Просмотр исходного текста страницы Кор велалам гижны ӧшыбкаястӧг (1977)

Ӧшмӧс: Дмитрий Конюхов. '''Кор велалам гижны ӧшыбкаястӧг?''' //  Войвыв кодзув. 1977. №3. Лб. 54–58.

Дмитрий КОНЮХОВ

КОР ВЕЛАЛАМ ГИЖНЫ ӦШЫБКАЯСТӦГ?

Коркӧ, важӧн нин, йӧзӧдлісны «Вӧр лэдзысь» газетын менсьым фельетон «Переводчикъяс переведитасны». Сэні сёрниыс муніс ӧткымын коми йӧз йылысь, кодъяс коми журналъясӧ, газетъясӧ гижӧны рочӧн, кӧть асланыс чужан кывныс коми, помавлӧмаӧсь коми школа.

Тайӧ гижӧд вылас меным воліс кузь письмӧ ӧти ёртсянь, ёна велӧдчӧм мортсянь. Шуам сійӧс Иван Ивановичӧн. Письмӧас висьталӧ: ме пӧ помавлі Визинса семилетка, бура гижлі и лыддьысьлі комиӧн. Чужан кыв пӧ меным дона да кувтӧдз ог вунӧд сійӧс. Но вот гижны ӧні ог лысьт, уна ӧшыбка пӧ лоӧ да, серамвыв лэптасны. Оз пӧ гижны миян ног, Сыктывсаяс ног.

Иван Иванович уна сёрнитӧ и коми литературнӧй кыв йылысь. Ме тані ог пан сёрнисӧ тайӧ тема вылӧ, а кӧсъя юксьыштны аслам мӧвпъясӧн коми гижанног йылысь.

Коми му паськыд. Сэні олысь войтырлӧн сёрниыс абу ӧткодь, сійӧс юкӧма дас сёрнисикас (диалект) вылӧ. Дай диалектъяс пытшкас, сиктъяс костын, мукӧд дырйи сёрниыс торъялӧ: ӧти пӧлӧс кывсӧ шуӧны уна ног. Босьтам кӧть прӧстӧй кыв — велӧдчыны. Разнӧй местаясын сійӧ юралӧ тадзи: велӧдзчыны, велӧдзчины, велӧдчсьыны, велӧтчыны, велэдчині, велӧччыны, велэччыны. А ӧд вежӧртасыс налӧн дзик ӧткодь.

Овлывлӧ и сідз, мый ӧткодь кывъясыслӧн торъя сёрнисикасъясын вежӧртасыс абу ӧтсяма. Босьтам виччыны кыв. Ӧтилаын сійӧ лоӧ, рочӧн кӧ шуны, ругаться, браниться, мӧдлаын — ждать, дожидаться, поджидать. Торъялӧмыс тыдалана. Сы вӧсна литературнӧй кывйын примитӧма первой случаяс гижны видчыны, а мӧдас — виччысьны.

Мукӧд дырйи вежӧртасыс лоӧ мӧдара и ӧтсяма кодь шусьысь букваяс вежӧмысь. Со кык кыв: мыджӧд и мытшӧд. Шуанног сертиыс найӧ омӧля торъялӧны, а вежӧртас боксяньыс паныдаӧсь: мыджӧд — подпора, подпорка, опора; поддержка, подспорье; мытшӧд — 1) препятствие, преграда; помеха, затруднение; заминка, тормоз (в работе); 2) заминка (в речи), запинка.

Иван Иванович индӧ, колӧ пӧ гижны Сыктывса диалект вылын. Но ӧд и Сыктыв вожсаяс оз ӧтмоза сёрнитны. Сыктывдін районын эмӧсь Ыб да Паджга сиктъяс. Ӧта-мӧдсяньыс абу ылынӧсь. А сёрниыс налӧн торъялӧ. Л да В шуӧм кузя кӧть видзӧдлам. Ыб сельсӧвет улын кыв помын и кыв шӧрын согласнӧй водзын быдлаын шуӧны Л (ныл, ныллы, вӧл, вӧллы, пел, зэл, пӧл, ветлыллыны), Пажгаын жӧ ставыс сорасьӧма: ӧткымын кывъясын шуӧны В (кыв, ньӧв, пев, тув, тыв, пув), мукӧдас Л (ныл, вӧл, тӧл, лол, велт, ылла, воллыны), весиг ӧти кывъяс миритчӧмӧн олӧны литературнӧй да нелитературнӧй Л (тувъялны, тывъялны, певъялны). Эм-ӧ Паджгаса сёрниын Л да В шуӧм кузя кутшӧмкӧ закономерность, ме ог тӧд. Шӧр Сыктыв сёрнисикасӧ пырӧ Ыб, а Пажга оз нин сэтчӧ веськав дай Сыктывкарса ног оз сёрнит, шӧрвыяс сулалӧ.

Тайӧ примеръяссӧ ме вайӧді сы могысь, медым шуны Иван Ивановичлы, мый сійӧ абу прав. Оз позь ӧткодь вежӧртаса кывъяс гижны уна ног. Ӧткодя гижӧм могысь и лӧсьӧдӧма орфография правилӧяс. Литературнӧй кывлы подув пыдди босьтӧма Сыктывкарса да сылы матыса сиктъясысь сёрни, и орфография мыджсьӧ сы вылӧ. Иван Иванович оз вермы гижны Визинса ног, Конюхов — Паджгаса ног, Попов — Изьваса ног и с. в. Правилӧ — сійӧ закон став войтырлы, кыдз кӧть найӧ мед эз сёрнитны.

Октябрьскӧй революция сетіс тыр право коми гижӧда кывлы. Сэтчӧдз комияслӧн весиг эз вӧв ӧткодь алфавитыс. Сӧветскӧй власть воясӧ сӧвмис да озырмис коми литературнӧй кыв. Сыкӧд тшӧтш и бурмис коми гижанног, кодӧс унаысь нин вежлавлісны. Но тыр кисьмӧмӧдз, позьӧ шуны, эз на воӧдчы и ӧнӧдз.

1976-ӧд воын выльысь петіс «Коми орфографическӧй словарь» (мӧд издание). Сійӧс лӧсьӧдӧма М. А. Сахарова, а орфоэпия правилӧяссӧ — Н. Н. Сельков. Первой изданиесӧ вӧлі йӧзӧдӧма 1959 воын. Кыдзи висьтавсьӧ водзкывъяс, сійӧс лэдзӧма «кывъяслысь да кыв сочетаниеяслысь гижанног вежлавтӧг», сӧмын «ӧткымын правилӧяс выльысь редактируйтӧма, пыртӧма некымын термин сідзи, кыдзи найӧс сетӧма школаса ӧнія учебникъясын». Словник кольӧма пӧшти важыс. Сідзкӧ, ӧтмоза позьӧ пӧльзуйтчыны ӧні кыкнан изданиенас.

1959 во бӧрын Коми да Москваса издательствояс лэдзисны татшӧм словарьяс:

#Д. А. Тимушев, Н. А. Колегова. Коми-русский словарь. М. 1961 (КРС).
#Т. И. Жилина, М. А. Сахарова, В. А. Сорвачёва. Сравнительный словарь коми-зырянских диалектов. С. 1961 (ДС).
#Т. И. Жилина, Д. А. Тимушев, Н. А. Колегова, Н. С. Сельков. Русско-коми словарь. С. 1966 (РКС).
#В. И. Лыткин, Е. С. Гуляев. Краткий этимологический словарь коми языка. М. 1970 (ЭС).

Нёльнан словарсӧ печатайтӧма орфографическӧй словарлысь первой издание йӧзӧдӧм бӧрын да колӧ лоны гижӧма сэтчӧс правилӧяс серти. Но та вылӧ видзӧдтӧг найӧ ёна торъялӧны гижанногнас, медсясӧ нин кывъяссӧ ӧтлаын да торйӧн гижӧм кузя. Артмӧ быттьӧкӧ кутшӧмкӧ венласьӧм: ӧтияс лыддьӧны асьнысӧ правӧн, мӧдъяс — асьнысӧ жӧ. Эмӧсь и коймӧдъяс, кодъяслы этадз ладнӧ и эсідз ладнӧ. Абу ӧмӧй ӧткодь? Эз ӧд прӧстӧ ӧтчыд шмонитлы радиоса ӧти уджалысь: миянлы веськодь, торйӧн либӧ ӧтлаын, либӧ дефис пыр кывъястӧ гижӧмыд. Диктор лыддяс и сідз лоӧ гӧгӧрвоана лыддянторйыслӧн вежӧртасыс. Черинянь торйӧн кӧть ӧтлаын гиж, век сійӧ кольӧ чериняньӧн. Но гижӧд эм гижӧд, сэні требованиеясыс стрӧгджыкӧсь. Быдлаын колӧ грамотнӧя гижны, и радио-телевидениеын тшӧтш.

Мый збыльысь коми кыв кузя словарьясын кывъяссӧ гижӧны оз ӧткодя, вайӧда кымынкӧ пример куим книгаысь.

Скобкаясас ме пасъялі индӧм словарьяссӧ дженьдӧдӧмӧн, на вылӧ ковмас улынджык ыстысьлыны да. Коми орфографическӧй словарь мед лоас ОС.

Чертаяссӧ тані пуктӧма сэк, кор словарас индӧм кывйыс абу.

{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border–collapse:collapse"
!ОС
!РКС
!ЭС
!Рочӧн
|-
|син лыс
|син лыс
|синлыс
|ресница
|-
|су йӧр
|су йӧр
|суйӧр
|изгородь, отгораживающая луга
|-
|лы-сьӧм
|лысьӧм
|лысьӧм
|скелет, букв. кости и кожа; скорлупа, чешуя.
|-
|—
|бадь кор мык
|бадькормык
|уклейка, букв. рыбка, похожаяна лист ивы
|-
|—
|мӧс сёркни
|мӧссёркни
|турнепс
|-
|рочакань
|роч акань
|—
|куколка, красавица
|-
|воча кыв
|вочакыв
|воча кыв
|ответ, возражение
|-
|ки чышкӧд
|ки чышкӧд
|кичышкӧд 
|полотенце
|-
|кузь чышъян
|кузьчышъян
|кузьчышъян 
|полотенце
|-
|шона ув
|—
|шонаув 
|помещение для очага в овине
|}

Тайӧ ичӧтик таблицасьыс тыдалӧ, мый ӧтияслы син лыс, су йӧр, воча кыв, ки чышкӧд, кузь чышъян, шона ув, бадь кор мык лоӧны определительнӧй кыв сочетаниеясӧн, мӧдъяслы жӧ найӧ — сложнӧй кывъяс и гижӧма ӧтлаын. Этимологъяс, ме ногӧн, мукӧдъяс серти правӧсьджык.

Йӧз мӧвпалӧны оз ӧтмоза и гижӧны сідз жӧ. Гӧлӧсуйтӧмӧн, дерт, вопроссӧ он решит, колӧ подулавны научнӧя. Подув кывйыс век жӧ орфография лӧсьӧдысьяс сайын. Артыштӧма-ӧ мукӧд словарьяслӧн авторъяслысь мӧвпъяссӧ да вӧчӧма-ӧ наысь кутшӧмкӧ вывод выль, изданиеын? Нинӧм сэтшӧмыс оз тӧдчы.

Сложнӧй кывъяс юкӧнӧ пырӧмыс войдӧр вӧлі сьӧд пемыд вӧр шӧрӧ пырӧм кодьӧн. Сэтшӧмӧн и кольӧма ӧні: правилӧяс ньӧти абу вежӧма, абу стӧчмӧдӧма. Непӧштӧ школьникъяс, но и кыв кузя специалистъяс-учёнӧйяс вошласьӧны тайӧ вопросын.

22-ӧд правилӧын индыссьӧ, мый сложнӧй кывъяс гижсьӧны ӧтлаын кык случайын:

1) кор кык кывйысь артмӧ выль вежӧртаса кыв (выль понятие): катшасин, киподтуй;

2) кор сложнӧй кывлысь ӧти либӧ кыкнан юкӧнсӧ торйӧн сёрниын оз шулыны: кунсук, вабергач.

Кажитчӧны, прӧстӧйӧсь найӧ. Вӧлӧмкӧ, сӧмын кажитчӧны.

Кыдз тӧдмавны, кор кывъясыс артмӧдӧны выль вежӧртас, кор оз? Комисӧ роч вылӧ вуджӧдӧмӧн? Абу жӧ сідз. Мукӧд сложнӧй коми кывсӧ лоӧ вуджӧдны кык либӧ унджык роч кывйӧн, но найӧ, орфографическӧй словарь серти, сетӧны выль вежӧртас (нырборд — крыло носа; сьылідзир — шейные позвонки). Мӧд кыв параяс позьӧ вуджӧдны ӧти кывйӧн, но выль понятие оз сетны (син лыс, ки чышкӧд). Да и роч вылас вуджӧднысӧ на он сяммы. Вермас тешкодьтор лоны, кыдзи ӧти коми тьӧтӧлӧн артмӧма. «Войтӧв кокӧс кыскӧ» сёрни кузя сійӧ рочыштӧма: «Северный ветер ногу тянет».

Кӧні нӧ сьӧкыдінысь писькӧдчан туйыс? Орфография словарь серти рочакань сетӧ выль вежӧртас, а мукӧдъяс серти — оз сет: роч акань, роч сӧкӧл, роч ной, роч додь (ДС). Татшӧм пӧлӧс кывъясыд тырмымӧн сюрасны.

Сложнӧй кывъяс ӧтлаын гижӧм кузя мӧд случайыс гӧгӧрвоанаджык, но ӧткымынысь падмылан жӧ. Шуӧны ли оз ли сійӧ либӧ мӧд кыв — тайӧ мыетшкӧ ылӧсас жӧ кутчысьӧм. Орфографическӧй словарысь примеръяс пыдди позьӧ вайӧдны визяорда, килутш, вабергач. Ӧткымын местаясын торйӧн шуӧны и лутш, и орда, и бергач. Сідзкӧ, мӧд случайӧ найӧ оз нин вермыны пырны. А вот су йӧр, лы-сьӧм, кыв-вор позис эськӧ пыртны сэтчӧ да гижны ӧтлаын. Оз жӧ эськӧ торйӧн шусьыны сы, та, эта, но найӧс ми огӧ гижӧ ӧтлаын (сы мында, та вӧсна, эта мында).

Кымын пыдӧджык пыран сложнӧй кывъяс да кыв сочетаниеяс пӧвстас, сымын ёнджыка юрыд кутас бергӧдчыны.

Видзӧдлан кӧть эськӧ орфографическӧй словарӧ, да сэтысь сьӧкыдджык кывъяссӧ он и аддзы. Быттьӧ нарошнӧ абу пыртӧмаӧсь сэтчӧ. Абу и дивӧ. Комиа-роча словарын 20 тысяча кымын кыв, орфографическӧйӧн жӧ, гашкӧ, сӧмын джынйыс, и то сэні зэв уна ковтӧмыс (безвиннӧ, бешенӧй, бестӧлкӧвӧй, беспутнӧй, гнуснӧй, доконайтны, дразнитны, зазнайтчыны, исказитны, исключитны, лепечитны, ликуйтны, обращайтчыны, осторожнӧй, прозорливӧй, угнетайтны, упразднитны и с. в.). Паныдасьлӧны лист бокъяс, кытысь коми кывсӧ гоз-мӧдӧс сӧмын аддзан. Позис таысь мынтӧдчыны? Позис. И мукӧд тырмытӧмторъясысь тшӧтш.

Сложнӧй кывъяс гижанногӧн пемыд вӧрыд оз на помась, нӧшта паныдасьлӧны сук чащаяс, кыті прӧйдитны абу жӧ кокньыдджык.

Сёрниыс бара на кутас мунны кывъяс ӧтлаын да торйӧн гижӧм йылысь, медсясӧ кывбӧръяс йылысь. Делӧыс сыын, мый кывбӧръяс зэв аслыспӧлӧсӧсь: найӧ вермӧны лоны и знаменательнӧй и служебнӧй кывсикасъясӧн да морфемаясӧн. Мукӧд дырйи найӧ артмӧдӧны сложнӧй кывъяс, унджыкысьсӧ — оз.

Видзӧдлам примеръяс.

Ӧнія правилӧяс серти колӧ гижны:

{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border–collapse:collapse"
!
!Ӧтлаын
!Торйӧн
|-
|выв
|асыввыв, войвыв, лунвылын, рытыввылын, шуйгавылын, веськыдвылын, бӧрвылын, водзвылын, боквыв, помвыв, кивыв
|пызан выв, пызан вылын, керка выв, ывла выв, ывла вылын, ва выв, водзӧ вылӧ, пом вылын, ки вылын
|-
|ув
|кобув, горув, мортув, лэбув, лэбулын
|юр ув, ӧшинь ув, кыр ув, вевт ув, вевт улын
|-
|йыв
|лежнӧгйыв, тутуйыв, бийыв, кокйыв
|пу йыв, ю йыв, шор йыв, кыв йыв, кок йылын
|-
|водз
|посводз, пачводз, асывводз
|керка водз, гож водзын
|-
|туй
|морттуй, морттуйӧ
|ныв туйӧ, бур туйӧ, нинӧм туйӧ
|-
|дін
|поддін
|пу дін, кыв дін
|-
|бӧр
|кывбӧр, коклябӧр
|тӧв бӧр, кыр бӧр
|-
|шӧр
|сьӧлӧмшӧр
|ю шӧр, юр шӧр, лун шӧр
|-
|тыр
|лунтыр
|керка тыр, вом тыр
|-
|пӧлӧс
|аслыспӧлӧс, быдпӧлӧс
|выль пӧлӧс, уна пӧлӧс
|-
|нога
|аслыснога, быднога
|важ нога, мӧд нога
|-
|сикас
|аслыссикас, быдсикас
|выль сикас, уна сикас
|-
|сяма
|аслыссяма, мыйсяма
|выль сяма, тэ сяма, челядь сяма
|-
|дорса
|миян дорса, Сыктыв дорса
|берегдорса, вӧрдорса
|-
|бердса
|керкабердса, вӧрбердса
|ме бердса, Сыктывкар бердса
|-
|кодь
|мичакодь, важкодь, буркодь, лёккодь, вакодь (абу на дзик кос)
|ме кодь, тӧрытъя кодь, карса кодь, воддза кодь, ва кодь (кизьӧр)
|-
|кежлӧ
|мунігкежлӧ
|ӧні кежлӧ, дыр кежлӧ
|-
|кості
|мунігкості, кодакості
|сэк кості, кымӧръяс костті
|-
|моз
|мунігмоз
|важ моз, аслыс моз
|-
|чӧж
|мунігчӧж
|тӧв чӧж, нэм чӧж
|}

Правилӧын ясыда гижӧма: существительнӧйяскӧд, местоимениеяскӧд, числительнӧйяскӧд да наречиеяскӧд кывбӧръяс гижсьӧны торйӧн (во чӧж, керка тыр, ме кодь, кык пельӧ, водзӧ кежлӧ). Таблицаса веськыдвыв столбикас буретш сэтшӧм примеръяссӧ и вайӧдӧма ӧткымын кывбӧръясӧн. Сэк жӧ основнӧй правилӧсьыс эм уна кежӧм, кор кывбӧръяс гижсьӧны ӧтлаын.

 Ми гижам ӧтлаын аслыспӧлӧс, берегдорса, мичакодь, вакодь, мунігкості сы вӧсна, мый бӧръя юкӧнъясыс тані лоӧны суффиксъясӧн. Гижам торйӧн выль пӧлӧс, Сыктыв дорса, миян дорса, карса кодь, ва кодь (кизьӧр), сэк кості, тані найӧ кывбӧръяс. Кыптӧ вопрос, кор ӧткодь кывъясыс овлӧны суффиксӧн, кор кывбӧрӧн. Прилагательнӧйяс, кодъяс артмӧмаӧсь существительнӧйясысь дорса, дінса, бердса и с. в. суффиксъясӧн, гижсьӧны ӧтлаын, а собственнӧй нимъяскӧд, личнӧй да ас местоимениеяскӧд — торйӧн (Сыктыв дорса, ас дінса). А кыдзи гижан Проньдорса сельсӧвет? Тайӧ случайын и собственнӧй нимкӧд дорса кывйыс лоӧ суффиксӧн?

Кодь кыв прилагательнӧйяскӧд гижсьӧ ӧтлаын (мичакодь, лёккодь). Ладнӧ. А кыдзи гижны арся кодь, гожся кодь, важся кодь. (Поводдяыс арся кодь жӧ зэра)? Та йылысь словарь чӧв олӧ. Прилагательнӧйяс жӧ найӧ. Кутшӧм правилӧ серти гижсьӧ олӧмакодь ӧтлаын?

Босьтам куим сёрникузя: 1) Дӧрӧмыс вакодь на. 2) Шыдыс ва кодь кизьӧр. 3) Войыс лун кодь югыд. Мыйла ӧти случайын кодь гижны ӧтлаын, а мукӧдас — торйӧн?

Гӧгӧрвоана. Воддзаас кодьыс суффикс, а мукӧдас кывбӧр, коді существительнӧйкӧд гижсьӧ торйӧн. Та йылысь казьтыштны правилӧясын вунӧдӧмаӧсь.

Кывбӧръяс овлӧны сложнӧй кывлӧн юкӧнӧн, кор гижсьӧны ӧтлаын став пӧлӧс кыв йыв формаяснас: лунвыв, лунвылӧ, лунвылын, лунвывсянь; шуйгавыв, лэбув, лежнӧгйыв, посводз, морттуйӧ, кывбӧр.

Эмӧсь сложнӧй наречиеяс, кодъяс сӧмын гижсьӧны ӧтлаын сэк, кор кывбӧрыс нимтан падежа формаын: боквыв, помвыв, кивыв, кокйыв, бийыв, но бок вылӧ, кер пом вылын, ки вылын, ки вылысь, ки вылӧ. Бӧръяясыс лоӧны нин кывбӧра существительнӧйяс.

Гӧгӧрвотӧмӧн кольӧ, кор кывбӧрыс артмӧдӧ сложнӧй кыв, а кор оз артмӧд. Мыйла горизонтлӧн основнӧй да промежуточнӧй сторона нимъяс сӧмын выв кывбӧрӧн гижсьӧны ӧтлаын (ӦС, 1-й издание, 34 правилӧ)? Асыввыв, войвыв, лунвыв, рытыввыв, асыв-войвылын, рытыв-лунвылын, но вой бок, лун бок, рытыв-лун бок. Сідз жӧ шуйгавыв, веськыдвыв, но шуйга бок вылын, веськыд бок вылын. Правилӧысь исключение али мый?

Уна местаын посводз пыдди шуӧны керка водз, лэбув пыдди — вевт ув. Найӧ синонимъяс, вежӧртас сертиыс ӧткодьӧсь (сени, навес), но гижсьӧны оз ӧткодя. Артманног сертиыс ӧткодьӧсь морттуйӧ — ныв туйӧ, лежнӧгйыв — шор йыв, кывбӧр — тӧв бӧр, поддін — кыв дін, гижсьӧны жӧ кык ногӧн.

Колӧ шуны, торъя кывсикасъясӧс кывбӧръяскӧд гижанногсӧ ӧні кежлӧ абу на вайӧдӧма колана пӧрадокӧ, сэні паныдасьлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧмъяс, ковтӧм кежӧмъяс.

Орфографическӧй словарын этша места сетӧма собственнӧй географическӧй нимъяс гижанноглы. Миян республикаса топонимическӧй нимъяс мыйтакӧ вайӧдӧма «Комиа-роча словарын». На пӧвстын уна эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс артмӧмаӧсь кык да унджык кывйысь. Кыдзи гижны найӧс, колӧ висьтавны орфографическӧй правилӧясын. Географическӧй нимъяс дорӧ тшӧкыда содтыссьӧны ва, ю, шор, дін, ёль, вом, вож, ты, ыб, чой, бӧж, грезд, сикт и с. в. «Комиа-роча словарын» со кыдзи гижӧма найӧс: Адзва, Айюва, Льӧмва, Лымва; Вӧръю, Кыдзрасъю, Мыртыю, Сӧпъю; Вичкодор, Граддор, Кӧджмудор; Виздін, Вӧльдін, Вачертыдін, Кулӧмдін; Вожаёль, Дінъёль, Картаёль, Няняёль; Вӧркутавом, Кедвавом, Ручьювом; Войвож, Вежавож, Емва вож; Донты, Сёйты, Кадамты, Шойнаты; Аныб, Вадыб, Мырпонаыб, Чукаыб, Турья Ыб; Абъячой, Чукачой; Визябӧж, Койтыбӧж, Кузьдібӧж; Гутгрезд, Типӧсикт.

Вайӧдӧм примеръяссьыс тыдалӧ, мый пӧшти став нимъясыс гижсьӧны ӧтлаын, Емва вож да Туръя Ыб кындзи.

Эмӧсь и прилагательнӧйысь да существительнӧйысь лоӧм нимъяс: Важгорт, Выльгорт, Гажаяг, Мичаяг, Мичаичмонь, Улыс Чов, Вылыс Чов, Ыджыд Куж, Ичӧт Куж, Кузьёль. Найӧс гижӧма и ӧтлаын и торйӧн.

Индӧм словарса гижанногнас сӧгласитчыны, ме ногӧн, сьӧкыд. Сыктывкар, Изкар, Кыдзкар гижам ӧтлаын, а Ухта кар, Микунь кар, Печора кар торйӧн. Эм, мый йылысь мӧвпыштлыны языковедъяслы. Дерт, первой ковмас тӧдмавны республика пасьталаысь кыдз позьӧ унджык собственнӧй географическӧй нимъяс сиктъяслысь, грездъяслысь, посёлокъяслысь, пӧчинӧкъяслысь, юяслысь, шоръяслысь, ёльяслысь, сёнъясысь, гӧраяслысь, керӧсъяслысь, чойяслысь, нюръяслысь, ягъяслысь, пармаяслысь, туйяслысь и с. в. Ме думысь, тайӧ уджсӧ котыртысьнас колӧ лоны СССР-са наукаяс Академиялӧн Коми филиалысь Литература, кыв да история институтлы. Сылы вӧчны ыджыд уджсӧ вермасны отсавны школаяс.

Ӧні печатьын гижӧны, коді кыдзи мӧвпыштас. Шуам, «Югыд туй» газетысь шоча-шоча аддзывлан коми топонимическӧй нимъяс. Гижӧны рочӧн: Визинга, Вильгорт, Иб, Койгородок, Пыелдино, Коквицы, Вотча. Весиг орфографияыс роч нога: Пожемаяг, Висдин, Мескашор, Югэр, Илья-Шор, Белӧй-Ю. Ставыс тайӧ посёлок нимъяс. Газет гижӧ Ручь сикт. Регыд и кӧч, пӧч кутасны гижны мягкӧй знакӧн. Гижӧны жӧ дін пыдди дин (Сыктывдин). Колана правилӧяс лӧсьӧдтӧг лёкджык на вермас лоны.

Коми орфографияын уна на ӧтмӧдарӧ шыбласьӧмыс, нырвизьсьыс вошласьӧмыс, сідз-тадз гижӧмыс. Торъя правилӧяс колӧ стӧчмӧдавны, ӧткодь нога кывъяссӧ гижны ӧтмоза.

Ме сувтла ӧткымын правилӧяс вылӧ, мый йылысь вылынджык эг на казьтывлы.

5-ӧд правилӧын 3-ӧд абзацын индыссьӧ: Ч, ДЗ да Щ бӧрын гижсьӧны А, О, У гласнӧйяс, а оз Е, Я, Ю. А кыдз нӧ эськӧ гижан чёткӧй, Чёрнӧй море, Дзюба, О. Чюмина (роч гижысь)? Мый ДЗ бӧрын гижӧма Ю, сійӧ коми алфавит вӧсна. Удмуртъяслӧн ДЖ, ДЗ, ТШ гижсьӧны ӧти букваӧн.

Ӧні коми печатьын гижӧны Петр, Федоров, Огарев, Плетнев, Жижев, шофер. Сэні жӧ быдлаын колӧ Ё; Фёдоров, Огарёв, Плетнёв, Жижёв, шофёр. Комиын тадзи и колӧ гижны собственнӧй и нарицательнӧй нимъясын. Та йылысь оз мешайт индыны торъя правилӧын.

9-ӧд правилӧын висьтавсьӧ: «Роч кывйын кӧ небыд Р бӧрын эм Ь, коми кывйын сійӧ гижсьӧ жӧ: букварь, лагерь». Словникӧ пыртӧма кывъяс, кӧні Ь абу: звӧнар, пӧнар, сукар, лар, багатыр; лекар, государ, пӧнӧмар, штыр (бӧръя нёль кывсӧ босьтӧма мукӧд словарьясысь, орфографическӧйын абу да).

Кутчысьны кӧ нин ӧти визьӧ, то Ь колӧ кольны и мукӧд согласнӧй букваяс бӧрын: дробь, любовь, морковь, насыпь, степь, а ӧд тайӧ кывъяссӧ ӧні гижӧны мягкӧй знактӧг; дроб — дробъяс, морков — морковъяс, насып — насыпъяс, степ — степъяс. Оз клеитчы. Собственнӧй нимын ми гижам Ь: Любовь Ивановна, а нарицательнӧйын — любов.

10-ӧд правилӧын первой примечаниеас шуӧма: «Роч кывъясын кӧ эмӧсь торйӧдан знакъяс (Ъ, Ь), коми кывйын сійӧ кывъясас найӧ гижсьӧны жӧ: объявление...семья». Но тані ӧтмоза гижӧмыс абу жӧ. Рочын гижӧны дивья (Даль), курья, дьяк, дьякон, дьявол, попадья, комиӧн жӧ гижӧны дивъя, куръя, дяк, дякӧн, дякӧнича, дявӧл, попаддя (бӧръя вит кывсӧ босьтӧма КРС-ысь). ОС-ын оз зэв тыдавны пӧрысьмӧм кывъяс (архаизмъяс), мездысьӧмаӧсь наысь. Кыдз нӧ писательяс кутасны гижны важся олӧм йылысь?

12-ӧд правилӧса примечаниеын юӧртсьӧ: «Важӧн заимствуйтӧм ӧткымын кывъясын Ф, X, Ц пыдди гижсьӧны П, К, Ч букваяс: пӧнар..., петук..., молодеч», ӧткымын важ кывъяссӧ ӧдвакӧ кодкӧ паметяс кутас. Гудыр примечание.

16-ӧд правилӧ серти сложнӧй да заимствуйтӧм кывъясын Э (Е) вермас лоны мӧд да бӧръяджык слогъясын (ягсер, море). А мыйла нӧ словникас печатайтӧма вообщӧ, лучшӧ, верӧтя?

Мунам водзӧ.

32-ӧд правилӧын лыддьӧдлыссьӧ 14 кыв (ув, дор, выв, дін и с. в), кодъяс на водзын сулалысь существительнӧйяскӧд гижсьӧны торйӧн (кыр ув, пызан дор, пызан выв, керка дін). А кытчӧ воштан татшӧм собственнӧй нимъяс, кыдзи Кырув, Вичкодор, Кӧдзвыв, Сыктывдін? Найӧ гижсьӧны ӧтлаын. Да и нарицательнӧй сложнӧй существительнӧйяс сэтшӧм кывъясыскӧд ӧтлаын жӧ гижсьывлӧны.

91-ӧд правилӧ серти порядкӧвӧй числительнӧйяскӧд КӦ частица колӧ гижны черточка пыр: ӧти-кӧ, мӧд-кӧ, коймӧд-кӧ. Тані ӧтиыс — количественнӧй числительнӧй; сыысь порядкӧвӧй числительнӧйыс лоӧ первой либӧ медводз. Ме чайта, тайӧ правилӧсӧ механическӧй пыртӧма рочысь. Нинӧм огӧ воштӧ, частицасӧ кӧ гижны торйӧн: первой кӧ, мӧд кӧ, коймӧд кӧ. Мыйла гижӧма черточка, рочнас ӧд чёрточка?

96-ӧд правилӧса 1-ой примечание тшӧктӧ кык кывйысь артмӧм собственнӧй географическӧй нимъясын кыкнан кывсӧ гижны ыджыд буквасянь: Великӧй Устюг, Новӧй Земля. Абу стӧча шуӧма: ми гижам Уральскӧй гӧраяс, Каспийскӧй море, Индийскӧй океан. Кык кывйысь артмӧм собственнӧй географическӧй нимъяс найӧ, мӧд кывсӧ гижам ичӧтсянь. Да и нимыс вермас лоны унджык кывйысь: Главнӧй Кавказскӧй хребет.

Абу стӧч и мӧд примечаниеын географическӧй нимысь СА суффиксӧн артмӧм прилагательнӧйяс пӧ гижсьӧны ичӧт буквасянь: сыктывкарса, изьваса. Сідзкӧ, ичӧт буквасянь колӧ гижны Сыктывкарса птицефабрика, Сыктывдінса райисполком. Оз лӧсяв. Да и практика вылын СА суффикса существительнӧйяссӧ векджык гижӧны ыджыд буквасянь: Талун локтісны сиктӧ Сыктывкарсаяс. А кыдзи гижны Улыс Човса олысьяс — кыкнансӧ ичӧт буквасянь?

100-ӧд правилӧын висьтавсьӧ, мый газет, журнал, книга нимъясын ыджыд букваӧн гижсьӧ сӧмын первой кывйыс: «Войвыв кодзув», «Алӧй лента». Бара жӧ ылӧсас шуӧма. Ми гижам «Домна Каликова» пьеса, «Партизан Ваньӧ» висьт — кыкнан кывсӧ ыджыд буквасянь.

106-ӧд правилӧ серти Й буква оз позь торйӧдны сы бӧрын сулалысь гласнӧйысь: мы-йысь, сё-йим, ва-йим. Роч орфографияын та кузя правилӧыс дзик мӧдарӧ висьталӧ: Й буква оз позь торйӧдны сы водзвывса гласнӧйсьыс: май-ор, рай-он, фей-ерверк. Индӧм кывъясыс ӧд комиын сідз жӧ шусьӧны, рочын моз.

Видлалӧм случайяс пиысь ӧткымынъясыс кажитчӧны посниторъясӧн. Вермасны шуны, Конюхов пӧ быд нинӧм абуас крукасьӧ. Абу кӧ сідз-а. Орфографияыд и ичӧтик тырмытӧмторъяссӧ оз радейт. Буква вевдорысь кӧ, шуам, усяс кык ичӧтик чут, сэки ӧш пӧрас ошкӧ. Вот тэныд и ичӧттор. А Печора кӧрт туйвывса Сирачой нимысь лоӧма Сырочай полустанок. Тӧдмалӧй, топонимистъяс, мый сійӧ сэтшӧм Сырочайыс.

Кыдзи аддзам, торъя орфография правилӧяс абу зумыда подулалӧма, наын паныдасьлӧны шыбӧль-тёпканъяс да вайӧдӧны ыдъясьӧмӧ.

Гашкӧ, та вӧсна и медсясӧ паныдасьлӧны газетъясын, журналъясын, книгаясын тырмымӧн орфографическӧй ӧшыбкаяс. Ме эськӧ верми вайӧдны уна примеръяс разнӧй печатнӧй гижӧдъясысь. Ылӧ-бокӧ мунны нинӧмла. Колана мында сюрасны ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧмъясыс меӧн видлалан словарысь. А ӧд тайӧ — войтырӧс правильнӧя гижны велӧдан справочнӧй книга.

Мӧд изданиеын абу зэв зільӧмаӧсь мынтӧдчыны явӧ синмӧ шыбитчана нелючкияссьыс, весиг опечаткаяссӧ абу веськӧдӧмаӧсь: идеоматическӧй, санатория сідзи и кольӧмаӧсь.

Паныдасьлӧны дзик ӧткодь вежӧртаса кывъяс кык ногӧн гижӧм: радӧвӧй — рядӧвӧй, виер — вийӧр, патера — квартира, Дальнӧй Восток — Дальньӧй Восток, сусед — сосед, згинитны — сгинитны, згӧдитчыны — сгӧдитчыны, расчёт — рӧштшӧт.

Вермасны вочавидзны: шуанног серти пӧ гижӧма. Сідзтӧ оз артмы — уна ног сёрнитӧны. Художественнӧй произведениеясын геройясыс вермӧны сёрнитны асланыс ногӧн. И. Торопов «Арся сьыланкыв» повестяс гижӧ интереснӧй пӧрысь нывбаба Палаш йылысь, и сылӧн сёрниыс лӧсьыд. Со ичӧтик тор:

— Кудз инӧ тэд, мадаӧ, татшӧм кысьыс сюрӧ? Мытшасьтӧг вед, из вывсянь исковтысь шор моз дзольгӧ, аттӧ чудеса!.. Ме окоч жӧ сьыынысӧ, а ачым тэчны ог сяммы...

Пыр жӧ ми кылам Изьва сёрнисикас. Эмӧсь тан кывъяс, кодъясӧс гижӧма абу орфография серти. Повестьын найӧ местаынӧсь, орфографическӧй словарӧ сэтшӧмъяссӧ оз пыртлыны.

Словарын тшӧкыдакодь паныдасьлӧны ӧткодь нога кывъяс, кыв сочетаниеяс, торъя букваяс неӧтмоза гижӧм:

*пӧрадок — порядкӧвӧй
*тӧварыш — плащ
*ӧружье — орудие
*газет — стенгазета
*субӧта — субботник
*степъяс — скрипъю
*кӧзяин — хозяйство
*водзкыв — воча кыв
*кывбӧр — кыв йыв, кыв дін
*кослун — кос мык
*арлыд — юр лыд
*пемыдгӧрд — чим гӧрд
*турунвиж — лым еджыд
*гӧгӧрвоны — матӧ воны, пикӧ воны
*цыган — чипан
*йӧвва — рысь ва
*кикар — ки мыш
*муош — му шыр
*ваболь — ва гадь
*кипод — кок под
*зывгун — зылгыны
*кекӧ (ЭС) — кекӧначны
*съездводзвывса — праздник водзвывса
*выльнога (КРС) — важ нога


А мыйта кыв абу пыртӧма словарӧ. Со паныдасис маръямоль кыв. Орфографическӧй словарысь эз сюр. Эм мукӧд словарьясын и быдлаын гижсьӧ аслысног: маръямоль (РКС), марьямоль (КРС), маръя моль (ДС). Гиж кыдз гажыд. Марьяыс — вотӧс ним, сідз шулӧмаӧсь, а моль кыв эм: картупель моль. Буракӧ, ӧтлаын. Неӧтчыдысь лоӧ гижны набалмаш.

Паныдасьлӧны кыв чукӧръяс, кодъяслы правилӧяссӧ абу гижӧма. Босьтам ''-ладор''. Сійӧ став сикас кывкӧд гижсьӧ ӧтлаын: гортладор, тулысладор, миянладорын, кыкнанладорыс кодарладорсянь, пӧрысьладор. Правилӧясын та йылысь абу казьтыштӧма. Мукӧдторъяс йылысь ме гаравлі нин водзджык.

Кор кутам гижны ӧшыбкаястӧг? Сэки, кодыр лоӧны быд боксянь лючкиа, научнӧй подув вылын лӧсьӧдӧм орфографическӧй правилӧяс да петас выль, тыр-бур коми орфографическӧй словарь.

Мый колӧ вӧчны сы могысь? Стӧчмӧдны орфографическӧй правилӧяс, содтыны выльясӧс, вештыны ковтӧмъяссӧ, мездысьны ӧткодь вежӧртаса да ӧти нога кывъяс разнӧя гижӧмысь, словниксӧ содтыны колана выйӧдз. Таын, ме думысь, главнӧй могыс.

Кывсьӧ, лоӧ пӧ лӧсьӧдӧма орфографическӧй комиссия, коді кутас вӧчны ас водзас сувтӧдӧм могсӧ. А сыӧдз бур эськӧ вӧлі панны сёрни коми орфография вопросъяс йылысь печатьын. Сыысь нинӧм лёкыс оз ло, а пӧльза вермас сетыштны.

[Категория: Коми орфография]