География 6 1935 ru kv kpv koi — различия между версиями

Материал из Коми лингвистика
Строка 10 005: Строка 10 005:
 
|Корсьӧй карта вылысь сушалысь полоса, кодӧс снимитӧма аэроплан вывсянь.]
 
|Корсьӧй карта вылысь сушалысь полоса, кодӧс снимитӧма аэроплан вывсянь.]
 
|Адззӧ карта вылісь кӧсін, кӧда снимитӧма аэроплансянь.]
 
|Адззӧ карта вылісь кӧсін, кӧда снимитӧма аэроплансянь.]
 +
|-
 +
|АФРИКА.
 +
|АФРИКА
 +
|-
 +
|Физико-географическӧй обзор.
 +
|ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
 +
|-
 +
|Плӧщадь 30 млн. кв. км.
 +
|Площадь — 30 млн. кв. км.
 +
|-
 +
|Население 150 млн. морт.
 +
|Населеннё — 150 млн.
 +
|-
 +
|Ыджда, сулаланін да очертание.
 +
|Величина, положеннё да очертаннё.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Тӧдмалӧй, кутшӧм местаясӧд вуджӧны Африкаӧс войвыв широталӧн 30-ӧд параллель да лунвыв широталӧн 30-ӧд параллель, да кыті вуджӧ экватор (висьталӧй наӧн вомӧналан юяслысь, гӧраяслысь да с. в. нимъяссӧ).
 +
|Тӧдмалӧ, кытшӧм местаэзӧт кералӧ Африкасӧ ойвыв широтаись 30-ӧт параллель да лунвыв широтаись 30-ӧт параллель, и кытӧн — экватор (шуӧ ныӧн кералан юэз, керӧссэз и с. одз.).
 +
|-
 +
|Мерайтӧй Африкасӧ рытывсянь асыввылӧдз да войвывсянь лунвылӧдз.
 +
|Мерайтӧ Африкаись нюжалӧмсӧ рытвывсянь асыввылӧ и ойвывсянь лунвылӧ.
 +
|-
 +
|Висьталӧй мореяс, заливъяс да проливъяс, кодъяс кытшовтӧны Африкалысь берегъяссӧ.
 +
|Шуӧ мореэз, заливвез да проливвез, кӧдна миськалӧны сылісь береггесӧ.
 +
|-
 +
|Африка плӧщадь сертиыс куим мындаӧн ыджыдджык Европаысь.
 +
|Африка аслас ыждаӧн куимись ыджытжык Европася.
 +
|-
 +
|Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 8 сюрс км кузя да пӧшти сы мында жӧ рытывсянь асыввылӧ.
 +
|Ойвывсянь лунвылӧ сія нюжалӧма 8 сюрс км вылӧ и почти сымда жӧ рытвывсянь асыввылӧ.
 +
|-
 +
|Экватор вуджӧ Африкаӧс пӧшти шӧрӧдыс: войвыв помыс сылӧн — Бланко мыс — сулалӧ 37-ӧд параллель вылын войвыв широтаын, а лунвыв помыс — Игольнӧй мыс — 35 параллель вылын лунвыв широтаын.
 +
|Экватор кералӧ Африкаӧс почти шӧрӧттис: сылӧн ойвыв конечыс — мыс Бланко — сулалӧ ойвыв широта 37-ӧт параллель вылын, а лунвыв конечыс — мыс Игольнӧй — лунвыв широта 35-ӧт параллель вылын.
 +
|-
 +
|Европаысь сійӧс торйӧдӧны векньыдик Средиземнӧй море да Гибралтарскӧй пролив — медвекньыдінас пасьтаыс сылӧн сӧмын 13½ км.
 +
|Европа дынісь сія торйӧтӧма не паськыт Мушӧр мореӧн да Гибралтарскӧй проливӧн, кӧдалӧн пасьтаыс медвекнит местын токо 13½ километр.
 +
|-
 +
|Азияысь сійӧс торйӧдӧ векньыдик Краснӧй море да Баб-эль-Мандеб пролив, куим мындаӧн сӧмын паськыдджык Гибралтарскӧй проливысь.
 +
|Азия дынісь торйӧтӧ сійӧ векнитик Гӧрд море да Баб-эль-Мандебскӧй пролив, кӧда Гибралтарскӧй пролився паськытжык токо куимись.
 +
|-
 +
|Суэцкӧй перешеек вылын, кӧть и кодйӧма канал, но сэні позьӧ нуӧдны косвыв туйяс тайӧ свет юкӧнъяс костын; ӧні сэті вуджӧ кӧрт туй Каирысь Яффаӧ.
 +
|Суэцкӧй перешеек, кӧть и кералӧма каналӧн, но вермас служитны эна свет часттез коласын кӧсін кузя туйез нюжалӧм понда; ӧння кадӧ сійӧ кераліс Каирись Яффаӧ кӧрттуй.
 +
|-
 +
|Морскӧй туйяс Африкаысь Европаӧ да Азияӧ дженьыдӧсь да удобнӧйӧсь, но мукӧд свет юкӧнъяссьыс сійӧс торйӧдӧны паськыд океанъяс.
 +
|Морскӧй туйез Африкаись Европаӧ и Азияӧ дженытикӧсь и удобнӧйӧсь, но мӧдік свет часттезісь сія торйӧтӧма ӧддьӧн паськыт океаннэзӧн.
 +
|-
 +
|Берегъясыс Африкалӧн абу кытшолаӧсь.
 +
|Африкалӧн очертаннё — простӧй, береггез сылӧн абу чуклясьӧмӧсь.
 +
|-
 +
|Сэні эм сӧмын ӧти ыджыд залив — Гвинейскӧй, но сійӧ оз пыдӧдз пыр материк пытшкас: тайӧ заливыскӧд паныд, материк асыввылас, ылӧдз петӧ Сомалийскӧй полуостров.
 +
|Сылӧн эм токо ӧтік ыджыт залив — Гвинейскӧй, кӧда, однако, материк пытшкӧ пыдӧ оз пыр; эта заливлӧ паныт, материк асыввылын, эм ыджыт выступ — Сомалийскӧй кӧдж.
 +
|-
 +
|Мукӧд заливъяс да полуостровъяс посниӧсь.
 +
|Мӧдік заливвез да кӧджжез не сідз тӧдчанаӧсь.
 +
|-
 +
|Діяс Африкаын этша.
 +
|Островвез Африкалӧн етшаӧсь.
 +
|-
 +
|Рытыввыв берегъяс дорас сулалӧны некымын негырысь ді чукӧръяс: Азорскӧй діяс, Канарскӧй діяс, Зелёнӧй мыслӧн діяс.
 +
|Сы рытвыв береггез дынын эмӧсь неыджыт островвезлӧн группаэз: Азорскӧй, Канарскӧй, Зелёнӧй мыслӧн островвез.
 +
|-
 +
|Африкалӧн эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскар, сулалӧ Индийскӧй океанын, материкысь сійӧс торйӧдӧ паськыд Мозамбикскӧй пролив.
 +
|Дзир ӧтік ыджыт остров Африкалӧн лоӧ Индийскӧй океан вылын — эта Мадагаскар, кӧда торйӧтӧма материк дынісь паськыт Мозамбикскӧй проливӧн.
 +
|-
 +
|Африка берегъясын, кызвынас, абуӧсь весиг бухтаяс, Средиземнӧй море берегъясысь ӧтдор.
 +
|Африкалӧн береггез унажыксӧ нельки оз имейтӧ бухтаэз, кытчӧ оз туй пыртны токо Мушӧр морелісь береггез.
 +
|-
 +
|Океан берегъяс Африкаын омӧля сибаланаӧсь суднояслы: сэтчӧ пыр кучкӧны гырысь гыяс, кодъяс локтӧны ылысянь, восьса океансянь, кӧні век бушуйтӧны ыджыд тӧвъяс.
 +
|Африкалӧн океаническӧй береггез етша лэдзанаӧсь судноэз понда, сідз-кыдз ны вылын пыр бузӧтӧны ыджыт ваввез, кӧдна локтӧны зэв ылісь, осьта океаннэз вылісь, кытӧн бушуйтӧны буряэз.
 +
|-
 +
|Краснӧй морелӧн берегъясыс абу удобнӧйӧсь коралловӧй рифъяс понда; тайӧ — медшоныд море му вылын, да коралловӧй полипъяс сэні зэв ӧдйӧ лэптӧны ассьыныс стрӧйбаяссӧ.
 +
|Гӧрд морелӧн береггез абу удобнӧйӧсь сійӧн, што ны дорын эмӧсь ӧддьӧн уна коралловӧй риффез — эта мореыс му вылын медшоныт, и коралловӧй полиппез чожа сэтчин керӧны ассиныс постройкаэз.
 +
|-
 +
|Главнӧй портъяс Африкалӧн: войвылын — Алжир, Тунис, Александрия да Порт-Саид; лунвылын — Кейптаун (Капштадт), асыввылын — Занзибар (ді вылын, материкладорас).
 +
|Африкалӧн главнӧй порттэз: ойвылын — Алжир, Тунис, Александрия и Порт-Саид, лунвылын — Кейптаун (Капштадт), асыввылын — Занзибар (эта остров сы лапӧлын, кӧда бергӧтчӧма материкланьӧ).
 +
|-
 +
|Африка тӧдмалӧм.
 +
|Африка исследуйтӧм.
 +
|-
 +
|Европеецъяс зэв важ кадъяссянь волывлісны Африка войвыв берегъясӧ, важысянь тӧдлісны найӧ сідз жӧ Краснӧй море берегъясӧс, кыті ветлісны Суэцкӧй перешеексянь Индияӧ.
 +
|Европееццез тӧдвылӧ усьтӧм кадсянь вовлісӧ Африка ойвыв береггез дорӧ, важын ни сідзжӧ тӧдісӧ береггез Гӧрд морелісь, кӧда вылӧт Суэцкӧй перешеексянь уялісӧ Индияӧ.
 +
|-
 +
|Но став мукӧд паськыд местаяссӧ Африкалысь европеецъяс тӧдмалісны неважӧн.
 +
|Но быдсӧн Африкалісь мӧд ыджыт пространствосӧ европееццез тӧдмалісӧ неважын.
 +
|-
 +
|Сӧмын ХV нэмын португальскӧй морякъяс, Европаысь Индияӧ морскӧй туй корсигӧн, тӧдмалісны став рытыввыв берегсӧ Африкалысь да воисны мысӧдз, кӧні материк берегыс вужӧ асыв-войвывлань.
 +
|ХВ векӧ португальскӧй моряккез, кӧр нія стремитчисӧ осьтны море туй Европаись Индияӧ, исследуйтісӧ быдсӧн Африкалісь рытвыв берег да локтісӧ мыс дынӧдз, кытӧн материклӧн берегыс& ой-асыввывлань.
 +
|-
 +
|Тайӧ мыссӧ найӧ первой шуисны Буряяс мысӧн, а сэсся сетісны сылы выль ним — <rus>мыс Доброй Надежды</rus> — найӧ чайтісны, мый сійӧс кытшовтӧм бӧрын позьӧ воны Индияӧ.
 +
|Этӧ мыссӧ нія перво нимтісӧ Буряэз мысӧн, а сыбӧрын вежисӧ нимсӧ и сетісӧ Добрӧй Надежда мыс, кӧр чайтісӧ, што ежели сійӧ гӧгӧртны, то туйӧ локны Индияӧ.
 +
|-
 +
|И збыльысь, Васко-да-Гама кытшовтіс Лунвыв Африкаӧс, муніс асыввыв берег пӧлӧныс экваторӧдз, вуджис Индийскӧй океан да сувтіс Индостан берег дорӧ.
 +
|И быль сідз, Васко-да-Гама гӧгӧртіс лунвыв Африкасӧ и доль асыввыв берегӧт уйис топ экваторӧдз, кераліс Индийскӧй океан и сувтіс Индостан береггез бердӧ.
 +
|-
 +
|Тадзи Васко-да-Гама вӧчис ӧтпырйӧ кык ыджыд удж: восьтіс морскӧй туй Индияӧ дай тӧдмаліс, мый Африкаӧс лунвывсянь и асыввывсянь кытшовтӧ океан.
 +
|Сідз Васко-да-Гама керис сразу кык важнӧй дело — осьтіс морскӧй туй Индияӧ и тӧдіс, што Африка и лунвывсянь и асывсянь миськассьӧ океанӧн.
 +
|-
 +
|Первой морт, коді вӧчис гырысь путешествиеяс пыдӧдз Африка материк пытшкӧ, вӧлі англичанин Ливингстон.
 +
|Первӧйыс кин керис ыджыт путешествия Африка пытшкӧ, вӧлі англичанин Ливингстон.
 +
|-
 +
|Сійӧ видлаліс Замбези ю да аддзис (восьтіс) сы вылысь зэв ыджыд водопад (ва усянін) Виктория.
 +
|Сія исследуйтіс ю Замбези и осьтіс сы вылісь зэв ыджыт ваусян Виктория.
 +
|-
 +
|Сы бӧрын сійӧ восьтіс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсӧ да Бангвеоло ты.
 +
|Одзлань сія осьтіс ты Ньяса, Конго юлісь катыт и ты Бангвеоло.
 +
|-
 +
|Ливингстон зэв шоча юӧртліс ас йывсьыс рӧдинаас да ӧти кадӧ чайтлісны, мый сійӧ пӧгибнитіс.
 +
|Ливингстон аслас родинаӧ юӧрресӧ ас йылісь мӧдӧтліс ӧддьӧн шоча, и ӧтік кадӧ думайтісӧ, што сія куліс ни.
 +
|-
 +
|Корсьны сійӧс мӧдӧдчис американец Стэнли.
 +
|Кошшыны сійӧ муніс американец Стэнли.
 +
|-
 +
|Африка асыввыв берег вылын, Занзибара дікӧд паныд, Стэнли чукӧртіс ыджыд караван да муніс Танганьика ты дорӧ, сэні сійӧ аддзис Ливингстонӧс.
 +
|Лӧсьӧтіс ыджыт караван асыввыв Африка берег вылын, паныт Занзибара кӧджлӧ, и Стэнли, пондіс мунны Танганьика тыланьӧ и сэтчин адззис Ливингстонӧс.
 +
|-
 +
|Тайӧ тысӧ ӧтлаын тӧдмалӧм бӧрын, Стэнли бӧр муніс, а Ливингстон мӧдӧдчис водзӧ лунвывлань, но регыд кулі малярияысь.
 +
|Ӧтлаын сыкӧт гӧгӧртісӧ этӧ тысӧ и сэсся Стэнли бергӧтчис бӧр, а Ливингстон муніс одзлань путешествуйтны лунланьӧ, но маляриясянь чожа куліс.
 +
|-
 +
|Стэнли вӧчис ещӧ куим путешествие Африкаӧд, тӧдмаліс Виктория ты, Конго ю да важ тропическӧй вӧръяс тайӧ ю пӧлӧнысь.
 +
|Стэнли керис Африка кузя эшӧ куим путешествия и тӧдмаліс ты Виктория, ю Конго и первобытнӧй тропическӧй вӧррез, кӧдна куйлӧны эта ю бассейнын.
 +
|-
 +
|abu
 +
|Империалистическӧй державаэз используйтісӧ Ливингстонлісь да Стэнлилісь осьтӧммесӧ медбы ас кианыс босьтны почти быдӧс Африкасӧ.
 +
|-
 +
|Му веркӧс.
 +
|Мувевдӧр.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Уна-ӧ места босьтӧны Африкаын увтасъяс?
 +
|Уна я Африкаын места занимайтӧны лажмытіннэз?
 +
|-
 +
|Кӧні сулалӧны 1500 м-ысь вылынджык местаяс?
 +
|Кытӧн эмӧсь местаэз вылынжыкӧсь 1500 м-ся?
 +
|-
 +
|Кутшӧм юкӧнын Африкаын эмӧсь джуджыдджык плоскогорьеяс (600-сянь 1500 м-ӧдз)?
 +
|Кытшӧм Африка частьын эмӧсь вылынжык плоскӧйкерӧсаиннэз (500–1500 м-ӧдз?)
 +
|-
 +
|Висьталӧй зэв джуджыд кык гӧра да куим ыджыд ты.
 +
|Шуӧ кык зэв ыджыт керӧс и куим ыджыт ты.
 +
|-
 +
|Пӧшти став Африкаыс дзоньнас — зэв ыджыд ӧти плоскогорье, шӧр судтаыс сылӧн 600 м-ысь вылынджык море уровеньсянь.
 +
|Почти быдсӧн Африкаыс — эта ӧтік зэв ыджыт плоскӧйкерӧсаин, кӧдалӧн шӧрӧт вылынаыс — море уровеньсянь унажык 600 м-ся.
 +
|-
 +
|Дзонь лунъясӧн, дзонь вежонъясӧн мунӧны сэні караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлыны ни гӧра хребетъяс ни весиг гырысьджык холмъяс.
 +
|Быдса луннэзӧн и неделяэзӧн мунӧны сэтчин караваннэз, кӧдна асланыс туй вылын озӧ адззылӧ не керӧс хребеттэз, не тӧдчанажык мыссэз.
 +
|-
 +
|Шыльыд места кокньӧдӧ ӧні кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс стрӧитны.
 +
|Ровнӧйина рельеф кокньӧтӧ ӧні керны кӧрттуйез да автомобильнӧй туйез.
 +
|-
 +
|Тайӧ ыджыд плоскогорьелӧн доръясыс кыркӧтшъясаӧсь (крутӧсь) да гырысь тшупӧдъясӧн (террасаясӧн) лэччӧны море берегъяслань.
 +
|Эта ӧддьӧн ыджыт плоскӧйкерӧсаинлӧн доррес обрывистӧйӧсь и ыджыт ступенькаэзӧн (террасаэзӧн) лэдзчӧны море береггез дынӧ.
 +
|-
 +
|Но дзик море берег пӧлӧныс мунӧ нюрсялӧм да малярияа векньыдик увтас полоса.
 +
|Однако доль самӧй берегӧттис кыссьӧ векнитик лажмытіна полоса, кӧда зэв нюра да малярийнӧй.
 +
|-
 +
|Асыввылын Африкаын плоскогорьеыс потласьӧма тшӧтшкӧс глыбаясӧ; мукӧдыс на пытшкысь кайӧмаӧсь вылӧ, а мукӧдыс, мӧдарӧ, лэччӧмаӧсь улӧ.
 +
|Африка асыввылын плоскӧйкерӧсаиннэз торйӧтӧмась потӧминнэзӧн плоскӧй глыбаэз вылӧ, кӧдна коласісь ӧтіккез вылына лэбисӧ, а мӧдіккез жӧ лэдзчисисӧ.
 +
|-
 +
|Медся вылӧ кайӧма Абиссинскӧй горнӧй страна; сійӧ джуджыд ді моз кыпӧдчӧ плоскогорье кытшын; шӧр судтаыс сылӧн — 2½ сюрс м гӧгӧр.
 +
|Медвылына лэбис Абиссинскӧй керӧса страна, кӧда кыдз вылын остров лэбтісьӧма гӧгӧртӧм плоскӧйкерӧсаинын; сылӧн шӧрӧт вылына — 2½ сюрс метр гӧгӧр.
 +
|-
 +
|Абиссинскӧй нагорье кызвыннас артмӧма гнейсысь да кристаллическӧй сланецъясысь, а выліас куйлӧны песчаник да известняк слӧйяс.
 +
|Абиссинскӧй керӧсаин аслас унажыкын сулалӧ гнейсісь да кристаллическӧй сланеччезісь, кӧдна вылын куйлӧны горизонтальнӧя песӧка да известняка слойез.
 +
|-
 +
|Вылыссяньыс Абиссиния вевттьысьӧма кынмӧм лава потокъясӧн.
 +
|Вевдӧрӧттяс Абиссиния вевттьӧма кынмӧм лава потоккезӧн.
 +
|-
 +
|Став гӧра выв местаыс вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн; на костын кыпӧдчӧны пызан сяма гӧраяс — амбыяс.
 +
|Быдсӧн эта керӧсаиныс вундалӧма пыдын ущеллёэзӧн, кӧдна коласӧт лэбӧны столб кодь керӧссэз-амбаэз.
 +
|-
 +
|Амбаяс весьтас ещӧ вылынджык кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяслӧн йывъяс.
 +
|Эна амбаэз вылын эшӧ вылынжыка лэбӧны кусӧм вулканнэзлӧн куполлэз.
 +
|-
 +
|Лунвывланьын Абиссиниясянь Асыввывафриканскӧй плоскогорье вылын эмӧсь впадинаяс, кӧні куйлӧны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукӧд.
 +
|Абиссинияся лунвылынжык Асыввывафриканскӧй плоскӧйкерӧсаин вундалӧма пыдын, но векнитик сбросовӧй впадинаэзӧн, кӧднаын куйлӧны тыэз: Ньяса, Танганьика да мӧдіккез.
 +
|-
 +
|Тайӧ тыясыс зэв джуджыдӧсь. Танганьика джуджта сертиыс (матӧ 1,5 км) уступайтӧ сӧмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкал сяма жӧ.
 +
|Эна тыэс ӧддьӧн пыдынӧсь: сідз, Танганьика аслас пыдынӧн (почти 1½ км.) уступайтӧ токо ӧтік Байкаллӧ, кӧда вылӧ эта тыыс зэв ёна вачкисьӧ.
 +
|-
 +
|Впадина доръясас кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (6 сюрс м), на вылын куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс; тайӧ районас эм весиг ӧти действуйтысь вулкан.
 +
|Впадинаэз дор вылын лэбӧны кусӧм вулканнэз: Кения и Килиманджаро (6 сюрс метр), кӧдна вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн; эта жӧ районын эм нельки ӧтік действуйтан вулкан.
 +
|-
 +
|Краснӧй море артмис му корка вӧйӧмла жӧ (ён сброс вӧсна), джудждаыс сылӧн 2 км-ысь унджык, а берегъясыс кайӧны тшупӧдъясӧн 2–3 км судтаӧдз море уровеньсянь.
 +
|Гӧрд море шогмис тожӧ сы кузя, што му кораын аркмисӧ сброссэз: пыдынаыс сылӧн — унажык 2 километрся, а береггез уступпезӧн море уровеньсянь лэбӧны кык-куим километрӧдз.
 +
|-
 +
|Землетрясениеяс петкӧдлӧны, мый му коркалӧн вешъясьӧмыс тані мунӧ и ӧні.
 +
|Музэгалӧммез мыччалӧны, што эстӧн му коралӧн движеннё мунӧ и ӧні.
 +
|-
 +
|Драконӧвӧй гӧраяс, кодъяс сулалӧны асыв-лунвылын Африкаын плоскогорье дорас, сідз жӧ сбросовӧй гӧраяс.
 +
|Драконовӧй керӧссэз, лэбӧны лун-асыввыв Африкаын, мыччалӧны асьнысӧ сідзжӧ сбросовӧй керӧссэзӧн и сулалӧны плоскӧйкерӧсаин дор вылын.
 +
|-
 +
|Азияын кодь гӧра хребетъяс Африкаын абуӧсь, Атласысь ӧтдор;
 +
|Керӧс хребеттэз, азиатскӧй коддес, Африкаын абуӧсь.
 +
|-
 +
|Атлас — гӧраяса страна, тані некымын радӧн мунӧны складкаяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаӧдз.
 +
|Исключеннё составляйтӧ токо Атлас керӧса страна, кӧда сулалӧ неӧтік 3 и даже 4 сюрс м параллельнӧй чукыррезісь.
 +
|-
 +
|Тайӧ складкаясыс — Альпийскӧй да Апеннинскӧй том складкаяслӧн водзӧ мунӧм.
 +
|Эна чукыррез лоӧны Альпаэзлӧн да Апенниннэзлӧн том чукыррез продолженнёӧн.
 +
|-
 +
|Сӧмын ӧти ыджыд діыс Африкалӧн — Мадагаскар — тэчас сертиыс ӧтсяма материкыскӧд: тайӧ тшупӧда крут бокъяса тшӧтшкӧс из глыба.
 +
|Африкалӧн токо ӧтік ыджыт остров — Мадагаскар, — кӧда аслас строеннёӧн вачкисьӧ материк вылӧ: эта крутӧй ступеня доррезӧн плоскӧй изовӧй глыба.
 +
|-
 +
|Мукӧд діясыс Африкалӧн либӧ вулканъяссянь артмӧм (вулканическӧй) діяс, шуам, Вознесение, Елена да Канарскӧй діяс, либӧ кораллӧвӧй діяс, шуам, уна посни діяс Африка асыввыв берег дорын, на пиын жӧ Занзибар.
 +
|Мӧдік Африкалӧн островвез либо вулканическӧйез, кыдз, шуам, Вознесения, Елена, Канарскӧй островвез либо коралловӧйез, шуам, уна поснит островвез асыввыв Африка береггез дынын, и сія жӧ лыдын Занзибар.
 +
|-
 +
|[Сбросовӧй впадина Асыввыв Африкаын.
 +
|[Асыввыв Африкаын сбросовӧй впадина.
 +
|-
 +
|Впадинаас тыдалӧны кык ты.
 +
|Впадинаын тыдалӧны кык ты.
 +
|-
 +
|Корсьӧй ылын тыдалан кык йыла вулкан — Килиманджаро.]
 +
|Адззӧ ылісь кыкйыла вулкан Килиманджаро.]
 +
|-
 +
|[Прибой лӧнь поводдя дырйи Гвинейскӧй залив берегъяс дорын.
 +
|[Гвинейскӧй залив береггез дынын лӧнь погоддяӧ прибой.
 +
|-
 +
|Мыйла пассажиръяссӧ корабль вывсянь вуджӧдӧны пыжъясӧн?]
 +
|Мыля пассажирресӧ корабль вылісь кыскалӧны берег вылӧ пыжжезӧн?]
 +
|-
 +
|[Землетрясениеяс Африкаын.
 +
|[Африкаын музэгалӧмлӧн карта.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй полоса, кӧні тшӧкыда овлӧны землетрясениеяс, — сійӧ мунӧ Краснӧй моресянь Драконӧвӧй гӧраясӧдз.
 +
|Мыччалӧ полоса, кытӧн овлӧны зэв тшӧка музэгалӧммез, кӧда кыссьӧ Гӧрд моресянь Драконовӧй керӧссэзӧдз.
 +
|-
 +
|Кутшӧм тыяс дінын землетрясениеяс овлӧны медся тшӧкыда да мый понда?
 +
|Кытшӧм тыэз дынын музэгалӧммез овлӧны уна тшӧкжыка и мыля?
 +
|-
 +
|Абуӧсь землетрясениеяс либӧ вонас 1-ӧд
 +
|Музэгалӧм абу нето годӧн ӧтпыр.
 +
|-
 +
|1-сянь 5 землетрясениеӧдз
 +
|1–5 музэгалӧмӧдз
 +
|-
 +
|5–20 20–50 50–100 100-ысь унджык]
 +
|5–20 20–50 50–100 100-ся унажык]
 +
|-
 +
|Климат.
 +
|Климат.
 +
|-
 +
|Кызвын юкӧннас Африка сулалӧ тропикъяс костын да, климатыс сылӧн жар.
 +
|Сідз кыдз Африкалӧн ыджыт часть куйлӧ тропиккез коласын, то сылӧн климатыс жар.
 +
|-
 +
|Шонді во гӧгӧр шонтӧ зэв ёна; тӧвся да гожся тӧлысьяс костын температуралӧн торъялӧм пӧшти некутшӧм абу.
 +
|Шондіыс быдса год шонтӧ сійӧ зэв ёна, и температураын тӧвся да гожумся мисеччезын разница почти абу некытшӧм.
 +
|-
 +
|Меджар странаыс, не сӧмын Африкаын, но и став му вылын, — сійӧ пустыня Сахара.
 +
|Меджар страна, и сы дырни жӧ не токо Африкаын, но и быдӧс му вылын, — эта пустыня Сахара.
 +
|-
 +
|Сэні вогӧгӧрся шӧр температура кайӧ 30°-ӧдз.
 +
|Сыын шӧрӧт годовӧй температура овлӧ 30°.
 +
|-
 +
|Гожса лунъясӧ куш скалаяс донавлӧны 70 дай 80°-ӧдз, а сынӧдыс овлӧ сэтшӧм жар, весиг сьӧкыд лолавны.
 +
|Гожумся луннэзӧ куш скалаэз калитчӧны 70 и даже 80° ӧдз, и воздух овлӧ сэтшӧм пым, што сьӧкыт сійӧн лолавны.
 +
|-
 +
|Кор пустыняӧд мунӧ зэв ыджыд тӧв (самум), караванъяс сувтӧны, верблюдъяс водӧны му вылас, мортъяс гартчӧны да дзебсьӧны тюкъяс костӧ, лыа ураганысь виччысьӧм могысь.
 +
|Кӧр жӧ пустыня вылӧт мунӧ страшнӧй песӧка ураган (самум), караваннэз сувтӧны, верблюддэз водӧны му вылӧ, путниккез песӧка вихррез шогья каттисьӧны и дзебсисьӧны тюккез коласӧ.
 +
|-
 +
|Но войясын Сахараын овлӧ ыркыд, уналаын усьлӧ лысва, а тӧвся войясӧ скалаяс вылын овлӧ весиг пуж.
 +
|Но ойезӧн Сахараын овлӧ ыркыт, уна местаэзын не шоча усьӧ роса, а тӧвся ойезӧ скалаэз вылын мыччисьӧ даже пуж.
 +
|-
 +
|Шоныд да кӧдзыд ӧдйӧ вежласьӧм понда скалаяс пустыняын потласьӧны, пӧрӧны из-торпыригӧ да лыаӧ.
 +
|Чожа шоныт да кӧдзыт вежсьӧмсянь пустынялӧн скалаэз потласьӧны и пӧрӧны песӧкӧ да щебеньӧ.
 +
|-
 +
|Тӧв нуӧ лыасӧ да пуктӧ сійӧс увтасджыкинъясӧ еджыд либӧ виж дюна радъясӧн 300 м судтаӧдз.
 +
|Тӧв нӧбӧтӧ песӧксӧ и тыртӧ сійӧн конечтӧм чочком либо веж ряд дюнаэзӧн лажмытжык местаэз и лэбтӧ вылынанас 300 метрӧдз.
 +
|-
 +
|Кызвын юкӧныс Сахаралӧн — изъя пустыня; уналаын куш скалаясыс сылӧн сулалӧны быдсикас сюръяяс кодьӧсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьӧсь да с. в.
 +
|Ыджыт часть Сахаралӧн мыччалӧ асьсӧ иза пустыняӧн, куш скалаэз нешоча видзӧны причудливӧй столб формаэз, пирамида формаэз, гриббез и с. одз.
 +
|-
 +
|Но уна места босьтӧны сэні сідз жӧ лыаяс да сёйяс.
 +
|Но зэв ыджыт пространствоэз занимайтӧны сідзжӧ песӧккез да сёйез.
 +
|-
 +
|Сахара кос со мый понда.
 +
|Сахара кӧслӧн причинаэс то кытшӧмӧсь.
 +
|-
 +
|Рытывсянь сійӧс кытшовтӧ Атлантическӧй океанлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні во гӧгӧр помала пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ нуӧны океанысь васӧ Лунвыв Америкаланьӧ.
 +
|Рытвывсянь сія миськассьӧ сэтшӧм Атлантика океан частьӧн, кытӧн быдса год дугдывтӧг пӧльтӧны ой-асыввыв пассаттэз, кӧдна кыскӧны влага Лунвыв Америка лапӧлӧ.
 +
|-
 +
|Сыысь ӧтдор, Сахара берегъяс дорын океан ваыс кӧдзыд: пассатъяс вӧтлӧны веркӧс шоныд слӧйсӧ берег доръяссьыс, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыдджык ва, коді омӧля испаряйтчӧ.
 +
|Этася, океанлӧн Сахара береггез дынын ваыс кӧдзыт: береггез дынісь пассаттэз вевдӧрись шоныт ва слойсӧ вашӧтӧны, а сы туйӧ пыдынісь кайӧ кӧдзытжык ва, кӧда испареннёэз сетӧ етшажык.
 +
|-
 +
|Пассатъяс пӧльтӧны сідз жӧ и Сахара весьтас.
 +
|Пассаттэз пӧльтӧны и Сахара вевдӧрӧт.
 +
|-
 +
|Найӧ нуӧны сынӧдсӧ кӧдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясӧ, но мунігас сынӧдыс сідз жӧ шоналӧ да косьмӧ.
 +
|Нія кыскӧны воздух кӧдзытжык местаэзісь шонытжык местаэзӧ, сы дырни воздух сідзжӧ шоналӧ и пышшӧ боссьӧмсянь.
 +
|-
 +
|Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымӧръяс да оз овлыны зэръяс пӧшти некор.
 +
|Эта кузя Сахара вевдӧрын озӧ аркмӧ кымӧррез и озӧ усьӧ зэррез почти некӧр.
 +
|-
 +
|Таысь ӧтдор, Сахара весьтын сынӧдыс надзӧник лэччӧ атмосфера вылыс слӧйясысь, а тайӧ сідз жӧ мешайтӧ кымӧръяс артмӧмлы.
 +
|Этася, Сахара вевдӧрын вевдӧр атмосфера слойезісь мунӧ нешоча воздух лэдзчисьӧм, мый сідзжӧ мешайтӧ кымӧррез аркмӧмлӧ.
 +
|-
 +
|Унджык осадок усьлӧ гӧраясын, шуам, Тибестын.
 +
|Унажык осадоккез усьӧны керӧса местаэзын, кыдз Тибестиын.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Корсьӧй сэтшӧм обласьт Африкаысь, кӧні во гӧгӧрӧн усьӧ 1 м-ысь унджык осадок.
 +
|Адззӧ Африкаись область, кытӧн годнас усьӧны осадоккез унажык 1 метрся.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй извилистӧй полоса, кӧні усьӧ осадок 25-сянь 100 см-ӧдз (сэні жар да ва гожӧм вежсьӧ жар да кос тӧлӧн).
 +
|Мыччалӧ чуклясьӧм полоса, кытӧн усьӧны 25 и 100 см ӧдз (сыын жар и мускыт гожум чередуйтчӧ жар, но кӧс тӧлӧн).
 +
|-
 +
|Лунвывланьын Сахарасянь куйлӧны жар да васӧд странаяс; найӧ мунӧны экваторсянь кыкнанладор бокас.
 +
|Сахарасянь лунланьӧ куйлӧны жар и мускыт странаэз; нія нюжалӧны экватор кыкнан лапӧлӧт.
 +
|-
 +
|Сэні сынӧдыс пӧшти пыр кайӧ вывлань, сэки артмӧны кымӧръяс да овлӧны зэръяс.
 +
|Сэтчин воздух почти пыр лэбӧ вевдӧрӧ, мыйись аркмӧны зэра кымӧррез и усьӧны зэррез.
 +
|-
 +
|Кайӧм сынӧд местаӧ локтӧ васӧд сынӧд океанъяссянь.
 +
|Лэбан воздух местӧ локтӧ океаннэзсянь мускыт (влажнӧй) воздух.
 +
|-
 +
|Торъя уна зэръяс овлӧны Гвинейскӧй залив берегъяс вылын да Конго ю бассейнын.
 +
|Унажык зэррез усьӧны Гвинейскӧй залив береггез вылын и Конго ю бассейнын.
 +
|-
 +
|Тані гырысь зэръяс мунӧны пӧшти во гӧгӧр.
 +
|Эстӧн гырись зэррез мунӧны быдса год.
 +
|-
 +
|Тайӧ васӧд обласьтсӧ кытшовтӧ войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь полоса, кӧні тӧлын сулалӧны кос поводдяяс, а зэръяс медзэвсӧ овлӧны гожся тӧлысьясын, торъя нин кор лун шӧр шонді сулалӧ зенитын (веськыда юр весьтын).
 +
|Этӧ мускыт областьсӧ ойвывсянь, асывсянь и лунвывсянь гӧгӧртӧ зэв кузь полоса, кытӧн тӧвся мисеччезӧ овлӧны засухаэз, а зэррез усялӧны унажыксӧ гожум шӧрын, ӧддьӧнжыксӧ кӧр луншӧрся шонді сулалӧ зенитын (мӧднёж шуны, кӧр шонді сулалӧ юр вевдӧрын).
 +
|-
 +
|Тайӧ зэръяссӧ сідзи и шуӧны — зенитнӧй зэръяс.
 +
|Эна зэррез сідз и шусьӧны зенитнӧйезӧн.
 +
|-
 +
|Найӧ локтӧны кызвынысьсӧ ӧти кадӧ луннас.
 +
|Нія мунӧны кыдз и пыр ӧтік и нія жӧ лунся чассэзӧ.
 +
|-
 +
|Асылын енэж мича; шонді вӧтліс войся ру, пӧжӧ зэв ёна; лун шӧр кежлӧ шоналӧм васӧд сынӧд кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ; пырысьтӧм-пыр жӧ енэжын ӧшйӧны сьӧкыд кымӧръяс, заводитчӧ ливень кисьтан зэр, гымалӧ да помала чардалӧ.
 +
|Асъяпонсянь нёбоыс мича и кӧр шонді вашӧтас ойся туман, сэк пондӧ сотны сідз, што терпитны оз позь, луншӧрлань шонтӧм мускыт воздух кайӧ вевдӧрӧ и сэтчин сайкалӧ; сэкжӧ нёбоын мыччисьӧны сьӧкыт кымӧррез да пондӧны зэрны ливеня зэрӧн зэв ёна гымалӧмӧн да вирдалӧмӧн.
 +
|-
 +
|Войнас енэж бара сэзьдӧ, еджыд сук ру вевттьӧ став увтас местаяссӧ.
 +
|Ойӧн нёбо бӧра мичамӧ, и чочком сук туман вевттьӧ быдсӧн улына куйлан местаэсӧ.
 +
|-
 +
|Тропическӧй Африкаӧд путешествуйтысьяс ёна норасьӧны лыӧдзыд мӧрччан кӧдзыд тайӧ руяс (туманъяс) вылӧ; весиг велалӧм негръяс оз петны асылын удж вылӧ, кытчӧдз шонді оз вӧтлы войся русӧ.
 +
|Тропическӧй Африка кузя путешественниккез ёна норасьӧны эна лы бердӧдз кынтана туманнэз вылӧ, и даже велалӧм негррез асъяпоннэзӧн озӧ петӧ удж вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз шонді оз вашӧт ойся тумансӧ.
 +
|-
 +
|Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалӧн умереннӧ-шоныд.
 +
|Лунвыв тропиксянь луньланьӧ Африкалӧн климат умеренно шоныт.
 +
|-
 +
|Гожӧмын (декабр, январ да февраль тӧлысьясын) сэні сулалӧны зэв жар поводдяяс, а тӧлын сэні овлӧ ыркыд, джуджыдджыкинъясын весигтӧ усьлӧ лым.
 +
|Гожумӧ (мӧднёж висьтавны, декабрӧ, январӧ и февральӧ) сэтчин сулалӧны зэв ыджыт жаррез, а тӧвнас овлӧ зэв ыркыт погоддя, и вылын местаэзын даже усьлывлӧ лым.
 +
|-
 +
|Зэръяс вайӧны татчӧ асыв-лунвыв пассатъяс, кодъяс локтӧны Индийскӧй океансянь.
 +
|Зэррез вайӧтсьӧны лунь-асыввыв пассаттэзӧн, кӧдна пӧльтӧны Индийскӧй океансянь.
 +
|-
 +
|Сы понда Драконӧвӧй гӧраяс вылын зэр овлӧ уна, а водзӧ рытывланьӧ, кӧні куйлӧ Калахари пустыня, зэр овлӧ зэв этша.
 +
|Эта кузя Драконовӧй керӧссэз вылын нія усьӧны уна, а одзлань рытвылӧ, кытӧн куйлӧ Калахари пустыня, зэррез усьӧны ӧддьӧн етша.
 +
|-
 +
|Зэртӧмыс лоӧ тані ещӧ и сы понда, мый Калахарилысь берегъяссӧ кытшовтӧны кӧдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв берегъяссӧ Сахаралысь.
 +
|Зэррезлӧн не усьӧм эшӧ зависитӧ и сысянь, што Калахарилӧн береггез миськассьӧны кӧдзыт визылӧн, кыдз и Сахаралӧн рытвыв береггез.
 +
|-
 +
|Сӧмын дзик лунвылас Африкаын пӧльтӧны тӧлын рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна осадокъяс; гожӧмыс сэні, мӧдарӧ, кос.
 +
|Токо Африкалӧн медлунвыв дор пӧльтіссьӧ рытвыв тӧввезӧн, кӧдна вайӧтӧны зэв ыджыт осадоккез; гожумӧ жӧ сэтчин, мӧднёж, кӧс.
 +
|-
 +
|Климат серти тайӧ местаыс дзик ӧтсяма Африка войвыв берегъяскӧд да Италиякӧд.
 +
|Климат сьӧрті эта местность зэв ёна лӧсялӧ ойвыв Африка берегдоркӧт да Италиякӧт.
 +
|-
 +
|Сӧмын тӧлыс Африка лунвылын овлӧ сэки, кор войвылын сулалӧ жар да кос гожӧм.
 +
|Но токо тӧв Африка лунвылын овлывлӧ сія кадӧ, кӧр ойвылын сулалӧ кӧс жар гожум.
 +
|-
 +
|[Сынӧдлӧн температура юль тӧлысьын.
 +
|[Июльын воздухлӧн температура.
 +
|-
 +
|Кӧні жарджык гожӧмыс — Войвыв Африкаын али Лунвыв Африкаын?
 +
|Кытӧн овлӧ жаржык гожум — ойвыв Африкаын али Лунвывсаын?
 +
|-
 +
|Мыйла рытыввыв юкӧнас Лунвыв Африкаын изотермаяс вӧчӧны войвывланьӧ кытшов?]
 +
|Мыля Лунвыв Африка рытвыв частьын изотермаэз керӧны ойланьӧ чукыль?]
 +
|-
 +
|[Осадокъяс Африкаын (во гӧгӧр).
 +
|[Африкаын осадоккез (год сьӧрна).
 +
|-
 +
|Стрелкаясӧн мореяс вылын петкӧдлӧма тӧвъяс, кодъяс вайӧны медся уна осадокъяс.
 +
|Мореэс вылӧт стрелкаэзӧн мыччалӧмӧсь тӧввез, кӧдна унажык вайӧтӧны осадоккез.
 +
|-
 +
|Кык пӧвста стрелкаясӧн петкӧдлӧма кос тӧвъяс.
 +
|Кыкпӧвса стрелкаэзӧн — кӧс тӧввез.
 +
|-
 +
|0–25 см-ӧдз
 +
|0–25 см-ӧдз
 +
|-
 +
|25–100 „
 +
|25–100 „
 +
|-
 +
|100–150 „
 +
|100–150 „
 +
|-
 +
|50 см-ысь унджык]
 +
|50 см-ся унажык]
 +
|-
 +
|Юяс да тыяс.
 +
|Юэз да тыэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Видзӧдӧй, кӧні заводитчӧны Белӧй Нил да Голубӧй Нил.
 +
|Следитӧ, кытӧн пондӧтчӧны визывтны Чочком Нил да Голубӧй Нил.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй ю йывъяссӧ Конголысь, Замбезилысь, Оранжевӧйлысь да Нигерлысь.
 +
|Мыччалӧ Конго, Замбези, Оранжевӧй да Нигер истоккез.
 +
|-
 +
|Кутшӧм ю Африкаын оз во океанӧдз?
 +
|Кытшӧм ю Африкаын аслас визывтӧмӧн оз лок океан дынӧдз?
 +
|-
 +
|Кутшӧм кузьтаыс Ниллӧн да Конголӧн?
 +
|Кыным километр кузя нюжалӧмась Нил да Конго?
 +
|-
 +
|(1 № содтӧд).
 +
|(Приложеннё №1.)
 +
|-
 +
|Став гырысь юясыс Африкалӧн заводитчӧны сэтшӧм местаясын, кӧні усьӧны уна осадокъяс, визувтӧны найӧ джуджыд плоскогорьеясӧд, туй выланыс найӧ паныдасьӧны тшупӧдъяскӧд, сы понда вӧчӧны уна порогъяс да водопадъяс.
 +
|Bыдӧс Африкалӧн ыджыт юэз пондӧтчӧны сэтшӧм местаэзын, кытӧн усьӧны уна осадоккез; визывтӧны нія вылын плоскӧйкерӧсаиннэз вылӧт и асланыс туй вылын панталӧны уступпез, эта кузя керӧны зэв уна пороггез да ваусяннэз.
 +
|-
 +
|Главнӧй юыс Африкаын — Нил, кузьтанас сійӧ уступайтӧ сӧмын Миссисипилы Миссурикӧд.
 +
|Африкаын главнӧй ю Нил, кӧда аслас кузяӧн дженытжык токо Миссисипися да Миссурися.
 +
|-
 +
|Сійӧ артмӧ Белӧй Нилысь да Голубӧй Нилысь.
 +
|Сія аркмӧ Чочком да Голубӧй Нилісь.
 +
|-
 +
|Белӧй Нил заводитчӧ Виктория тыысь, — уровеньыс сылӧн километр дорысь вылынджык океан уровеньысь.
 +
|Чочком Нил пондӧтчӧ Виктория тыись, кӧдалӧн уровень океан уровенься вылынжык километрӧн.
 +
|-
 +
|Голубӧй Нил заводитчӧ Абиссинскӧй гӧраясын Тан тыысь, коді куйлӧ ещӧ вылынджык Виктория ты серти (серпас, 167 лб.).
 +
|Голубӧй Нил пондӧтчӧ Абиссинскӧй керӧссэз вылын Тан тыись, кӧда куйлӧ эшӧ вылынжыка, нежели Виктория ты (рисунок, 170 листбок).
 +
|-
 +
|Средиземнӧй морелань визувтігӧн Нил паныдасӧ тшупӧдъяскӧд да вӧчӧ уна порогъяс.
 +
|Нил аслас Мушӧр морелань туй вылын панталӧ уступпез и керӧ зэв уна пороггез.
 +
|-
 +
|Сы бӧрын Нил визувтӧ сэсся лӧня да мореӧ усянінын вӧчӧ дельта (ыджта сертиыс Волга дельта кодь кымын).
 +
|Эта бӧрын Нил визывтӧ спокойнӧя и аслас мореӧ усьӧминын керӧ дельта (кӧда аслас ыждаӧн сы ыжда жӧ, кыдз дельта Волгалӧн).
 +
|-
 +
|Гожся кадӧ Нил быд во ойдлӧ вывті уна зэръясысь заводитчанінас.
 +
|Сы кузя, што Нил истоккезын уна усялӧны гырись зэррез, сія быд год гожумся кадӧ ыждӧ.
 +
|-
 +
|Тайӧ зэръясыс заводитчӧны тулысын да мунӧны гожӧмбыд.
 +
|Эна зэррез пондӧтчӧны тулысӧн и мунӧны быдса гожум.
 +
|-
 +
|Кыкнан Нилыс — Белӧй и Голубӧй — туӧны да нуӧны гудыр ва ылӧ войвылӧ, кӧні зэръяс ньӧти оз овлыны, да кӧні юыс ойдӧ гожӧмын, мича, кос да жар поводдя дырйи (быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг).
 +
|Кыкнан Нилыс — и Чочком и Голубӧй — польдӧны и ойланьӧ нуӧтӧны зэв уна гудыр ва, кытӧн зэррез совсем оз овлӧ и кытӧн ыждӧм пондӧ лоны гожумӧ, мича, кӧс да жар погоддя дырни (кыдз бытьтӧ причинатӧг).
 +
|-
 +
|Арнас юыс бӧр пырӧ аслас берегъясӧ, долинаас кольӧ влага да плодороднӧй нюйт слӧй.
 +
|Арнас ю бӧр пырӧ аслас береггезӧ, влага да плодороднӧй ил пласт долина вылӧ кольӧмӧн.
 +
|-
 +
|Кузьта сертиыс мӧд ю Африкалӧн — Конго.
 +
|Африкалӧн мӧдік ю аслас кузяӧн — Конго.
 +
|-
 +
|Сійӧ нуӧ сэтшӧм уна ва, мый пасьтаыс сылӧн шӧр юкӧнас 10 км гӧгӧр.
 +
|Сія нуӧтӧ сідз уна ва, што сы шӧрӧт визылын обыкновенно пасьтаыс дас километрӧдз.
 +
|-
 +
|Но кӧні сійӧ писькӧдчӧ океанлань, кыпӧдчӧм материк дор вомӧн, сэні Конго векнялӧ 400 м-ӧдз да лэччӧ порогъяс пыр джуджыд, кытшлалысь ущельеӧд 50 км-ӧн час.
 +
|Но океан дынӧт материк дор лэбтыштӧмӧн, Конго векнямӧ 400 метрӧдз и котӧртӧ пороггез пыр пыдын да чукыля ущеллё кузя часӧ 50 км.
 +
|-
 +
|Коймӧд кузь ю Африкалӧн — Нигер — Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бӧрӧ кольӧ.
 +
|Африкалӧн куимӧт ю аслас кузяӧн — Нигер — Нился унаваажык, но уна учӧтжык Конгося.
 +
|-
 +
|Мукӧд ыджыдджык юяс Африкаын — Замбези Виктория водопадӧн (серпас, 169 лб.) да Оранжевӧй.
 +
|Африкалӧн мӧдік ыджыт юэз — Замбези Виктория ваусянӧн (рисунок, 172 листбок), Оранжевӧй.
 +
|-
 +
|Замбези ю шӧр юкӧнас визувтӧ базальтовӧй пыдӧсӧд (важ кынмӧм лава вылын), туй вылас паныдасьӧ потаскӧд да усьӧ 120 м судтасянь.
 +
|Замбези ю, кӧда визывтӧ базальтовӧй русло кузя шӧрӧт визылын (важся кынмӧм лава вевдӧрӧт), аслас туй вылын панталӧ потӧмин и усьӧ сыӧ 120 м вылынасянь.
 +
|-
 +
|Водопадыслӧн шумыс кылӧ 15 км сайсянь.
 +
|Шум ваусьӧмсянь кылӧ 15 км ылына.
 +
|-
 +
|Водопад весьтас пызйӧ-кайӧ ваыс вылӧдз, сэні шонді ворсӧ радуга рӧмъясӧн (артмӧ ӧшкамӧшка).
 +
|Ваусянін вылӧт везласьӧны брызгаэз, кӧднаын шонді орсӧ быдкодь рӧма чветтэзӧн.
 +
|-
 +
|Асыввывафриканскӧй тыяс — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукӧд — куйлӧны джуджыд впадинаясын, берегъясыс налӧн джуджыдӧсь да зэв крутӧсь.
 +
|Асыввыв африканскӧй тыэз — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт и мӧді — тыртӧны пыдын впадинаэз, кӧдна гӧгӧртӧмась вылын, крутӧй береггезӧн.
 +
|-
 +
|Медыджыд тыыс Африкалӧн — Виктория, ыджда сертиыс уступайтӧ сӧмын ӧти преснӧй ваа тылы — Верхньӧйлы (Верхньӧй тылы Америкаын), но Виктория — ляпкыд ваа ты.
 +
|Африкаын медыджыт ты — эта Виктория, кӧда аслас ыждаӧн учӧтжык токо Вевдӧр преснӧй тыся (Америкаын), но Виктория — непыдын ваа ты.
 +
|-
 +
|Суданын эм сӧмын ӧти ыджыд ты — Чад, но сійӧ некытчӧ оз визувт; сэтчӧ усьӧ Шари ю.
 +
|Суданын эм ыджыт кодь ты токо ӧтік — Чад, и то невизывтана: сыӧ усьӧ ю Шари.
 +
|-
 +
|Войвыв помас Сахараын, а сідз жӧ Атлас складкаяс костын паныдасьлӧны сола тыяс — шотты, кӧні ваыс овлӧ сӧмын зэръяс бӧрын, мукӧд кадъясӧ шотты пыдӧсын куйлӧ лым кодь еджыд сов.
 +
|Сахара ойвыв дорын, а сідзжӧ Атлас чеппез коласын пантасьӧны сола тыэз — шоттаэз, кӧднаын ва овлӧ токо зэррез бӧрын; мӧдік жӧ кадӧ шоттэзлӧн пыдӧс овлӧ вевттьӧм лым кодь чочком сов слойӧн.
 +
|-
 +
|[Нил ю, сылӧн ваыс — кымын паськыд штриховкаыс, сымын уна ва нуӧ юыс.
 +
|[Нил ю, сылӧн ыждӧм — мымда паськытжык штриховка, сыным унажык ю нуӧ ва.
 +
|-
 +
|Кытысь Нил босьтӧ кызвын васӧ?
 +
|Кысянь Нил босьтӧ унажык васӧ?
 +
|-
 +
|Лыдпасъясӧн петкӧдлӧма, кымын кубическӧй километр ва нуӧ во гӧгӧрӧн юыс.
 +
|Цифраэзӧн мыччалӧма, кыным кубическӧй километр нуӧтӧ ю.
 +
|-
 +
|Плотинаяс]
 +
|Плотинаэз]
 +
|-
 +
|[Конго аслас вожъяскӧд.
 +
|[Конго аслас притоккезӧн.
 +
|-
 +
|Мыйла Конго абу судоходнӧй ю вом дорӧдыс?
 +
|Мыля Конго матын аслас уссё дынын не судоходнӧй?
 +
|-
 +
|Видзӧдӧй, кымын судоходнӧй места лоӧ Конго вылын ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс.
 +
|Видзӧтӧ, кыным судоходнӧй участоккез эмӧсь Конголӧн истоксянь уссё дынӧдз.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Конго вылысь да вожъяс вывсьыс местаяс, кытчӧ позьӧ стрӧитны электростанцияяс.
 +
|Мыччалӧ Конго да сы притоккез вылісь местаэз, кӧдна удобнӧйӧсь электростанцияэз керӧм понда.
 +
|-
 +
|Мыйла тайӧ юяс вылас сэтшӧм уна порогыс?
 +
|Мыля эна юэз вылын сідз уна пороггез?
 +
|-
 +
|500 м дорысь джуджыдінъяс
 +
|Вылынаыс 500 м-ся вылынжык
 +
|-
 +
|Судоходнӧй юяс
 +
|Судоходнӧй ю
 +
|-
 +
|Ты
 +
|Ты
 +
|-
 +
|Порогъяс
 +
|Пороггез
 +
|-
 +
|Конго ю бассейнлӧн граница]
 +
|Конго юлӧн бассейн границаэз]
 +
|-
 +
|[Водопад Виктория.
 +
|[Ваусян Виктория.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй план вывсьыс потас, кытчӧ усьӧ Замбези.
 +
|Мыччалӧ план вылісь потӧмин, кӧдаӧ усьӧ Замбези.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй сійӧ жӧ потассӧ серпас вылысь.
 +
|Мыччалӧ сійӧ жӧ потӧминсӧ рисунок вылісь.
 +
|-
 +
|Корсьӧй схема вывсьыс места, кытысянь вӧчӧма фотографиясӧ.
 +
|Адззӧ схема вылісь места, кысянь керӧма фотография?
 +
|-
 +
|Водопад.
 +
|Ваусян.
 +
|-
 +
|Кыркӧтша берег.]
 +
|Буждӧга берег.]
 +
|-
 +
|Быдмӧгъяс да животнӧйяс.
 +
|Быдмассэз да животнӧй мир.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй пустыня обласьтъяс Войвыв Африкаын да Лунвыв Африкаын.
 +
|Мыччалӧ Ойвыв да Лунвыв Африкаись пустыня областтез.
 +
|-
 +
|Кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
 +
|Кытӧн быдмӧны тропическӧй вӧррез?
 +
|-
 +
|Висьталӧй пустынясянь тропическӧй вӧрлань вуджан полосаяс.
 +
|Шуӧ пустыняэзсянь тропическӧй вӧррез дынӧ вуджан полосаэз.
 +
|-
 +
|Гвинейскӧй залив берег вылын да Конго ю бассейнын — медся ва местаясас Африкаын — быдмӧны тропическӧй вӧръяс.
 +
|Гвинейскӧй залив берег вылын и Конго ю бассейнын, мӧднёж шуны, медвлажнӧй Африка местаэзын, быдмӧны тропическӧй вӧррез.
 +
|-
 +
|Тайӧ — зэв сук вӧръяс, гартчӧмаӧсь лианаясӧн.
 +
|Нія ӧддьӧн тшӧкӧсь и каттисьӧмӧсь лианаэзӧн.
 +
|-
 +
|Пуясыс быдмӧны сэні уна вевсьӧн (ярусӧн).
 +
|Пуэз сэтчин лэбӧны неӧтік ярус сувдаӧн.
 +
|-
 +
|Шонді югӧр шоча пыравлӧ коръяс косттіыс; сынӧдыс сэні жар да уль руа.
 +
|Шонді югӧр шоча кытӧн лиссэз пыр локтӧ му бердӧдз; воздух жар и мускыт (влажнӧй).
 +
|-
 +
|Пуясыс быдмӧны зэв джуджыда (50–60 м-ӧдз); татшӧм гырысь пуясыслӧн эмӧсь пыкӧдъяс сяма содтӧд вужъяс.
 +
|Пуэз сэтчин овлӧны зэв вылынӧсь (50–60 м); эна великаннэз стволлэзлӧн эмӧсь не шоча кыдз бы пыкӧттэз, кыдз содтана вуджжез.
 +
|-
 +
|Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костӧд векньыдик трӧпа вывті мунігӧн аддзан сӧмын некымын воськов водзӧ.
 +
|Морт, кӧда кыссьӧ оттӧмик тропа кузя, и кӧда чуклясьӧма тшӧк лиана чаща, вуджжез да стволлэз коласӧт, вермӧ адззыны ас одзас токо неӧтік шаг ылына.
 +
|-
 +
|Вылын пуяс вылас лэбалӧны быдсяма пӧткаяс; уліас животнӧйяс пӧшті абуӧсь.
 +
|Вылын пуэз вевдӧрын чирзӧны-сьылӧны быд кодь кайез; улын животнӧйез почти абуӧсь.
 +
|-
 +
|Сэні олӧны негырысь семьяясӧн морт сяма ӧблезянаяс — шимпанзеяс да гориллаяс, да налӧн главнӧй врагъясыс — леопардъяс.
 +
|Сэтчин неыджыт семьяэзӧн олӧны мортаобразнӧй обезьянаэз — шимпанзе да гориллаэз, и нылӧн главнӧй враггез — леопарддэз.
 +
|-
 +
|Сэтшӧм странаяс Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 60-сянь 150 см-ӧдз, да кӧні овлӧ кос тӧв, вевттьысьӧмаӧсь саваннаясӧн.
 +
|Нія Африкалӧн странаэз, кытӧн осадоккез усялӧны 60 и 150 сантиметрӧдз и кытӧн овлӧ кӧс тӧв, вевттьӧмась саваннаэзӧн.
 +
|-
 +
|Зенитнӧй зэръяс дырйи сэні быдмӧ кузь турун, унаысь морт судта.
 +
|Зенитнӧй зэррез дырни ныын быдмӧны вылын туруннэз, нешоча морт сувда.
 +
|-
 +
|Кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлӧны сюрс вося баобабъяс.
 +
|Турун вевдӧрын татӧн и сэтчин лэбӧны вылын пуэз, шуам акацияэз, мимозаэз; шочыника пантасьлӧны сюрсгодся баобаббез.
 +
|-
 +
|Баобаб — му вылын медся кыз пу; кызтанас сійӧ овлӧ 20 м-ӧдз, но абу джуджыд, 15–20 м судта сӧмын.
 +
|Баобаб — му вылын медкыз пу — обхватын овлӧ 20 метрӧдз, но вылынаыс сылӧн кайӧ токо 15–20 м-ӧдз.
 +
|-
 +
|Быдмӧ уна кыз вожӧн, ыджыд шатёр кодь, ылысянь видзӧдны быттьӧ дзонь роща.
 +
|Ствол торйӧтчӧ зэв уна кыз уввез вылӧ, кӧдна керӧны ыджыт шатёр и ылынсянь позьӧ примитны быдса вӧрок туйӧ.
 +
|-
 +
|Баобаб сетӧ сёян плодъяс, кодӧс зэв радейтӧны ӧблезянаяс, сы понда баобабсӧ шуӧны ещӧ ӧблезяна нянь пуӧн.
 +
|Баобаб вайӧтӧ сёяна плоддэз, кӧднӧ любитӧны обезьянаэз; эта кузя баобабӧс шуӧны эшӧ обезьяна нянь пуӧн.
 +
|-
 +
|Юяс пӧлӧн, кодъяс визувтӧны саваннаясӧд, быдмӧны вӧръяс; найӧс шуӧны галерейнӧй вӧръясӧн: татшӧм вӧрӧдыс юыс визувтӧ быттьӧкӧ галереяын.
 +
|Саваннаэз кералан ю долинаэз вылӧт кыссьӧны вӧррез, кӧдна шусьӧны галерейнӧйезӧн: сэтшӧм вӧрӧт ю визывтӧ кыдз бы галереяӧт.
 +
|-
 +
|Нюръяса берегъяс вылын юяс да тыяс пӧлӧн быдмӧны тростник да папирус.
 +
|Юэзлӧн да тыэзлӧн нюра береггез тшӧка быдмисӧ тростникӧн да папирусӧн.
 +
|-
 +
|Тӧвся кос поводдя пуктӧм бӧрын туруныс саваннаясын вижӧдӧ да косьмӧ, весиг пуяс вылысь коръяс усьӧны кос поводдяла.
 +
|Кӧр локтӧны тӧвся засухаэз, турун саваннаэз вылын бледӧтӧ и косьмӧ; даже пуэз засухасянь чапкӧны лиссэз и кулӧны.
 +
|-
 +
|Сэки саваннаясын кокниа кыптӧны пӧжаръяс да паськалӧны уна дас дай сё километръяс вылын.
 +
|Эта кадӧ саваннаэзын кокнита аркмӧны пожаррез, кӧдна паськалӧны дас и сё километр ылына.
 +
|-
 +
|Сьӧд-пемыд тшын кайӧ вывлань, тупкӧ енэжсӧ, шондісӧ; муыс тырӧ пӧимӧн.
 +
|Сук тшын лэбӧ вевдӧрӧ и пемытӧн вевттьӧ кымӧр и шонді, му жӧ вевттисьӧ пӧим слойӧн.
 +
|-
 +
|Став ловъя олысьыс пышйӧ саваннаясысь либӧ сотчӧ биӧн; сӧмын еджыд кодзувкотъяс-термитъяс кольӧны асланыс биысь повтӧм стрӧйбаясын.
 +
|Быдсӧн ловьяыс чапкӧ саваннаэсӧ либо сотчӧны биӧн; токо чочком кӧдзыввез — термиттэз кольччӧны асланыс биаупорнӧй оланіннэзын.
 +
|-
 +
|Тайӧ пӧжаръясыс зэв лӧсялӧны пӧскӧтинаяслы (вынсьӧдӧны найӧс пӧимӧн), но найӧ вӧчӧны ыжыд урон вӧръяслы.
 +
|Эна пожаррез полезнӧйӧсь поскотинаэз понда (бурсьӧтӧны нійӧ пӧимӧн — золаӧн), но нія вайӧтӧны ыджыт ущерб вӧррезлӧ.
 +
|-
 +
|Мусинъяс саваннаясын да тропическӧй вӧръясын краснозёмнӧйӧсь.
 +
|Саваннаэзын да тропическӧй вӧррезын мусиннэз — гӧрдмусинаӧсь.
 +
|-
 +
|Перегнойыс налӧн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс ӧдйӧ зэв сісьмӧны (перегорайтӧны) васӧдла да жарла, а перегнойсӧ нуӧ ва; но тайӧ муясыс озырӧсь калийӧн да шыдӧс кодь тэчасаӧсь.
 +
|Ныын перегной етша, сідз-кыдз быдкодь лиссэз, вужоккез и даже быдса пу стволлэз мускыт да жар дырни чожа сотчӧны, а перегной нуӧтсьӧ ваӧн, но эна мусиннэз богатӧйӧсь калийӧн и структуранас туся-тусяӧсь.
 +
|-
 +
|Вынсьӧдтӧг найӧ регыдӧн вынтӧммӧны, но фосфор да азот сюйӧмӧн дыр вермӧны сетны бур урожайяс.
 +
|Удобреннётӧг нія чожа шаргунсялӧны — бырӧны, но фосфор да азот пыртӧм дырни зэв дыр вермасӧ сетны бур урожайез.
 +
|-
 +
|Животнӧйяс африканскӧй саваннаясын зэв уна сикас.
 +
|Африканскӧй саваннаэзлӧн животнӧй мир зэв богат.
 +
|-
 +
|Вывті бур пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны дзонь стадаяслӧн антилопаяс, зебраяс да страусъяс.
 +
|Бур поскотинаэз вылын видзсьӧны антилопа, страус да зебра стадоэз.
 +
|-
 +
|Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь коръяссӧ сёйӧны жирафъяс (серпас 170 лб.).
 +
|Акация саваннаэз да мимозаэз коласын сулалан вожоккез сёйӧны жираффез (рисунок, 173 листбок).
 +
|-
 +
|Турун сёйысь животнӧйяс бӧрся вӧтлысьӧны хищникъяс — левъяс, гиенаяс да шакалъяс.
 +
|Турун сёйись животнӧйезӧс преследуйтӧны хищниккез — леввез, гиенаэз да шакаллэз.
 +
|-
 +
|Радейтана оланіныс налӧн — вӧр доръяс; сэтысянь войясын найӧ петӧны кыйсьыны саваннаясӧ.
 +
|Любимӧй олан местаэз нылӧн — вӧр опушкаэз, кӧдаись ойӧн нія петӧны охотитчыны саваннаэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Сэні жӧ, вӧр доръясын, тапикасьӧны, сёйӧны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кыз кучикаяс — слӧнъяс да носорогъяс.
 +
|Сэтчин жӧ, вӧр опушкаэз кузя, бродитӧны зэв ыджыт кызкучика слоннэз да носороггез, кӧдна вердсьӧны вожоккезӧн, вуджжезӧн да плоддэзӧн.
 +
|-
 +
|Юясын да тыясын, вӧръяс пӧвстын да саваннаясын, олӧны бегемотъяс да крокодилъяс.
 +
|Юэзын и тыэзын, саваннаэз да вӧррез коласын, олӧны бегемоттэз да крокодиллэз.
 +
|-
 +
|Вӧръясын и саваннаясын насекомӧйяс зэв уна, торъя нин термитъяс, — быд воськовын налӧн стрӧйбаяс.
 +
|Насекомӧйез и вӧррезын и саваннаэзын ӧддьӧн уна, ӧддьӧнжык термиттэз, кӧдналӧн оланіннэз пантасьӧны быд шагын.
 +
|-
 +
|Тропическӧй юкӧнас Африкаын олӧ цеце гут, сійӧ курччӧмысь кулӧ пӧшти быд домашньӧй животнӧй (карта 171 лб.) *.
 +
|Африкалӧн тропическӧй частьын эм гут цеце, кӧдалӧн курччӧвтӧмыс смертельнӧй почти быд гортся подалӧ (карта, 174 листбок)*.
 +
|-
 +
|* Сы понда ӧні Лунвыв Африкаын заводитӧны видзны зебраясӧс, найӧ оз заразитчыны тайӧ гутсьыс да.
 +
|* Эта кузя ӧння кадӧ Лунвыв Африкаын керсьӧны попыткаэз кисьӧтны зебра, сідз кыдз эна гуттэзсянь нія озӧ заразитчӧ.
 +
|-
 +
|Тайӧ гутъясыс курччӧмнаныс заразитӧны йӧзӧс зэв сьӧкыд узян висьӧмӧн.
 +
|Эна гуттэз асланыс курччӧвтӧмӧн вуджӧтӧны отир вылӧ зэв сьӧкыт узян шогӧт.
 +
|-
 +
|Сэсся быдлаын саваннаясын олӧны москитъяс, найӧ заразитӧны тропическӧй малярияӧн.
 +
|Сыбӧрын ордчӧн саваннаэзын олӧны москиттэз, кӧдна заразитӧны тропическӧй малярияӧн.
 +
|-
 +
|Колӧ шуны, саваннаяс да тропическӧй вӧръяс оз лӧсявны мортлы олӧм вылӧ, торъя нин европеецъяслы, кодъяс оз вермыны овны васӧд жар климатын.
 +
|Веськыта висьтавны, саваннаэз да тропическӧй вӧррез морт олан понда неблагоприятнӧйӧсь, ӧддьӧнжык европееццез понда, кӧдна умӧля терпитӧны мускыт жаррез.
 +
|-
 +
|Нил вылыс помын да гырысь тыясын олӧ уна лэбач (пӧтка); тӧлын Европаысь сэтчӧ локтӧны зэв гырысь стаяясӧн пӧткаяс.
 +
|Нил катытын да ыджыт тыэз вылын олӧны уна кайез; тӧлӧн сэтчин Европаись локтӧны зэв ыджыт перелётнӧй кай стаяэз.
 +
|-
 +
|Неважӧн на Африкаын вӧлі лыдтӧм-тшӧттӧм дикӧй животнӧй.
 +
|Эшӧ неважын Африкаын дикӧй животнӧйез олісӧ унася уна.
 +
|-
 +
|Шуам, Чад ты дорын слӧнъяс ветлісны стадаясӧн 500 дай унджык душӧдз, а Лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлісны ӧти местаысь мӧдӧ уна сё сюрс лыда стадаясӧн.
 +
|Сідз, шуам, Чад ты дынын слоннэз бродитісӧ стадоэзӧн 500 и унажык, а Лунвыв Африкаын антилопаэз переселитчывлісӧ ӧтік местаэзісь мӧдік местаэзӧ сё сюрссэзӧн.
 +
|-
 +
|Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлӧ вӧлі кызмырдӧн (ӧружйӧӧн) писькӧдчыны антилопа стадаяс костӧд.
 +
|Замбези ю дынын Ливингстонлӧ антилопа стадоэз пыр усьліс мунны веськыта зэв ыджыт вынӧн.
 +
|-
 +
|Бӧрынджык, кор Африкаын заводитісны кыйсьыны зверъяс бӧрся ружъеясӧн, животнӧйяс тайӧ материк вылас кутісны ӧдйӧ шочмыны.
 +
|Сыбӧрын, кӧр Африкаын пондіс лоны вӧралӧм звиррез вылӧ огнестрельнӧй (биӧн лыяна) оружияэзісь, эта материклӧн животнӧй мир пондіс чожа шочамны.
 +
|-
 +
|Торъя нин ёна кыйисны еджыд да сьӧд кыйсьысьяс (охотникъяс) слӧнъясӧс дона клыкъясыс понда да страусъясӧс дона гӧн пондаыс.
 +
|Зэв ёна сьӧд да чочком вӧраліссезӧн истребитӧмась (вийӧмась) слоннэз ны дона клыккез понда и страуссэз ны пероэз понда.
 +
|-
 +
|Страусъясӧс ӧні пӧртісны видзан пӧткаясӧ, вӧдитӧны Лунвыв Африкаын; найӧ йирсьӧны сутугаӧн потшӧм пӧскӧтинаяс вылын.
 +
|Страуссэзӧс ӧні кисьӧтісӧ и паськӧтӧны Лунвыв Африкаын; нія видзсьӧны поскотинаэз вылын, кӧдна гӧгӧртӧмась проволокаовӧй йӧррезӧн.
 +
|-
 +
|Косджык местаясын Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 10-сянь 60 см-ӧдз, да кӧні кос поводдяяс сулалӧны во джын дорысь кузьджыка, куйлӧны посньыдик кустарникъяса (½ м судта гӧгӧр) степъяс.
 +
|Африка кӧсжыкин местаэзын, кытӧн осадоккез усьӧны 10–60 сантиметрӧдз и кытӧн кӧс период кыссьӧ унажык джын годся, поснитик кустарникӧн (вылынанас джын метрӧдз) паськалӧмӧсь степпез.
 +
|-
 +
|Турун сэні бура быдмӧ сӧмын зэра воясӧ, а кос воясӧ — зэв омӧля.
 +
|Турун ны вылын бура быдмӧ токо зэра годдэзӧ, а кӧс годдэзӧ быдмӧ ӧддьӧн умӧля.
 +
|-
 +
|Степъясын животнӧйяс ёна этшаджык — тайӧ медзэвсӧ антилопаяс да зебраяс; найӧ локтӧны татчӧ ульсов кадӧ, кор степъяс веж турунаӧсь.
 +
|Животнӧйез степпез вылын уна етшажыкӧсь — эна унажыксӧ антилопаэз да зебраэз, кӧдна вовлӧны татчӧ влажнӧй периодӧ, кӧр степпез овлӧны вежӧн.
 +
|-
 +
|Йирсьысь пемӧсъяс бӧрся вӧтчӧны и хищникъяс — левъяс, гиенаяс.
 +
|Копытнӧйез сьӧрын следуйтӧны и хищниккез — леввез, гиенаэз.
 +
|-
 +
|Степъясын век олысьяс пытшкысь медзэвсӧ олӧны тані му пытшкын олысь животнӧйяс; найӧ заптӧны сэні аслыныс кӧрымсӧ кос поводдяа кад кежлӧ: татшӧмъясыс — дикобразъяс (кузь, 40 см-ӧдз, емъяса), му кӧчьяс, кодзувкотъяс да ящерицаяс.
 +
|Пырся оліссез коласісь унажыксӧ животнӧйез, кӧдна олӧны нораэзын и кӧдна заптӧны аслыныс сёян быд кӧс период кежӧ; сэтшӧммез — дикобраззэз (вевттьӧмась кузь, 40 сантиметрӧдз, еммезӧн), мупытшкся кӧччез, кӧдзыввез да дзӧдзыввез.
 +
|-
 +
|Мусинъяс степъясын сьӧд да вижов рӧмаӧсь; перегной сэні чукӧрмӧма уна, кос климатын быдмӧгъясыс надзӧник перегорайтӧм вӧсна.
 +
|Степпезын мусиннэз каштановӧйӧсь да сьӧдмусинаӧсь, перегной (нӧгыль) сэтчин уна ӧксис кӧс климат кузя, кӧда дырни туруннэз сотчӧны ӧддьӧн жагӧна.
 +
|-
 +
|Пустыняясын Африкаын — Сахараын да мыйкӧ мында Калахариын — зэв паськыд местаяс куйлӧны пӧшти дзик кушӧсь, быдмӧгтӧмӧсь.
 +
|Африка пустыняэзын — Сахараын и мымдакӧ Калахариын — зэв ыджыт пространствоэз вылын дзикӧдз абу некытшӧм быдмассэз.
 +
|-
 +
|Долинаясын да гӧра бокъясын, кӧні шочиника овлӧны зэръяс, быдмӧны сӧмын турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс, зэв посньыдик коръяӧсь да зэв кыз да кузь вужъясаӧсь.
 +
|Долинаэз да керӧс покаттэз вылӧт, кытӧн шочыника усялӧны зэроккез, быдмӧны токо туруннэз да кыз вуджжезӧн, поснитик да зэв кузь лиссэзӧн бытшкасяна кустарниккез.
 +
|-
 +
|Животнӧйясӧн пустыняяс гӧльӧсь: Сахараын эмӧсь скорпионъяс, ящерицаяс да змейяс; найӧ зэв дыр, уна тӧлысьӧдз, вермӧны овны сёйтӧг-ютӧг.
 +
|Животнӧй мир пустыняэзын беднӧй: Сахараын олӧны скорпионнэз, дзӧдзыввез да змеяэз; нія ӧддьӧн дыр, неӧтік мисечӧн, вермӧны овны ютӧг и сёйтӧг.
 +
|-
 +
|Тайӧ животнӧйясыс луннас куйлӧны гож водзын, а вой кежлӧ дзебсьӧны кӧдзыдысь щельясӧ да гуранъясӧ.
 +
|Эна животнӧйез лун чулӧтӧны шонді морос вылын, а ой кежӧ кӧдзытісь дзебсисьӧны шеллезӧ да гуэзӧ.
 +
|-
 +
|Долинаясӧд, кӧні быдмӧ турун, пустыняясӧ пыдӧдз пырӧны антилопаяс; луннас найӧ вермӧны котӧртны уна дас дай сё километръясӧдз сёян да юан корсьӧм могысь.
 +
|Долинаэз вылын, кытӧн быдмӧ турун, пыдӧ пустыня пытшкӧ пырӧны антилопаэз, кӧдна лунӧн сёян да юан кошшӧм понда вермӧны котӧртны неӧтік дас и сё километрӧн.
 +
|-
 +
|Пустыня доръясын паныдасьлӧны хищникъяс — левъяс да гиенаяс.
 +
|Пустыня доррезын пантасьӧны хищниккез — леввез да гиенаэз.
 +
|-
 +
|Став животнӧйыс пустыняын рудов-виж рӧмаӧсь (защитнӧй рӧм), сы понда найӧс сьӧкыд аддзыны сэтшӧм жӧ рӧма скалаяс да лыаяс костысь.
 +
|Быд пустыня вывся животнӧйезлӧн эм руд кодь веж рӧма защитнӧй окраска, кӧда кузя нійӧ сьӧкыт казявны сэтшӧм жӧ рӧма скалаэз да песӧккез коласісь.
 +
|-
 +
|Уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн чужан муыс (рӧдинаыс) Африкаын: кофейнӧй пулӧн чужан му — Абиссиния, Гвинейскӧй вӧръяс — масличнӧй пальмалӧн, саваннаяс — некымын сорта просолӧн да му ӧреклӧн чужан му;
 +
|Уна культурнӧй быдмассэз чужисӧ-аркмисӧ Африкаын: кофейнӧй пулӧн чужанін местаӧн лоӧ Абиссиния, Гвинейскӧй вӧррез — виа пальмалӧн, саваннаэз — неӧтік просалӧн сорт да мупытшся ӧреккез;
 +
|-
 +
|Сахара оазисъясысь петіс финиковӧй пальма.
 +
|Сахара оазиссэзісь чужӧ финиковӧй пальма.
 +
|-
 +
|Мукӧд свет юкӧнъясысь вайӧм быдмӧгъяс Африкаын бура овмӧдчисны; татшӧмӧсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.
 +
|Быдмассэз, кӧдна Африкаӧ вуджӧтӧмась мӧдік свет часттезісь, адззисӧ аслыныс эстӧн благоприятнӧй условияэз; сэтшӧмӧсь, висьталам, американскӧй каучуковӧй пу и какао.
 +
|-
 +
|Какао пуяс садитӧм могысь негръяс весалӧны тропическӧй вӧр, кольӧны сӧмын гырысь пуяссӧ, на костын сэсся и садитӧны какао пуяс, найӧ ӧдйӧ быдмӧны да регыдӧн вайӧны плодъяс, а асьныс пыр кольӧны джуджыд пуяс сайын — не сійӧ кӧ, тӧв кокниа нуас какао бобыа плодъяссӧ.
 +
|Медбы садитны какао пу, негррез весӧтӧны тропическӧй вӧр сідз, што сыын кольччӧны токо вылын пуэз, и ны колассэзын садитӧны какао пуоккез; пуоккез чожа быдмӧны и чожа вайӧтӧны плоддэз, но пыр кольччӧны вылын пуэз защита увтын — мӧднёж, тӧв ны вылісь кокнита уськӧтӧ какао бобиэзӧн зэв гырись плоддэз.
 +
|-
 +
|[Быдмӧгъяс Африкаын.
 +
|[Африкалӧн быдмассэз.
 +
|-
 +
|Медся уна места босьтӧны Африкаын пустыняяс.
 +
|Унажык местаэз Африкаын занимайтӧны пустыняэз.
 +
|-
 +
|Сэсся мунӧны саваннаяс да кустарникъяса степъяс.
 +
|Сыбӧрын мунӧны саваннаэз да кустарниковӧй степпез.
 +
|-
 +
|Кутшӧм быдмӧгъяса обласьтъяс костын куйлӧны кустарникъяса степъяс?
 +
|Кытшӧм быдмас областтез коласын нюжалісӧ кустарниковӧй степпез?
 +
|-
 +
|Кутшӧм климат тропическӧй вӧръясын?
 +
|Кытшӧм тропическӧй вӧррезын климат?
 +
|-
 +
|Тропическӧй вӧръяс
 +
|Тропик вӧррез.
 +
|-
 +
|Саванна
 +
|Саваннаэз
 +
|-
 +
|Кустарниковӧй степъяс
 +
|Кустарника степпез
 +
|-
 +
|Пустыняяс да пустыннӧй степъяс
 +
|Пустыняэз да пустыня степпез
 +
|-
 +
|Пыр веж кустарникъяс
 +
|Пыр веж кустарниккез
 +
|-
 +
|Джуджыд гӧраясса лугъяс]
 +
|Вылынкерӧса видззез]
 +
|-
 +
|[Саваннаясын Килиманджаро бокын.
 +
|[Килиманджаро покатін вылын саваннаэзын вид.
 +
|-
 +
|Акацияяс улын жирафъяс.
 +
|Акацияэз увтын жираффез.
 +
|-
 +
|Корсьӧй конус — термитъяслысь оланін.]
 +
|Адззӧ конус — термиттэзлісь оланін.]
 +
|-
 +
|[Цеце гут да узян висьӧм паськалӧм Африкаын.
 +
|[Африкаын узян шогӧтлӧн да цеце гутлӧн паськалӧм.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй узян висьӧмлысь очагъяс.
 +
|Мыччалӧ узян шогӧтлісь очаггез (местаэз).
 +
|-
 +
|Войдӧр, кӧрт туйяс нуӧдтӧдз да пароходъясӧн ветлӧм лӧсьӧдтӧдз, узян висьӧм паськалӧма вӧлі ёна омӧльджыка.
 +
|Одзжык, кӧрттуйез нуӧттӧдз да пароход вылын сообщеннёэз керӧмӧдз, узян шогӧт вӧлі паськӧтӧм уна етшажык.
 +
|-
 +
|Узян висьӧм паськалӧминъяс
 +
|Онпетана шогӧта местаэз.
 +
|-
 +
|Цеце гут паськалӧмлӧн район да граница]
 +
|Цеце гут паськалан граница да район.]
 +
|-
 +
|[Африканскӧй просо; шӧрас сорго.]
 +
|[Африканскӧй просалӧн виддэз; шӧрас сорго.]
 +
|-
 +
|Население.
 +
|Населеннё.
 +
|-
 +
|Африкаын олӧ 150 млн. морт гӧгӧр — став му выв олыссьыс ӧти дасӧд юкӧнысь этшаджык.
 +
|Африкаын олӧны 150 миллион морт кыным, мӧднёж шуны, быд отир коласісь етшажык дасӧт часться.
 +
|-
 +
|Плӧщадьыс Африкалӧн 30 млн. кв. км гӧгӧр; сідзкӧ ӧти квадратнӧй километр вылӧ шӧр лыдӧн воӧ сӧмын 5 морт.
 +
|Сідз кыдз сылӧн мувевдӧр 30 млн. км кыным, то ӧтік квадратнӧй километр вылӧ усьӧ токо 5 морт.
 +
|-
 +
|Разнӧй юкӧнъясын Африкаын население лыдыс абу ӧткодь.
 +
|Африка быдкодь часттез вылын населеннёлӧн тшӧкӧтӧм ылӧ не ӧткодь.
 +
|-
 +
|Пустыняясын олысьяс пӧшти абуӧсь.
 +
|Пустыняэз почти отиртӧмӧсь.
 +
|-
 +
|Этша населениеаӧсь сідз жӧ нюрсялӧм тропическӧй вӧръяс, — сэні ветлӧны сӧмын посньыдик кыйсьысь племенаяс.
 +
|Етша пуксьӧтӧмась отирӧн сідзжӧ и нюра тропическӧй вӧррез, кӧдна пытшкын бродитӧны токо поснитик вӧралісь племёэз.
 +
|-
 +
|Африканскӧй саваннаясын олысьыс тшӧкыдджык шӧр азияса степъясын серти, — тані уна зэръяс понда позьӧ вӧдитны видз-му овмӧс.
 +
|Африканскӧй саваннаэз пуксьӧтӧмась уна тшӧкжыка, нежели шӧрӧтазиатскӧй степпез, сійӧн што саваннаэз вылын, ёна усян зэррез кузя, туйӧ нуӧтны мууджалӧм.
 +
|-
 +
|Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь йӧз Абиссинскӧй амбыясын, кӧні сідзжӧ позьӧ нуӧдны видз-му овмӧс.
 +
|Тшӧка пуксьӧтӧмась сідзжӧ Абиссинскӧй амбаэз, кӧдна удобнӧйӧсь мууджалӧм понда.
 +
|-
 +
|Но медся уна йӧз олӧны Нил улыс пом долинаын, кӧні зэв важ кадъяссянь нуӧдӧма искусственнӧй орошение.
 +
|Но медтшӧка населеннё пукалӧ Нил кывтыт долинаын, кытӧн зэв важся каддэзсянь эм искусственнӧй орошеннё.
 +
|-
 +
|Африкаса народъяс пырӧны кык главнӧй группаӧ: негрскӧй группаӧ (сьӧд кучика да кудриа юрсиа) да индоевропейскӧй группаӧ.
 +
|Африкаись отир принадлежитӧны кык главнӧй группа дынӧ: негрскӧй (сьӧд кучикаӧсь и читкыля юрсиаӧсь) и индоевропейскӧй дынӧ.
 +
|-
 +
|Воддза группаас пырӧ кык коймӧд юкӧнсьыс унджык став африкаса олысьяссьыс.
 +
|Медодзза дынӧ быдсӧн африканеццезісь принадлежитӧны унажык кык куимӧт часться.
 +
|-
 +
|Главнӧй народыс тайӧ группаас — негръяс.
 +
|Эта группаись главнӧй отир — негррез.
 +
|-
 +
|Найӧ олӧны саваннаяса да тропическӧй вӧръяса обласьтын; юксьӧны найӧ суданскӧй негръяс вылӧ да лунвывафрикаса негръяс, либӧ банту вылӧ.
 +
|Нія олӧны быдсӧн саванна да тропическӧй вӧр областтезын и торйӧтсьӧны суданскӧй негррез вылӧ и лунвывафриканскӧй негррез вылӧ, либо банту вылӧ.
 +
|-
 +
|Негрскӧй группаӧ пырӧны сідз жӧ готтентотъяс да бушменъяс, кодъяс олӧны рытыв-лунвыв Африкаын.
 +
|Негрскӧй группа дынӧ принадлежитӧны сідзжӧ готтентоттэз да бушменнэз, кӧдна олӧны лун-рытвыв Африкаын.
 +
|-
 +
|Найӧ торъялӧны негръясысь югыдджык, виж да чукырӧсь кучикӧн да ещӧ юрсиыс налӧн быдмӧ позтырӧн (пучокъясӧн).
 +
|Нія негррез вылӧ озӧ вачкисьӧ чочкомжык, веж да сы дырни жӧ чукыра кучикӧн, а эшӧ и сійӧн, што юрси ны юр вылын быдмӧ коколлезӧн.
 +
|-
 +
|Центральнӧй Африкаын сьӧд-пемыд тропическӧй вӧръяс пӧвстын олӧны ичӧтик тушаа карликовӧй племенаяс.
 +
|Шӧрӧт Африкаын зэв ыджыт тропическӧй вӧррез коласын обитайтӧны карликовӧй племенаэз, кӧдна зэв учӧтикӧсь.
 +
|-
 +
|Суданскӧй негръяс торъялӧны банту негръясысь кывнас; сыысь ӧтдор, суданецъяс зэв ыджыд тушааӧсь.
 +
|Суданскӧй негррез озӧ вачкисьӧ банту негррез вылӧ кыв сьӧрті; этася, суданнэз ӧддьӧн ыджытӧсь.
 +
|-
 +
|Главнӧй уджыс негръяслӧн — му вӧдитӧм.
 +
|Негррезлӧн главнӧй занатия — мууджалӧм.
 +
|-
 +
|Муяссӧ найӧ небзьӧдӧны (копайтӧны) коканъясӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн.
 +
|Нія гӧрӧны му куштаннэзӧн либо веськыта йывдӧм палкаэзӧн.
 +
|-
 +
|Кӧдзӧны найӧ медсясӧ африканскӧй просо — дурра, кукуруза, бобы, юмов картупель, бананъяс да медсясӧ нин тыква, кодӧс негръяс зэв радейтӧны.
 +
|Кӧдзӧны нія унажыксӧ африканскӧй проса — дурра, кукуруза, бобиэз, чӧскыт картовки, бананнэз и эшӧ унажык тыкваэз, кӧднӧ ёна радейтӧны.
 +
|-
 +
|Быдмигас да воигас кӧдзаяссӧ негръяс видзӧны ӧблезянаясысь, бегемотъясысь, слӧнъясысь да дикӧй порсьясысь.
 +
|Кытчӧдз быдсӧн эта быдмӧ и воӧ, негррез берегитӧны ассиныс ыббезнысӧ обезьянаэз, бегемоттэз, слоннэз да дикӧй порссез уськӧтчӧмись.
 +
|-
 +
|Воӧм няньяссӧ негръяс оз вундыны ни оз ытшкыны, а орйӧдлӧны пуртӧн быд шеп торйӧн, идзассӧ сотӧны мусӧ вынсьӧдӧм вылӧ.
 +
|Воӧм сюэсӧ негррез оз вундӧ не оз ытшкӧ, а вундалӧны быд шепсӧ пуртӧн, идзас жӧ мусин удобрайтӧм понда сотӧны.
 +
|-
 +
|Тусьсӧ видзӧны жытникъясын, — найӧс вӧчӧны джуджыд сюръяяс вылын быдлаӧ веськалысь термитъясысь виччысьӧм могысь.
 +
|Сю кисьтӧны йӧртӧттэзӧ, кӧдна прожорливӧй термиттэз краняйтӧмись керӧмась вылын столббез вылын.
 +
|-
 +
|Изӧны негръяс ки пом изкиясӧн, пызьсьыс пӧжалӧны сӧчӧн — нянь пыдди.
 +
|Сю изӧны киа (ручнӧй) изыннэзӧн и пизись пӧжалӧны лепёшкаэз, кӧдна вежӧны нянь.
 +
|-
 +
|Ассьыныс муяссӧ негръяс частӧ вежлалӧны, — краснозёмъяс ӧдйӧ омӧльччӧны да.
 +
|Ассиныс ыббезнысӧ негррез вуджӧтӧны местаись местаӧ, сідз кыдз гӧрдмусиннэз чожа истощайтсьӧны.
 +
|-
 +
|Выль муяс вылӧ мунӧны став сиктъяснаныс; выль местаын найӧ бара стрӧитчӧны — ньӧръясысь, турунысь да пальма коръясысь.
 +
|Ӧтлаын сыкӧт вешсьӧны и асьныс деревняэс, кӧдна виль местаын бӧра ньӧррезісь, турунісь да пальма лиссэзісь строитчӧны.
 +
|-
 +
|Цеце гут паськалӧмла скӧт видзӧм Африкаын оз мун быдлаын; скӧт видзӧм ньӧти оз мун тропическӧй вӧръяс обласьтын — сэні олӧны сӧмын му уджалысьяс.
 +
|Сы кузя, што паськалӧ гут цеце, Африкаын подавӧдитӧм паськӧтӧма ылӧ не быдлаын, и сія совсем абу тропическӧй вӧррез областьын — сэтчин олӧны токо мууджаліссез.
 +
|-
 +
|Медуна скӧт видзӧны суданскӧй негръяс да кафръяс Африка лунвылын.
 +
|Унажык подасӧ видзӧны суданскӧй негррез да лунвыв Африкаись кафррез.
 +
|-
 +
|Индоевропеецъяскӧд ӧти рӧдвужа народъясыс зэв важ кадъяссянь олӧны Африкаын войвылас да асыввылас хамитъяс: берберъяс, египтянаяс да мукӧд.
 +
|Отир коласісь, кӧдна родственнӧйӧсь индоевропейеццезлӧ, тӧдвылӧ усьтӧм каддэзсянь Африка ойвылын и асыввылын олӧны хамиттэз: берберрез, египтяна и мӧдіккез.
 +
|-
 +
|На бӧрын воисны Азияысь арабъяс да овмӧдчисны быдлаын хамитъяс костын.
 +
|Ны бӧрын переселитчисӧ Азияись араббез, кӧдна пуксисӧ ордчӧн хамиттэз коласын.
 +
|-
 +
|Европеецъяс кутісны овмӧдчыны Африкаын неважӧн; тшӧкыда овмӧдчисны найӧ сӧмын самӧй войвылас да самӧй лунвылас Африкаын, кӧні климатыс налы лӧсялӧ.
 +
|Европееццез пондісӧ пуксьыны Африкаын неважын и куш европеец населеннёэз составляйтӧны ӧні токо сы самӧй ойвылын и самӧй лунвылын, кытӧн климатыс ны понда кажитчис здоровӧйӧн.
 +
|-
 +
|Европейскӧй империалистъяс босьтісны ас киподуланыс африканскӧй народъясӧс да юкисны ас костаныс Африкасӧ, пӧртісны сійӧс уна колонияясӧ.
 +
|Европейскӧй империалисттэз поработитісӧ Африкаись отиррезӧс и торйӧтісӧ сійӧ ас коласаныс, пӧртісӧ неӧтік колонияӧ.
 +
|-
 +
|Контрольнӧй юасянъяс:
 +
|Контрольнӧй вопроссэз:
 +
|-
 +
|1. Мыйӧн торъялӧны тэчас сертиыс Азия да Африка?
 +
|1. Мый неӧткодьыс Азия да Африка строеннё коласын?
 +
|-
 +
|2. Мый понда артмис пустыня Сахара?
 +
|2. Мыйӧн объяснитны Сахара пустыня аркмӧм?
 +
|-
 +
|3. Мыйла Сахараын войнас температураыс улын, а луннас жар?
 +
|3. Мыля Сахараын ойнас температураыс овлӧ лажмыт, а луннас сулалӧ жар?
 +
|-
 +
|4. Кӧні сулалӧны дзоньвидзалунлы медся лӧсялан обласьтъяс Африкаын?
 +
|4. Кытӧн куйлӧны Африкаын медздоровӧй областтез?
 +
|-
 +
|5. Мыйла пытшкӧс юкӧнъясыс Африкалӧн дыр олісны тӧдмавтӧг?
 +
|5. Мыля Африка аслас пытшкись областтезӧн дыр кольччыліс тӧдмавтӧг?
 +
|-
 +
|[Носильщикъяс караванлӧн Асыввыв Африкаын кос кадӧ (тӧлын) ю вомӧн вуджӧм.
 +
|[Кӧс периодӧ (тӧлӧ) асывся Африкаын юӧт бродӧн носильщиккезлісь караван вуджӧтӧм.
 +
|-
 +
|Зэра кадӧ тайӧ юсӧ носильщикъяс дзик оз вермыны вуджны.
 +
|Зэра кадӧ эта юӧт носильщиккесӧ вуджӧтны оз позь совсем.
 +
|-
 +
|Корсьӧй тайӧ серпас вывсьыс кусӧм вулкан.]
 +
|Адззӧ эта рисунок вылісь кусӧм вулкан.]
 +
|-
 +
|[Кимберлейскӧй алмазнӧй рудник, — кусӧм вулкан кратерын.
 +
|[Кимберлийскӧй алмазнӧй рудник. ія расположитӧма кусӧм вулкан кратерын.
 +
|-
 +
|Алмазсӧ перйӧны важся кельыдлӧз лаваысь.
 +
|Алмаззэз шедтіссьӧны древньӧй голубӧй лаваись.
 +
|-
 +
|Войдӧр перйылісны му веркӧссьыс, скалаас гуран (котловина) кодйӧмӧн (лыдпасъяса визьяснас петкӧдлӧма, джуджыд-ӧ сійӧ вӧлі).
 +
|Медодз шедтӧм муніс мувевдӧрын, сы дырни скалаын гарйиссьывліс котловина (цифраэзкӧт виззезӧн мыччалӧма, мый пыдынаӧдз сія вӧлі).
 +
|-
 +
|Бӧрынджык му веркӧсысь перйӧмсӧ дугӧдісны, сы пыдди вӧчисны шахтаяс да штрекъяс.
 +
|Сёрӧнжык му вевдӧрись шедтӧмыс вӧлі дугдӧтӧма, а сы туйӧ вӧлі керӧмась шахтаэз да штреккез.
 +
|-
 +
|Висьталӧй, мыйла тыртӧм породаяс оз тыртны перъянінсӧ.
 +
|Казялӧ, мыля пустӧй породаэз озӧ тыртӧ шедтан местаэсӧ.
 +
|-
 +
|Рудникысь петанін
 +
|— Рудниксянь петӧм
 +
|-
 +
|Тыртӧм породаяслӧн осып
 +
|— Пустӧй породаэзлӧн киссянін
 +
|-
 +
|Шахтаяс
 +
|— Шахтаэз
 +
|-
 +
|Штреки
 +
|— Штреккез
 +
|-
 +
|Перъянін (му пытшкын)]
 +
|— Шедтан места (му пытшкын).]
 +
|-
 +
|Государствояс да колонияяс.
 +
|ГОСУДАРСТВОЭЗ ДА КОЛОНИЯЭЗ.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Африкалысь юкӧнъяс — Англиялысь колонияяссӧ.
 +
|Мыччалӧ Африкалісь часттез, кӧдна принадлежитӧны Англиялӧ.
 +
|-
 +
|Висьталӧй колонияясыслысь нимъяссӧ, кодъясӧс пасйӧма миян карта вылын.
 +
|Шуӧ ны коласісь нійӧ, кӧдна гижӧмась миян карта вылын.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Франциялысь колонияяс да висьталӧй кымынлыськӧ нимъяссӧ.
 +
|Мыччалӧ колонияэз Франциялісь и шуӧ ны коласісь мукӧдсӧ.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Италиялысь да Бельгиялысь колонияяс, а сідз жӧ Абиссиния, Египет да Либерия государствоясӧс.
 +
|Мыччалӧ колонияэз Италиялісь и Бельгиялісь, а сідз жӧ государствоэз: Абиссиния, Египет и Либерия.
 +
|-
 +
|Став Африкасӧ босьтісны империалистическӧй государствояс; ӧні сэні сӧмын налӧн колонияяс да полуколонияяс, кӧть эськӧ мукӧдыс на пытшкысь и лыддьысьӧны самостоятельнӧй государствоясӧн.
 +
|Быдсӧн Африка захватитӧма империалистическӧй государствоэзӧн и сулалӧ ӧння кадӧ ны колонияэзісь да джынколонияэзісь, кӧть мукӧдыс ны коласісь и лыддиссьӧны самостоятельнӧй государствоэзӧн.
 +
|-
 +
|Англия киын Лунвывафриканскӧй Союз — доминион; сійӧ сетӧ Англиялы зэв уна зарни (⅖ юкӧнсӧ став му выв перйӧм зарниысь), уна алмаз, вель уна платина, уна ыж вурун да с. в.
 +
|Англиялӧ принадлежитӧ Лунвывафриканскӧй Союз — доминион, кӧда сетӧ сылӧ зэв уна зарни (эта металл мировӧй шедтӧмись кык витӧт часть), уна алмаззэз, неетша платина, уна баля вурун и с. одз.
 +
|-
 +
|Сэсся Англия киын колонияяс: Асыввыв Африка, Англо-Египетскӧй Судан — сетӧ хлопок, да Нигерия — сетӧ Англиялы пальмӧвӧй вый да какао (какао вӧдитӧм серти Нигерия босьтӧ первой места мирын) да мукӧд тор.
 +
|Сыбӧрын Англиялӧ принадлежитӧны колонияэз: Асыввыв Африка, Англо-Египетскӧй Судан, кӧда имейтӧ значеннё кыдз хлопок поставщик, и Нигерия, кӧда сетӧ Англиялӧ пальмаовӧй ви и какао (какао шедтӧм сьӧрті Нигерия мирын занимайтӧ медодзза места) и мӧд.
 +
|-
 +
|Египет лыддьысьӧ самостоятельнӧй государствоӧн, но олӧ Англия власьт улын.
 +
|Египет, кӧть и лыддиссӧ самостоятельнӧй государствоӧн, но лоӧ Англия власть увтын.
 +
|-
 +
|Став овмӧсыс Египетлӧн Нил ойдлӧм сайын — сійӧ вайӧ ва муяс вылӧ да плодороднӧй нюйт.
 +
|Быдсӧн Египетлӧн хозяйство зависитӧ Нил ыждӧмсянь, кӧда нуӧтӧ орошеннё понда ва да плодороднӧй ил.
 +
|-
 +
|Англия стрӧитіс Асуан кар дорын плотина, коді регулируйтӧ ва уровеньсӧ Нил юын.
 +
|Англияӧн Асуан город дынын керӧма плотина, кӧда регулируйтӧ Нилісь ва уровень.
 +
|-
 +
|Мыйкӧ мында васӧ Нил босьтӧ Абиссинияысь (серпас, 167 лб.), кӧні куйлӧ Тана ты, сы понда Англия зільӧ босьтны и тайӧ странасӧ.
 +
|Сідз кыдз Нил мымдакӧ васӧ босьтӧ сія областись (рисунок, 170 листбок), кытӧн лоӧ Тана ты, то Англия старайтчӧ захватитны и этӧ странасӧ.
 +
|-
 +
|Суэцкӧй канал Суэц да Порт-Саид портъясӧн Египетын пырӧ Англия владениеясӧ, сійӧс видзӧны английскӧй войскаяс да английскӧй военнӧй суднояс.
 +
|abu
 +
|-
 +
|Франция киын: Алжир, Тунис да Марокко, Сахара, Экваториальнӧй Африкалӧн юкӧн да Мадагаскар.
 +
|Франциялӧ принадлежитӧны: Алжир, Тунис, Марокко, Сахара, Экваториальнӧй Африкалӧн часть и Мадагаскар.
 +
|-
 +
|Бельгия киын — Конго, кӧні перйӧны уна ыргӧн.
 +
|Бельгиялӧ — Конго, кытӧн уна шедтіссьӧ медь.
 +
|-
 +
|Италия киын — Триполи, Эритрея да Итальянскӧй Сомали.
 +
|Италиялӧ — Триполи, Эритрея и Итальянскӧй Сомали.
 +
|-
 +
|Африканскӧй государствояс Абиссиния да Либерия збыльвылӧсӧ абу жӧ самостоятельнӧй государствояс.
 +
|Независимӧй африканскӧй государство Абиссиния, неважын ожесточённӧй война бӧрсянь, вӧлі захватитӧма Италияӧн.
 +
|-
 +
|Абиссиния понда мунӧ чорыд кось Италия, Англия, Франция да Япония костын.
 +
|Либерия жӧ лоӧ США зависимость увтын, кӧдна сы территория вылын керисӧ каучук пу плантацияэз.
 +
|-
 +
|Косьыс тайӧ сэтшӧма ёсьмис, мый вермас кыптыны война.
 +
|Сідзкӧ лоӧ, што быдсӧн зэв ыджыт Африкалӧн богатствоэз дӧнзьӧны быд странаэзісь капиталисттэзлӧ.
 +
|-
 +
|Либерия жӧ олӧ США-ысь зависимосьтын, — найӧ лӧсьӧдісны Либерия территория вылын каучуковӧй плантацияяс.
 +
|Империалисттэз ёна угнетайтӧны Африкаись туземнӧй населеннё и вынӧн заставляйтӧны уджавны ас выланыс.
 +
|-
 +
|Тадзи став зэв гырысь озырлунъясыс Африкалӧн мунӧны разнӧй странаясса капиталистъяслы.
 +
|Сё сюрссэзӧн негррез кулӧны быд годӧ тшыгьялӧмсянь да шогӧттэзсянь плантацияэз вылын, рудниккезын да тропическӧй вӧрын кӧрттуйез керӧм дырни.
 +
|-
 +
|Империалистъяс лёкысь нартитӧны сэтчӧс олысьяссӧ Африкаын да мырдӧн тшӧктӧны ужавны ас выланыс.
 +
|Мукӧд кадӧ аркмӧм восстаннёэз пӧдтіссьӧны карательнӧй отряддэзӧн да аэропланнэзӧн-бомбовоззэзӧн, кӧдна жугдӧны селеннёэз.
 +
|-
 +
|Сё сюрсъясӧн негръяс кулӧны быд во тшыгла да висьӧмъясла плантацияяс вылын, рудникъясын да тропическӧй вӧрын туйяс вӧчигӧн.
 +
|abu
 +
|-
 +
|Тадзи топӧдӧм йӧзлысь кадысь кадӧ кыпӧдчылӧмъяссӧ (восстаниеяс) пӧдтӧны карательнӧй отрадъясӧн да аэропланъясӧн — бомбовозъясӧн, кодъяс жуглӧны налысь сиктъяссӧ.
 +
|abu
 +
|-
 +
|Контрольнӧй юасянъяс:
 +
|Контрольнӧй вопроссэз:
 +
|-
 +
|1. Висьталӧй да объяснитӧй, позьӧ-ӧ Африкаӧс шуны колонияяс материкӧн?
 +
|1. Висьталӧ и объяснитӧ, ладно я шуны Африкаӧс колонияэз материкӧн?
 +
|-
 +
|2. Мыйла урожайяс Египетын лоӧны Абиссинияын осадокъяс сайын?
 +
|2. Мыля Египетын урожайез зависитӧны Абиссинияын осадоккезсянь?
 +
|-
 +
|[Хлопок вӧдитӧм Египетын.
 +
|[Египетын хлопок вӧдитӧм.
 +
|-
 +
|Корсьӧй Асуанскӧй плотина.
 +
|Адззӧ Асуанскӧй плотина.
 +
|-
 +
|Мыйла главнӧй кӧдзаясыс дельтаын?
 +
|Мыля главнӧй кӧдзӧммез чукӧртӧмась дельтаын?
 +
|-
 +
|Вӧдитан му
 +
|Уджалан му.
 +
|-
 +
|10 кв. км хлопок мулӧн площадь
 +
|Хлопок ыблӧн площадь 10 кв. км.
 +
|-
 +
|Плотина]
 +
|Плотина.]
 +
|-
 +
|[Негр, европеец да карлик Центральнӧй (Шӧр) Африкаын.
 +
|[Центральнӧй Африкаын негр, европеец да карлик.
 +
|-
 +
|Европеецлӧн тушаыс 180 см, тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, ыджыд-ӧ карликыс.]
 +
|Европеецыс сувданас 108 см вылына, определитӧ син выланыт карликлісь сувдасӧ.]
 +
|-
 +
|АМЕРИКА.
 +
|АМЕРИКА.
 +
|-
 +
|Физико-географическӧй обзор.
 +
|ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
 +
|-
 +
|Плӧщадьыс 42,8 млн. кв. км.
 +
|Площадь — 42,8 млн. кв. км.
 +
|-
 +
|Население 250 млн. морт.
 +
|Населеннё — 250 млн.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Америкалысь помъяссӧ войвылын да лунвылын.
 +
|Мыччалӧ Америкалісь конеччез ойвылын да лунвылын.
 +
|-
 +
|Тӧдмалӧй налысь коластсӧ экваторсянь (километръясӧн).
 +
|Тӧдӧ, кыным км ылына нія нюжалӧны экваторсянь.
 +
|-
 +
|Мерайтӧй медся паськыд инсӧ Лунвыв Америкалысь (мерайтӧй параллель кузя).
 +
|Мерайтӧ Лунвыв Америкалісь медпаськыт места (мерайтӧ параллель сьӧрті).
 +
|-
 +
|Думнаныд вӧчӧй морскӧй путешествие Войвыв Америка гӧгӧр Гудзонов заливсянь часі стрелка мунӧмланьӧ Панамскӧй канал пыр Берингов проливӧдз да висьталӧй став заливъяс, проливъяс, мореяс, море визувъяс, ляпкыдінъяс, діяс да полуостровъяс тайӧ туй вывсьыс.
 +
|Керӧ аскежӧ тӧдмалӧмӧн морскӧй путешествие Ойвыв Америка гӧгӧр часовӧй стрелка мунӧм сьӧрті, Гудзонов заливсянь Панамскӧй канал пыр Беринговӧй пролив дынӧдз и шуӧ эта туй вылӧт быдсӧн проливвез, заливвез, мореэз, морскӧй визыввез, ляпытіннэз, островвез да кӧджжез.
 +
|-
 +
|Вӧчӧй татшӧм жӧ путешествие Лунвыв Америка гӧгӧр.
 +
|Керӧ этатшӧм жӧ уялӧм Лунвыв Америка гӧгӧр.
 +
|-
 +
|Ыджда, сулаланін да очертание.
 +
|Величина, положеннё да очертаннё.
 +
|-
 +
|Ыджда сертиыс Америка уступайтӧ сӧмын Азиялы.
 +
|Аслас ыждаӧн Америка учӧтжык токо Азияся.
 +
|-
 +
|Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 15 сюрс километр кузя.
 +
|Ойвывсянь лунвылӧ сія нюжалӧма 15 сюрс км.
 +
|-
 +
|Америка сулалӧ медся важнӧй кык океан костын.
 +
|Америка куйлӧ кык важнӧй океан коласын.
 +
|-
 +
|Мукӧд материкъяссянь сійӧ ылын либӧ весигтӧ зэв ылын, но сы пыдди Америкасянь мунӧны сэтчӧ веськыд туйяс восьса океанъясӧд.
 +
|Америка мӧдік материккез дынсянь куйлӧ ӧддьӧн ылына, но зато Америкасянь ны дынӧ мунӧны осьтӧм океаннэз пыр веськыт туйез.
 +
|-
 +
|Правда, ӧти местаын Америка матӧдз сибалӧ Азия дінӧ, но сійӧ местаас олӧ этша йӧз.
 +
|Колӧ висьтавны сійӧ, што ӧтік местын сія матӧ локтӧ Азия дынӧ, но эта местын отир олӧ зэв етша.
 +
|-
 +
|Очертаниеыс Америкалӧн абу быдлаын ӧтсяма.
 +
|Америка очертаннёэзын тӧдчӧ зэв ыджыт разнообразия.
 +
|-
 +
|Тихоокеанскӧй берегыс сылӧн омӧля торъявлӧма, сэні эм сӧмын кык ыджыдджык полуостров — Калифорния да Аляска — да сӧмын ӧти ыджыдджык залив, векньыд да кузь — Калифорнийскӧй.
 +
|Сылӧн лӧньокеанскӧй берег етша дорышалӧма, и сэтчин эмӧсь токо ыджытжыккез коласісь кык кӧдж — Калифорния да Аляска — и токо ӧтік ыджытжык залив, оттӧмик да кузь — Калифорнийскӧй.
 +
|-
 +
|Тихӧй океанлӧн кузь американскӧй берегъяс джуджыдӧсь, скалаясаӧсь да бухтаястӧмӧсь.
 +
|Лӧнь океанлӧн американскӧй береггез зэв кузьӧн кыссьӧны вылына, скалистӧя да абуӧсь бухтаэз.
 +
|-
 +
|Сӧмын 47-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллельӧдз Войвыв Америкаын берегъясыс вундассьӧмаӧсь фиордъясӧн, да тані эмӧсь діяс да шхеръяс, кыдзи Скандинавскӧй полуостров вылын.
 +
|Но 47-ӧт параллельсянь и 60-ӧдз параллельӧдз Ойвыв Америкаын береггез дорышалӧмась фиорддэзӧн и окаймлённӧйӧсь островвезӧн да шхераэзӧн, кыдз Скандинав кӧдж вылын.
 +
|-
 +
|Ӧти татшӧм фиордын сулалӧ порт — Ванкувер.
 +
|Ӧтік сэтшӧм фиорддэз коласісь сувтӧтӧма порт Ванкувер.
 +
|-
 +
|Татшӧм жӧ фиордъяс, діяс да шхеръяс ми аддзам (видз. краситӧм карта) и лунвыв Америкаын, 42-ӧд параллельсянь лунвывланьын.
 +
|Сэтшӧм жӧ фиорддэз, островвез и шхераэз ми адззам (видзӧтны рӧма карта) и Лунвыв Америкаын, лунланьӧ 42-ӧт параллельсянь.
 +
|-
 +
|Некымын татшӧм фиордысь артмӧма Магеллан пролив.
 +
|Неӧтік сэтшӧм фиорддэзісь сулалӧ Магелланов пролив.
 +
|-
 +
|Сійӧ сэтшӧм кытшлӧса, мый Магелланлы ӧдва сюри сэтысь петан туй.
 +
|Сія сідз чукылясьӧм, што сыись Магеллан ӧдва адззис кыт петны.
 +
|-
 +
|Кузьтаыс сылӧн 600 км.
 +
|Сылӧн кузяыс 600 км.
 +
|-
 +
|Уна фиордъяс кузя Лунвыв Америкаын, а сідз жӧ и Войвыв Америкаын, весиг и ӧні на лэччӧны океанӧ зэв гырысь ледникъяс.
 +
|Уна Лунвыв Америка фиорддэз вылӧт, а сідзжӧ и Ойвывсаын даже ӧння кадӧ, лэдзчисьӧны океанӧ огромнӧй ледниккез.
 +
|-
 +
|Атлантическӧй берегыс Лунвыв Америкаын омӧля торъявлӧма; сэні эм сӧмын кык ыджыд бухта, кыкнаныс ю вом дорын — Ла-Плата да Амазонка ю вомъясын.
 +
|Лунвыв Америкалӧн Атлантика берег етша дорышалӧм, и сы вылын эмӧсь токо кык ыджыт бухта, кыкнанныс ю уссёэз дынын — Лаплата да Амазонка ю уссёэз дынын.
 +
|-
 +
|Атлантическӧй берег Шӧр да Войвыв Америкалӧн зэв ёна торъявлӧма.
 +
|Шӧрӧт и Ойвыв Америкалӧн Атлантика берег дорышалӧма зэв ёна.
 +
|-
 +
|Сэні эм ді чукӧр — архипелаг, шусьӧ Вест-Индияӧн.
 +
|Сэтӧн эм островвезлӧн архипелаг, кӧда шусьӧ Вест-Индияӧн.
 +
|-
 +
|Сэтчӧ пырӧны Ыджыд Антильскӧй діяс (Куба, Гаити да мукӧд), Посни Антильскӧй діяс да Багамскӧй діяс.
 +
|Сія сулалӧ островвезісь: Ыджыт Антильскӧйезісь (Куба, Гаити да мӧдіккез), Учӧт Антильскӧйезісь да Багамскӧйезісь.
 +
|-
 +
|Тайӧ архипелагыс Флоридакӧд тшӧтш торйӧдӧ океанысь американскӧй Средиземнӧй море, кытчӧ пырӧны Мексиканскӧй залив да Караибскӧй море.
 +
|Эта архипелаг ӧтлаын Флоридакӧт торйӧтӧ океан дынісь американскӧй Мушӧр море, кӧда сулалӧ Мексиканскӧй заливись и Караибскӧй мореись.
 +
|-
 +
|Татысь ю сяма визулӧн петӧ Флоридскӧй проливӧд Гольфстрим; пасьтаыс сылӧн тані 50 км гӧгӧр, визув ӧдыс — часӧн 10 км гӧгӧр.
 +
|Татісь Флоридскӧй пролив пыр петӧ Гольфстрим кыдз струя, кӧда вачкисьӧ ю вылӧ, сылӧн от сэтӧн — 50 км, визывлӧн скорость ӧтік часӧ — 10 км кыным.
 +
|-
 +
|Асыввыв берегыс Войвыв Америкалӧн ёна торъявлӧма 35-ӧд параллельсянь 50-ӧд параллельӧдз; тані уна заливъяс да бухтаяс, тані сулалӧны портъяс — Нью-Йорк, Филадельфия да мукӧд.
 +
|Ойвыв Америкалӧн асыввыв берег ёна дорышсялӧм 35-ӧт параллельсянь 50 параллельӧдз, кытӧн уна заливвез да бухтаэз, и кытӧн сулалӧны порттэз Нью-Йорк, Филадельфия и мӧдіккез.
 +
|-
 +
|Медыджыдыс тайӧ заливъяссьыс — Лаврентия. Сійӧс торйӧдӧ океанысь Ньюфаундленд ді.
 +
|Медыджыт эна заливвез коласісь — Лаврентия — миськалӧ рытвывсянь Ньюфаундленд остров.
 +
|-
 +
|Войвыв берег Америкалӧн ёна торъявлӧма.
 +
|Америкалӧн ойвыв берег зэв ёна дорышсялӧм.
 +
|-
 +
|Сэні пыдӧдз материкас пырӧ Гудзонов залив; океанкӧд сійӧ ӧтлаасьӧ Гудзонов проливӧн.
 +
|Сэтчин пыдӧ материк пытшкӧ пырӧ Гудзонов залив, кӧда океанкӧт ӧтлаасьӧма Гудзонов проливӧн.
 +
|-
 +
|Найӧ кытшовтӧны Лабрадор полуостров.
 +
|Нія миськалӧны Лабрадор кӧджлісь береггез.
 +
|-
 +
|Войвылын Америкаӧс гӧгӧртӧ зэв ыджыд архипелаг, шусьӧ сійӧ Канадскӧйӧн, а сідз жӧ Арктическӧйӧн; сэні уна гырысь діяс, на пытшкысь Баффинова земля Суматраысь ыджыдджык.
 +
|Америкаӧс ойвылын окаймляйтӧ зэв паськыт архипелаг, кӧда шусьӧ Канадскӧйӧн, а сідзжӧ Арктическӧйӧн, сэтчин эмӧсь уна ыджыт островвез, кӧдна коласісь Баффиновӧй му аслас ыждаӧн уна ыджытжык Суматрася.
 +
|-
 +
|Девисов пролив да Баффинов залив торйӧдӧны тайӧ архипелагсӧ му вылын медся ыджыд діысь — Гренландияысь.
 +
|Девисов пролив и Баффинов залив торйӧтӧны этӧ архипелагсӧ му вылын ыджытся ыджыт Гренландия остров дынісь.
 +
|-
 +
|Тайӧ діыслӧн кузьтаыс 2650 км, медпаськыдіныс сылӧн 1000 км.
 +
|Эта островлӧн кузяыс 2650 км и медпаськыт местаын отыс 1000 км.
 +
|-
 +
|Гренландия сэтшӧма торъялӧ Америкаысь, мый сійӧс позьӧ эськӧ вӧлі лыддьыны неыджыд материкӧн.
 +
|Гренландия сыбурна торйӧтӧма Америка дынісь, што сійӧ туйис бы лыддьыны неыджыт самостоятельнӧй материкӧн.
 +
|-
 +
|Канадскӧй архипелаг діяскостса проливъяс дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн, а мукӧдыс на пытшкысь, Атлантическӧй океанысь Войвыв Ледовитӧй океанӧ петан туйяс, пӧшти пыр тырӧмаӧсь йиӧн.
 +
|Канадскӧй архипелаг остров колассэзісь проливвез дыр кежӧ вевттисьӧны йыӧн, а мукӧддэз ны коласісь, кӧдна составляйтӧны проход Атлантика океанісь Ойвыв Йыа океанӧ, почти пыр тыртӧмась йыэзӧн.
 +
|-
 +
|Арктическӧй архипелагсянь рытывланьын Ледовитӧй океан вывті Америка берегъяс дорын судноясӧн позьӧ ветлыны сӧмын дженьыдик кадӧ да и сійӧ не быд во.
 +
|Арктическӧй архипелагсянь рытвывланьӧ Америка береггез дынын Йыа океан овлӧ лэдзанаӧн уялӧм понда токо зэв недыр и то не быд годӧ.
 +
|-
 +
|Берингов пролив во джын дорысь дырджык кадсӧ сідзжӧ тырӧма йиӧн, но гожся кадӧ сэті ветлӧны суднояс.
 +
|Берингов пролив джын годся унажык сідзжӧ тыртӧма йыэзӧн, но гожумся кадӧ судоходство понда овлӧ осьтаӧн.
 +
|-
 +
|Колӧ шуны, мореяс оз сэтшӧма пырны Америка материкӧ, кыдзи Европаын.
 +
|Веськыта колӧ висьтавны сійӧ, што Америкаӧс мореэз вундалӧны не сідз ӧддьӧн, кыдз Европаӧс.
 +
|-
 +
|Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын эмӧсь местаяс 1500 км сайын дай ылынджык океансянь.
 +
|Америкаын, кыдз Ойвывсаын, сідз и Лунвывсаын, эмӧсь местаэз, кӧдна океан дынсянь ылынсялӧмась 1500 и унажык километр вылӧ.
 +
|-
 +
|Америка восьтӧм да тӧдмалӧм.
 +
|Америка осьтӧм да тӧдмалӧм.
 +
|-
 +
|Америкаӧс европеецъяс кыкысь восьтісны.
 +
|Америка вӧлі европееццезӧн осьтӧм кыкись.
 +
|-
 +
|Первойсӧ сійӧс восьтісны Х нэмын норманн-морякъяс, кодъяс овлісны Скандинавскӧй полуостров вылын.
 +
|Медодззаись сійӧ осьтісӧ Х в. норманнэз-моряккез, кӧдна олісӧ Скандинав кӧдж вылын.
 +
|-
 +
|Выль муяс корсьӧм могысь найӧ не ӧтчыд плавайтлісны ылі туйӧ да сідзи восьтісны (аддзисны) Гренландия ді, а сэсся и асыввыв берегсӧ Войвыв Америкалысь, кодӧс найӧ шуисны «Виноград странаӧн».
 +
|Виль муэз кошшикӧ нія не ӧтчидісь керлывлісӧ ылына уялӧммез и сідзи осьтісӧ Гренландия остров, а сыбӧрын Ойвыв Америкалісь самӧй асыввыв берегсӧ, кӧдӧ нимтісӧ „Винограднӧй странаӧн“.
 +
|-
 +
|Но тайӧ восьтӧмсӧ норманнъяс эз лыддьыны кутшӧмкӧ ыджыд (колан) торйӧн да регыд сы йылысь асьныс вунӧдісны.
 +
|Норманнэз асланыс осьтӧмлӧ эз сетӧ некытшӧм значеннё и чожа сы йылісь вунӧтісӧ.
 +
|-
 +
|Мӧдысь Америкаӧс восьтіс ХVІ нэмын итальянец Колумб.
 +
|Мӧдӧтчид Америка осьтіс ХVI в. итальянец Колумб.
 +
|-
 +
|Сійӧ, сэк кадся мукӧд морякъяс моз жӧ, кӧсйис корсьны морскӧй туй Индияӧ.
 +
|Мӧдік моряккез моз сэкся кадӧ сія стремитчис адззыны Индияӧ море туй.
 +
|-
 +
|Тайӧ колӧ вӧлі паськалысь тӧргӧвӧй капиталлы.
 +
|Этӧ коліс керны зораман торговӧй капиталлӧ.
 +
|-
 +
|Колумб пырис испанскӧй служба вылӧ да мӧдӧдчис 1492-ӧд вося август первой лунъясӧ Атлантическӧй океан вывті рытыввылӧ; сійӧ воас жӧ октябр тӧлысь помын Колумб сувтіс Багамскӧй діяс пытшкысь ӧти ді дорӧ.
 +
|Испанияын служба вылӧ сувтӧм бӧрын, Колумб август медодзза луннэзӧ 1492 годӧ муніс Атлантика океан кузя рытвывланьӧ; сія жӧ годӧ октябр конечын Колумб сувтіс ӧтік Багамскӧй островвез бердӧ.
 +
|-
 +
|Сы бӧрын восьтіс ещӧ Куба да Гаити, сэсся бергӧдчис Испанияӧ, вайис бур юӧр: морскӧй туй Индияӧ сюри (Колумб думайтліс, мый восьтӧм діясыс сулалӧны Индия бердын, а Куба діӧс сійӧ чайтіс Японияӧн).
 +
|Осьтіс эшӧ Куба и Гаити, сія бертіс Испанияӧ и вайис радостнӧй юӧр: вӧлись-то адззӧма море туй Индияӧ (Колумб думайтіс, што сыӧн осьтӧм островвез куйлӧны матын Индия дынын, а Куба остров чайтіс Японияӧн).
 +
|-
 +
|Бӧрынджык сійӧ вӧчис ещӧ куим морскӧй путешествие, восьтіс уна выль діяс, а сідз жӧ и асьсӧ Америка материксӧ, но сійӧ пыр чайтліс, мый восьтӧм муясыс сыӧн асыв-лунвыв Азияынӧсь.
 +
|Сыбӧрын сія керис эшӧ куим уялӧм и осьтіс уна виль островвез, а сідз жӧ и асьсӧ Америка материксӧ, но пыр думайтіс, што сыӧн адззӧм муэз принадлежитӧны лун-асыввыв Азиялӧ.
 +
|-
 +
|Татшӧм мӧвпӧн Колумб и кулі, а европеецъяс дыр шулісны сылысь восьтӧм странаяссӧ Индияӧн, бӧрынджык — Вест-Индияӧн (Рытыввыв Индияӧн).
 +
|Сэтшӧм убежденнёӧн и куліс Колумб, а европееццез зэв дыр шуисӧ сылісь осьтӧм странаэсӧ Индияӧн, а сыбӧрын Вест-Индияӧн (мӧднёж шуны, Рытвыв Индияӧн).
 +
|-
 +
|Сӧмын разнӧй путешественникъясӧн унаысь плавайтлӧм бӧрын европеецъяс гӧгӧрвоисны, мый Колумб восьтіс выль свет юкӧн.
 +
|Токо зэв уна быдкодь путешественниккез уялӧм бӧрын европееццез убедитчисӧ, што Колумб осьтіс виль свет часть.
 +
|-
 +
|«Америка» нимсӧ сылы сетӧма вӧлі ӧти путешественник ним серти — Америго Веспуччи, коді вӧчис Америкалысь карта.
 +
|Ним „Америка“ сылӧ вӧлі сетӧма ӧтік путешественник ним сьӧрті — Америго Веспуччи, кӧда первӧй гижис Америка йылісь.
 +
|-
 +
|Америка тӧдмалӧмын Колумб бӧрын медыджыд заслуга лоӧ испанскӧй мореплавательлӧн — Магелланлӧн; му шар гӧгӧр кытшовтігӧн (кругосветнӧй путешествие вӧчигӧн) сійӧ гӧгӧртіс Лунвыв Америкаӧс (сы нимӧн шуӧм пролив кузя) да сэки сійӧ — первой морт — казяліс, мый Америка да Азия костын куйлӧ зэв ыджыд океан (сылы сійӧ сетіс «Тихӧй океан» ним).
 +
|Колумб бӧрын Америка тӧдмалӧмын медыджыт заслугаэз принадлежитӧны испанскӧй море кузя уялісь Магелланлӧ; сія аслас кругосветнӧй путешествия дырни гӧгӧртіс Лунвыв Америка (пролив кузя, кӧда нимтӧма сы нимӧн) и медодз убедитчис сыын, што Америка да Азия коласын эм зэв ыджыт океан (кӧдӧ нимтіс сія Лӧньӧн).
 +
|-
 +
|Войвыв Америкалысь берегъяссӧ тӧдмалісны английскӧй мореплавательяс: Девис, Гудзон, Баффин да мукӧд (на нимӧн шусьӧны Девисов пролив, Гудзонов залив, Баффинов залив да мук.).
 +
|Ойвыв Америкалӧн береггез вӧлісӧ тӧдмалӧмась английскӧй море кузя уяліссезӧн: Девисӧн, Гудзонӧн, Баффинӧн да мӧдіккезӧн (ны ниммез сьӧрті нимтӧмӧсь Девисов пролив, Гудзонов залив, Баффинов залив да мӧдіккез).
 +
|-
 +
|Мукӧд путешественникъяс мӧдлісны мунны Атлантическӧй океанысь Великӧй океанӧ Войвыв Ледовитӧй океан пыр, но пӧгибнитісны (куліны) плавайтысь йияс пӧвстын тшыгла да кӧдзыдла.
 +
|Мукӧддэз путешественниккез коласісь, кӧдна пытайтчисӧ уйны Атлантическӧй океанісь Ойвыв Йыа океан пыр Ыджыт океанӧ, тшыгсянь да кӧдзытсянь кулісӧ уялан йыэз коласын.
 +
|-
 +
|Тадзи, шуам, пӧгибнитіс колян нэмын Франклин став спутникъясыскӧд.
 +
|Сідз, чулалӧм векын, быдсӧн аслас спутниккезӧн куліс Франклин.
 +
|-
 +
|Сӧмын ХХ нэм пуксигӧн норвежскӧй путешественниклы Амундсенлы удайтчис парусно-моторнӧй шхуна вылын мунны Войвыв Америка берегъяс пӧлӧн Девисов проливсянь Берингов проливӧдз: та вылӧ ковмис сылы куим во.
 +
|Токо ХХ век пондӧтчикӧ норвежскӧй путешественник Амундсенлӧ удайтчис парусно-моторнӧй шхуна вылын уйны доль Ойвыв Америка береггезӧт Девисов проливсянь Берингов пролив дынӧдз; эта вылӧ коліс куим год.
 +
|-
 +
|Пытшкӧсса обласьтъяссӧ Америкалысь, кыдзи Войвылас, сідз жӧ и Лунвылас, тӧдмалісны медзэвсӧ Европаысь переселенецъяс; учёнӧй исследовательяс пытшкысь медыджыд заслуга лоӧ немецкӧй путешественниклӧн — Александр Гумбольдтлӧн, коді бура гижис (опишитіс) Лунвыв да Войвыв Америка природа йылысь.
 +
|Америкалӧн пытшся областтез, кыдз Ойвыв, сідз и Лунвыв, вӧлісӧ тӧдмалӧмась унажыксӧ Европаись переселенеццезӧн; учёнӧй тӧдмаліссез коласісь медыджыт заслугаэз принадлежитӧны немецкӧй путешественник Александр Гумбольдтлӧ, кӧда бура опишитіс Лунвыв да Ойвыв Америкалісь природа.
 +
|-
 +
|Му веркӧс.
 +
|Мувевдӧр.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Кордильеры да Анды, корсьӧй места, кӧні найӧ паськалӧны да кӧні векняммӧны.
 +
|Мыччалӧ Кордильеррез и Андаэз, адззӧ местаэз, кытӧн нія паськалӧны и кытӧн векнямӧны.
 +
|-
 +
|Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
 +
|Кыдз вылынӧсь нылӧн йыввез?
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй увтасъяс: Миссисипскӧй, Амазонскӧй да Лаплатскӧй.
 +
|Мыччалӧ Миссисипскӧй, Амазонскӧй да Лаплатскӧй лажмытіннэз.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй гӧра массивъяс: Канадскӧй, Аппалачскӧй, Гвианскӧй да Бразильскӧй.
 +
|Мыччалӧ Канадскӧй, Аппалачскӧй, Гвианскӧй да Бразильскӧй керӧс массиввез.
 +
|-
 +
|Америка рытыввыв берег пӧлӧн, Аляскасянь Огненнӧй Земляӧдз, кыссьӧны му вылын медся кузь гӧраяс — Кордильерыяс, Лунвыв Америкаын найӧ шусьӧны Андыясӧн.
 +
|Доль Рытвыв Америка берегӧт, Аляскасянь Биа Му дынӧдз, кыссьӧны му вылын зэв кузь керӧссэз — Кордильеррез, кӧдна Лунвыв Америкаын шусьӧны Андаэзӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ гӧраясыс орлӧны сӧмын ӧти местаын — Панамскӧй перешеекын.
 +
|Эна керӧссэз орӧны токо ӧтік местын — Панамскӧй перешеекын.
 +
|-
 +
|Пӧшти кузялаыс найӧ мунӧны некымын орчча цепӧн.
 +
|Почти быдсӧн нія асланыс нюжалӧмын сулалӧны неӧтік параллельнӧй чеппезісь.
 +
|-
 +
|Войвыв Америкаын татшӧм цепыс уна, и найӧ сэні шусьӧны торъя нимъясӧн: Скалистӧй гӧраяс, Каскаднӧй гӧраяс, Сьерра-Невада да мукӧд.
 +
|Ойвыв Америкаын сэтшӧм чеппес унаӧсь, и нылӧн эмӧсь торья ниммез: Скалистӧй керӧссэз, Каскаднӧй, Сиэрра-Невада да мӧдіккез.
 +
|-
 +
|Тайӧ цепъяс костас куйлӧны зэв паськыд плоскогорьеяс, шуам, Мексиканскӧй вывтас да Ыджыд Бассейн.
 +
|Эна чеппез коласын куйлӧны зэв паськыт плоскӧйкерӧсаиннэз, кыдз Мексиканскӧй и Ыджыт Бассейн (либо Великӧй плато).
 +
|-
 +
|Лунвыв америкаса Кордильерыяс, либӧ Андыяс, ёна векньыдджыкӧсь и кызвынысьсӧ мунӧны кык орчча цепӧн, а на костын куйлӧны кузь да векньыдик плоскогорьеяс, шуам, Перуанскӧй да Боливийскӧй.
 +
|Лунвыв американскӧй Кордильеррез, либо Андаэз, уна оттӧмжыкӧсь и сулалӧны унажыксӧ кык параллельнӧй чеппезісь, а ны коласын куйлӧны кузь, но оттӧмик плоскӧйкерӧсаиннэз, кыдз Перуанскӧй да Боливийскӧй.
 +
|-
 +
|Джуджта сертиыс Кордильерыяс уступайтӧны сӧмын медся джуджыд гӧраяслы Азияын.
 +
|Кордильеррез асланыс вылынаӧн учӧтжыкӧсь токо зэв ыджыт Азия керӧссэзся.
 +
|-
 +
|Торъя нин джуджыдӧсь Кордильерыяс Лунвыв Америкаын.
 +
|Ӧддьӧнжык вылынӧсь Кордильеррес Лунвыв Америкаын.
 +
|-
 +
|Весиг экватор бердын, кӧні лым визьыс мунӧ 5 км судтаын, уна йывъяс Кордильерыяслӧн вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн; дзик войвылын да лунвылын, кӧні лым визьыс лэччӧ 500 м судтаӧдз море уровеньсянь, Кордильерыяс тупкысьӧмаӧсь кыз лымйӧн йывъяссяньыс пӧшти подулӧдзыс, а зэв гырысь ледникъяс лэччӧны веськыда океанӧ.
 +
|Даже экватор дынын, кытӧн лым визь лоӧ 5 км вылынаын, уна Кордильер йыввез вевттьӧмась векся лыммезӧн; самӧй жӧ ойвылын да лунвылын, кытӧн лым визь море уровень вевдӧрын лэдзчисьӧ 500 метрӧдз, лымыс вевттьӧ Кордильерресӧ йыввезсянь почти самӧй кок увтӧдз, а зэв ыджыт ледниккез кыссьӧны веськыта океанӧ.
 +
|-
 +
|Медджуджыд йылыс Кордильерыяслӧн — Аконкагуа — кайӧ 7 сюрс м-ӧдз, тайӧ — кусӧм вулкан.
 +
|Кордильеррезлӧн медвылын йыв — Аконкагуа — лэбӧ 7 сюрс метрӧдз и вачкисьӧ кусӧм вулкан вылӧ.
 +
|-
 +
|Кызвын йывъясыс Кордильерыяслӧн — вулканъяс, либӧ действуйтысь, либӧ кусӧм.
 +
|Да и быдсӧн Кордильеррезлӧн унажык йыввес — вулканнэз, либо кусӧмӧсь, либо действуйтӧны.
 +
|-
 +
|Действуйтысь вулканӧн лоӧ Котопахи (6 км — медджуджыд действуйтысь вулкан му вылын) *, кусӧм вулкан — Ильйи гӧра.
 +
|Действующӧй дынӧ пырӧ Котопахи (6 км — быд действующӧй вулканнэз коласісь му вылас медвылын)*, кусӧммез дынӧ — керӧс Ильи.
 +
|-
 +
|* Тайӧ вулкан извержениеяс дырйи сэні гӧгӧртасас овлӧны зэв ыджыд наводнениеяс (ойдлӧмъяс), лым шапкаыс гӧра йылас сылӧ шоныдсьыс да сійӧн.
 +
|* Эта вулканлӧн изверженнёэз пыр сопровождайтчӧны сы окресносттезын страшнӧя ва ыждӧммезӧн, сідз кыдз шонытсянь сылӧн лым шапка сылӧ.
 +
|-
 +
|Вулканъяс сулалӧны став Тихӧй океан берег пӧлӧныс, Огненнӧй Землясянь Аляскаӧдз; сэсся мунӧны водзӧ Алеутскӧй діяс вылын, Камчаткаын, Курильскӧй діяс вылын, Японскӧй, Филиппинскӧй діяс вылын, Новая Гвинеяын да Новая Зеландияын.
 +
|Вулканнэз куйлӧны доль быдсӧн Лӧнь океан берегӧт, Биа Мусянь Аляска дынӧдз; одзлань нія нюжалӧны Алеутскӧй, Курильскӧй, Японскӧй, Филиппинскӧй островвез вылын, а сідз жӧ и Камчатка, Виль Гвинея да Виль Зеландия вылын.
 +
|-
 +
|Тадзи Великӧй океан сулалӧ быттьӧ вулканическӧй кытш пытшкын.
 +
|Сідз, Ыджыт океан кыдз бы гӧгӧртӧма вулканическӧй кытшӧн.
 +
|-
 +
|Кордильерыяслӧн бокъясыс Тихӧй океанланяс зэв крутӧсь; тані быдлаын паныдасьлӧны зэв гырысь тшупӧдъяс (уступъяс); мӧдарладор бокъясыс налӧн ньывкӧсджыкӧсь.
 +
|Кордильеррезлӧн покаттэз Ыджыт либо Лӧнь океанланьӧ ӧддьӧн крутӧсь: быдлаын эстӧн пантасьӧны ыджытся ыджыт уступпез; паныт сулалан покаттэз нежык крутӧсь.
 +
|-
 +
|Тэчас сертиыс Кордильеры да Анды гӧра цепъяс — зэв гырысь складкаяс, найӧ кыптісны ӧти кадӧ кымын Альпыяскӧд да Гималайяскӧд.
 +
|Кордильеррезлӧн да Андаэзлӧн керӧс цеппез асланыс строеннё сьӧрті представляйтӧны зэв ыджыт чукыррез, кӧдна аркмисӧ приблизительно Альпаэзкӧт да Гималайезкӧт ӧтік кадӧ.
 +
|-
 +
|Гӧраяс кыптӧмыс и ӧні на мунӧ Америкаын став рытыввыв берег пӧлӧнӧд.
 +
|Керӧссэзлӧн аркмӧм быдсӧн Рытвыв Америка береггез кузя мунӧ и ӧння кадӧ.
 +
|-
 +
|Та йылысь висьталӧны зэв ён землетрясениеяс, кодъяс мунӧны и Войвыв Америкаын, но торъя нин тшӧкыда Лунвыв Америкаын (карта, 183 лб.); землетрясениеясысь ёна страдайтӧны каръяс — Сант-Яго, Лима, а Войвыв Америкаын — Сан-Франциско.
 +
|Эта йылісь свидетельствуйтӧны зэв вына музэгалӧммез, кӧдна аркмывлӧны кыдз Ойвыв Америкаын, сідз и ёнажык Лунвыв Америкаын (карта, 186 листбок); нысянь ёна страдайтӧны Сант-Яго, Лима, а Ойвыв Америкаын — Сан-Франциско городдэз.
 +
|-
 +
|Землетрясениеясысь ӧтдор, тані частӧ овлӧны моретрясениеяс, — океан пыдӧс лэччӧмла; сэки берег вылас шыбитчӧны зэв гырысь гыяс.
 +
|Музэгалӧммезся, эстӧн тшӧка овлӧны морезэгалӧммез, кӧдна йитсьӧны океан пыдӧс лэдзчисьӧмӧн; эта дырни океан береггез вылӧ уськӧтчывлӧны гигантскӧй ваввез.
 +
|-
 +
|Асывланьын Кордильеръяссянь — и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын — куйлӧны зэв паськыд равнинаяс; му пластъясыс сэні куйлӧны пӧшти горизонтальнӧ да артмӧдӧны либӧ плоскогорьеяс, либӧ увтасъяс; татшӧмӧсь: Миссисипскӧй увтас Войвыв Америкаын, Амазонскӧй да Лаплатскӧй увтасъяс Лунвыв Америкаын.
 +
|Кордильеррезсянь асывланьӧ — и Ойвыв Америкаын и Лунвылын — нюжалӧны зэв паськыт ровнӧйиннэз, кытӧн му пласттэз куйлӧны почти горизонтальнӧя и образуйтӧны либо плоскӧйкерӧсаиннэз, либо лажмытіннэз, кыдз: Ойвыв Америкаын Миссисипскӧй и Лунвывсаын Амазонскӧй да Лаплатскӧй.
 +
|-
 +
|Тайӧ став увтасъясыс да платоясыс, кодъяс босьтӧны шӧр юкӧнъяссӧ материклысь, небыд муаӧсь да лӧсялӧны видз-му овмӧс нуӧдӧм вылӧ.
 +
|Быдсӧн эна лажмытіннэз и плато, кӧдна куйлӧны материккез шӧрӧт частьын, вевттьӧмась рышкыт мусинӧн и удобнӧйӧсь мууджалӧм понда.
 +
|-
 +
|Шӧр юкӧнса равнинаяссянь асывланьын и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын бара кыпӧдчӧны гӧраяс, но абу нин сэтшӧм джуджыдӧсь.
 +
|Шӧрӧт ровнӧйиннэзсянь асывланьӧ и Ойвыв Америкаын и Лунвывсаын бӧра лэбӧны керӧссэз, но не сідз вылынӧсь.
 +
|-
 +
|Войвыв Америкаын, асыввылас, лоӧны массивъяс — Канадскӧй да Аппалачскӧй.
 +
|Ойвыв Америкаын, асылын эмӧсь Канадскӧй да Аппалачскӧй массиввез.
 +
|-
 +
|Канадскӧй массив, либӧ щит, артмӧма гранитысь, гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь; сійӧ зэв мунӧ финно-скандинавскӧй массив вылӧ, либӧ Балтийскӧй щит вылӧ.
 +
|Канадскӧй массив, либо щит, сулалӧ граниттэзісь, гнейссэзісь да кристаллическӧй сланеццезісь; сія ёна ӧткодь Финно-Скандинавскӧй массивкӧт, либо Балтий щиткӧт.
 +
|-
 +
|Му веркӧссӧ сылысь сідз жӧ шыльӧдӧмаӧсь важ ледникъяс: быдлаын сэні куш из гӧраяс, меж плешъяс, зэв гырысь валунъяс.
 +
|Сылӧн вевдӧр сідзжӧ волькӧтӧма древньӧй ледниккезӧн быдлаын сэтчин куш изъя керӧссэз, баран кымӧссэз да зэв ыджыт валуннэз.
 +
|-
 +
|Небыд му сэні зэв этша.
 +
|Рышкыт му ӧддьӧн етша.
 +
|-
 +
|Важ ледникъяс колисны тайӧ массив вылас, а сідз жӧ лунвывланьын сысянь, Огайо да Миссури юясӧдз, зэв уна тыяс.
 +
|Древньӧй ледниккез эта массив вылын, а сідз жӧ сысянь лунланьӧ, Огайо да Миссури юэз дынӧдз колисӧ зэв уна тыэз.
 +
|-
 +
|Аппалачскӧй гӧраяс — складкаяс, но тайӧ складкаясыс зэв важсяӧсь, найӧс ёна нин удитісны ваяс кырны.
 +
|Аппалачскӧй керӧссэз сулалӧны чукыррезісь, но эна чукыррез древньӧйӧсь, ёна миськалӧмась.
 +
|-
 +
|Гренландия ді — зэв ыджыд из глыба.
 +
|Гренландия остров — эта зэв ыджыт изовӧй глыба.
 +
|-
 +
|Пытшкӧсса плоскогорьеясыс сылӧн да гӧраясыс тупкыссьӧмаӧсь 1 км кызта дай ещӧ кызджык йиӧн.
 +
|Сылӧн пытшкись плоскӧйкерӧсаиннэс да керӧссэз вевттьӧмась йы слойӧн, кӧда мукӧд местын аслас кызӧн локтӧ унажык километрся.
 +
|-
 +
|Йи увсьыс тыдалӧны кӧнсюрӧ, торъя нин доръясас, гӧра йывъяс 3 км судтаӧдз.
 +
|Мукӧд местын йыэз увтісь тӧрчитӧны, ӧддьӧнжык доррезӧт, вылынӧн 3 км керӧс йыввез.
 +
|-
 +
|Берегъясыс Гренландиялӧн вундассьӧмаӧсь фиордъясӧн, кыті лэччӧны мореясӧ вывті гырысь ледникъяс.
 +
|Гренландиялӧн береггез вундалӧмӧсь фиорддэзӧн, кӧдна кузя гӧгӧртӧм мореэзӧ лэдзчисьӧны могучӧй ледниккез.
 +
|-
 +
|Помъясыс налӧн торъявлӧны да артмӧны йи гӧраяс — айсбергъяс.
 +
|Нылӧн конеччез чегласьӧны и керӧны йы керӧссэз — айсберггез.
 +
|-
 +
|Гожӧмын айсбергъяссӧ, — мукӧддырйи найӧ кыпӧдчӧны 100 м судтаӧдз ва веркӧс вылас, — найӧс нуӧны лунвылӧ кӧдзыд визувъяс — гренландскӧй да лабрадорскӧй.
 +
|Гожумся кадӧ айсберггез, кӧдна вавевдӧрын лэбӧны мукӧдчид 100 м, нӧбӧтсьӧны Гренландскӧй да Лабрадорскӧй кӧдзыт визыввезӧн лун лапӧлӧ.
 +
|-
 +
|Йи гӧраяс мунӧны весиг Гольфстримлы паныд, — найӧс нуӧны тӧвъяс либӧ кӧдзыд визувъяс пыдын океанас.
 +
|Эта дырни йы керӧссэз мунӧны даже паныт Гольфстримлӧ, кӧдна нуӧтсьӧны либо тӧввезӧн, либо океан пыдынся кӧдзыт визыввезӧн.
 +
|-
 +
|Ас гӧгӧрсьыныс васӧ да сынӧдсӧ кӧдзӧдӧмла айсбергъяс сайсьӧны сук руӧн, а сійӧ зэв ӧпаснӧ суднояслы.
 +
|Ас гӧгӧр воздух да ва кӧдздӧтӧмсянь айсберггез каттисьӧны сук туманнэзӧн и представляйтӧны ыджыт опасность судноэз понда.
 +
|-
 +
|Тадзи 1912-ӧд воӧ зэв ыджыд пароход «Титаник» Англияысь Нью-Йоркӧ мунігӧн зурасис ру пытшкын (туманын) айсбергкӧд, жугӧдіс бортсӧ да вӧйи; сэки вӧйи 1400 морт.
 +
|Сідз, 1912 г. зэв ыджыт пароход „Титаник“ Англияись Нью-Йоркӧ мунікӧ люкасис туманын айсберг вылӧ, жугдіс ассис борт и вӧйис, мый дырни ӧтлаын вӧйисӧ 1403 морт.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америкаын, равнинаяссянь асыввылын, сулалӧны кык неджуджыд массив: Гвианскӧй да Бразильскӧй; кыкнаныс важ кристаллическӧй породаясысь да ёна кырӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь, лоины холмистӧй плоскогорьеяс кодьӧсь.
 +
|Лунвыв Америкаын, ровнӧйиннэзсянь асывлань, куйлӧны кык неыджыт массив: Гвианскӧй и Бразильскӧй; кыкнанныс сулалӧны древньӧй кристаллическӧй породаэзісь и ёна миськалӧмась да волькӧтӧмась, сідз што вачкисьӧны мысъя плоскӧйкерӧсаиннэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Полезнӧй ископаемӧйясӧн кыкнан Америкаыс озырӧсь.
 +
|Пользаа шедтӧссэзӧн богатӧсь кыкнан Америкаыс.
 +
|-
 +
|Кристаллическӧй массивъясын сэні уна кӧрт да ыргӧн рудаяс , уна зарни, эзысь.
 +
|Нылӧн кристаллическӧй массиввезын уна эмӧсь кӧрт да медь рудаэз, золото, серебро.
 +
|-
 +
|Важ складчатӧй гӧраяс — Аппалачскӧйяс — зэв озырӧсь из шомӧн (серпас, 197 лб.); гырысь пластъясӧн из шом куйлӧ сідз жӧ тайӧ гӧраясыскӧд орчча Миссисипскӧй увтас му пытшкын.
 +
|Древньӧй чукыра керӧссэз — Аппалачскӧйез — зэв ӧддьӧн богатӧсь изшомӧн (рисунок, 201 листбок), кӧда мощнӧй пласттэзӧн сідзжӧ эна соседся керӧссэз сьӧрті куйлӧ Миссисипскӧй лажмытін недраэзын.
 +
|-
 +
|Сыысь ӧтдор, тайӧ жӧ гӧраясас да тайӧ жӧ увтасас куйлӧны нефтьлӧн зэв гырысь запасъяс.
 +
|Этася, ны керӧссэз жӧ и лажмытін недраэзын эмӧсь зэв ыджыт нефть запассэз.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америкаын, кристаллическӧй массивъясын, эмӧсь разнӧй металлъяс (зарни, эзысь, а сідз жӧ алмазъяс).
 +
|Лунвыв Америкаын, кристаллическӧй массиввезын, пантасьӧны быдкодь металлэз (золото, серебро, а сідз жӧ и алмаззэз).
 +
|-
 +
|Но найӧс сьӧкыд корсьны, сы понда найӧс омӧля на перйӧны.
 +
|Но нійӧ сьӧкыт кошшыны, и нія эшӧ разрабатывайтсьӧны етша.
 +
|-
 +
|Кордильеры бокъясысь, Венецуэлаын, аддзӧма нефтьлысь зэв гырысь запасъяс.
 +
|А Кордильер покат вылын Венесуэлаын, адззӧмӧсь зэв богат нефть залежжез (видзӧт рӧма карта).
 +
|-
 +
|[Войвыв Америкалӧн тэчас.
 +
|[Ойвыв Америкалӧн строеннё.
 +
|-
 +
|Корсьӧй Канадскӧй щит.
 +
|Адззӧ Канадскӧй щит.
 +
|-
 +
|Корсьӧй том складчатӧй гӧраяс.
 +
|Адззӧ томыник чукыра керӧссэз.
 +
|-
 +
|Канадскӧй щит
 +
|Канада щит
 +
|-
 +
|Берегдорса намывнӧй равнинаяс
 +
|Берегдорса пуксьӧтӧм равнинаэз
 +
|-
 +
|Пытшкӧсса древньӧй равнина
 +
|Пытшся важ равнина
 +
|-
 +
|Гӧраяс костын ва бассейнъяслӧн отложениеяс
 +
|abu
 +
|-
 +
|abu
 +
|Великӧй плато (Ыджыт бассейн)
 +
|-
 +
|Том складчатӧй гӧраяс
 +
|Том чукырреза керӧссэз
 +
|-
 +
|Древньӧй складкаяс
 +
|Важ чукыррез
 +
|-
 +
|Вулканическӧй обласьтъяс
 +
|Вулкана областтез
 +
|-
 +
|Том вулканъяс]
 +
|Том вулканнэз]
 +
|-
 +
|[Кордильерыяс Войвыв Америкаын.
 +
|[Ойвыв Америкалӧн Кордильеррез.
 +
|-
 +
|Корсьӧй гӧра бокъясын вӧръяслысь граница.]
 +
|Адззӧ керӧс покатіннэз вылісь вӧррезлісь граница.]
 +
|-
 +
|[Землетрясениеяс да моретрясениеяс Лунвыв Америкаын.
 +
|[Лунвыв Америкаын музэгалӧммез да морезэгалӧммез.
 +
|-
 +
|Висьталӧй каръяс, кӧні землетрясениеяс да моретрясениеяс овлӧны зэв тшӧкыда.
 +
|Шуӧ городдэз, кытӧн музэгалӧммез да морезэгалӧммез овлӧны зэв тшӧка.
 +
|-
 +
|Тшӧкыда овлан разрушительнӧй землетрясениеяслӧн областьяс
 +
|Тшӧка разрушайтан музэгалана областтез
 +
|-
 +
|Шочджыка овлан землетрясениеяслӧн областьяс
 +
|Шочажык музэгалана областтез
 +
|-
 +
|Местаяс. кӧн моретрясениеяс вӧсна тшӧкыда овлӧны гырысь гыяс
 +
|Местаэз, кытӧн тшӧка овлӧны морезэгалӧмсянь волнаэз
 +
|-
 +
|Мореясын областьяс, кӧн моретрясениеясыс шоч
 +
|Море областтез, кытӧн морезэгалӧм овлӧ шочжыка
 +
|-
 +
|Том складчатӧй гӧраяс
 +
|Том чукырреза керӧссэз
 +
|-
 +
|abu]
 +
|Вулканнэз]
 +
|-
 +
|Климат.
 +
|Климат.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Кысянь тӧвъяс вайӧны зэръяс Лунвыв Америкаӧ да кытысь Войвыв Америкаӧ?
 +
|Кысянь тӧввез вайӧтӧны зэррез Лунвыв Америкаӧ и кысянь Ойвыв Америкаӧ?
 +
|-
 +
|Кӧні куйлӧны кос обласьтъяс Войвыв Америкаын да кӧні Лунвыв Америкаын?
 +
|Кытӧн куйлӧны кӧс областтез Ойвыв Америкаын и кытӧн Лунвылын?
 +
|-
 +
|Америка сулалӧ нёль поясын, сы понда климатыс сылӧн зэв абу ӧтсяма; Лунвыв Америка климат сертиыс ёна торъялӧ Войвыв Америкаысь.
 +
|Сідз кыдз Америка нюжалӧма нёль тепловӧй пояс пыр, то климат сылӧн быдкодь, и Лунвыв Америка климат сьӧрті ёна неӧткодь Ойвыв Америка сьӧрті.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америкаӧд вуджӧ экватор, и сэні куйлӧ зэв паськыд Амазонскӧй увтас, кӧні тӧлыс омӧля торъялӧ гожӧмысь *, да кӧні во гӧгӧр мунӧны гым-чарда ливеньяс.
 +
|Лунвыв Америкаӧс кералӧ экватор, и сэтчин куйлӧ зэв паськыт Амазонскӧй лажмытін, кытӧн тӧлыс почти сэтшӧм жӧ кыдз и гожум* и кытӧн быдса год гымалӧмӧн да вирдалӧмӧн мунӧны ливеннез.
 +
|-
 +
|* Амазонка ю вом дорын шӧр температура медся шоныд тӧлысьыслӧн +26°, а медся ыркыдыслӧн +25°.
 +
|* Амазонка уссёын медшоныт мисечлӧн сӧрӧт температура +26°, а медыркытлӧн +25°.
 +
|-
 +
|Во пытшкас сэні 170 лун зэрӧ да гымалӧ.
 +
|Годнас сэтчин вирдалӧмӧн да ливеньӧн овлӧны 170 лун.
 +
|-
 +
|Уна зэрыс лоӧ пассатъяс понда: пассатъяс сэні пӧльтӧны кык боксянь — асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пӧлӧн сынӧдыс кайӧ вывлань (карта, 185 лб.).
 +
|Зэв ыджыта зэррезлӧн усьӧм объясняйтчӧ сійӧн, што сэтчин кык лапӧвсянь пӧльтӧны пассаттэз: ой-асыввывсянь и лун-асыввывсянь, а доль экваторлӧ воздух лэбӧ вылӧ (карта, 189 листбок).
 +
|-
 +
|Пассатъяс вайӧны зэв уна ва ру, сынӧд кайигӧн найӧ и сетӧны зэв уна осадок.
 +
|Пассаттэз нуӧтӧны зэв уна ва паррез, кӧдна воздух лэбӧм дырни и сетӧны зэв ыджыт осадоккез.
 +
|-
 +
|Анды асыввыв бокъясын, кӧні пассатъяс кайӧны вывлань гӧраяс вылӧ, во гӧгӧр зэрӧ уліті мунысь кымӧръясысь, гым чард тані оз овлы.
 +
|Анда керӧссэз асыввыв покатіннэз вылын, кытӧн пассаттэз эна керӧссэз вылӧ кайӧмӧн лэбӧны вевдӧрӧ, быдса год вирдавтӧг мунӧны лажмыт кымӧррезісь зэв ыджыт зэррез.
 +
|-
 +
|Кордильерыяс вомӧн вуджӧм бӧрын пассатъяс воӧны косӧн нин, сы понда рытыввыв бокъясас сэні кос климат, сэні эм весиг пустыня — Атакама, куйлӧ дзик океан берег дорас.
 +
|Кӧр пассаттэз вуджӧны Кордильеррез пыр, то нія лоӧны кӧсӧсь ни, а сійӧн нылӧн рытвыв покаттэзлӧн климат кӧс, и сэтчин эм даже пустыня — Атакама, кӧда куйлӧ матын океан берег дынын.
 +
|-
 +
|Кос климатыс тані лоӧ ещӧ и кӧдзыд визувсянь, коді мунӧ тайӧ берег пӧлӧныс.
 +
|Кӧс климат сэтӧн зависитӧ эшӧ и кӧдзыт визывсянь, кӧда миськалӧ этӧ берегсӧ.
 +
|-
 +
|Тайӧ кӧдзыд визулыс артмӧ сэн асыв-лунвыв пассатъяссянь.
 +
|Эта визыв аркмӧ лун-асыввыв пассаттэз действиясянь.
 +
|-
 +
|Найӧ вӧтлӧны берег дорсьыс вылысса шоныд васӧ, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыд ва, коді омӧля руалӧ (омӧля испаряйтчӧ).
 +
|Нія берег дынісь вашӧтӧны вевдӧр шоныт слойез, а ны туйӧ увдӧрсянь лэбӧ кӧдзыт ва, кӧда пакмӧ етшажык.
 +
|-
 +
|Зэртӧмла мукӧд діяс вылас Перу да Чили берег доръясын чукӧрмӧма дзонь гӧраясӧн пӧтка куйӧд — гуано.
 +
|Сы кузя, што зэррез абуӧсь, мукӧд Перу да Чили береггез дынын островвез вылын ӧксисӧ кай помётлӧн быдса керӧссэз — гуано.
 +
|-
 +
|Чери сёйысь морскӧй пӧткаяс (лэбачьяс) тыртӧны тайӧ діяссӧ асланыс куйӧдӧн да чери лыясӧн.
 +
|Море кайез, кӧдна сёйӧны чериэз, вевттьывлісӧ энӧ островвесӧ асланыс помётӧн да чери лыэзӧн.
 +
|-
 +
|Ставыс тайӧ чукӧрмӧма уна нэм чӧжӧн.
 +
|Быдсӧн эта ӧксис уна веккез чулалӧмӧн.
 +
|-
 +
|Ӧні гуаносӧ (пӧтка куйӧдсӧ) петкӧдӧны Войвыв Америкаӧ да Европаӧ муяс да садъяс вынсьӧдӧм вылӧ.
 +
|Ӧні гуано кыскиссьӧ саддэз да ыббез удобряйтӧм понда Ойвыв Америкаӧ да Европаӧ.
 +
|-
 +
|Лунвыв юкӧнас материкын, 35-ӧд параллельсянь лунвывланьӧ, локтӧны рытыв тӧвъяс, сы понда Анды рытыввыв бокъясын усьӧны уна осадокъяс; а асыввыв бокъясыс налӧн да равнинаяс косӧсь; сэні куйлӧны Патагониялӧн куш степъяс.
 +
|Материклӧн лунвыв часть, 35-ӧт параллельсянь лунланьӧ, лоӧ рытвыв тӧввез действия увтын, эта кузя Андаэзлӧн рытвыв покаттэз ёна мускамӧны. Асыв жӧ покаттэз да ровнӧйиннэз засушливӧйӧсь — косьманаӧсь; сэтчин кыссьӧны пустыня Патагония степпез.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америка — шоныд материк; тӧв сэні овлӧ сӧмын гӧраяс вылын, кӧні усьлӧ и лым.
 +
|Веськыта висьтавны, Лунвыв Америка — шоныт материк; тӧв сэтчин овлӧ токо керӧссэз вылын, кытӧн усьлӧ и лым.
 +
|-
 +
|Тайӧ лоӧ кык помка (причина) понда: 1) сійӧ помасьӧ лун вылын 55-ӧд параллель дорын и 2) сійӧ векняммӧ лунвывланьӧ да сійӧс кытшовтӧны шоныд океанъяс.
 +
|Эта зависитӧ кык причинасянь: 1) сія кончайтчӧ лунвылын 55-ӧт параллель дынын и 2) сія лунланьӧ векнямӧ.
 +
|-
 +
|Войвыв Америка пырӧ пыдӧдз Войвыв полярнӧй круг сайӧ, да сэні климатыс кӧдзыд.
 +
|Ойвыв Америка пырӧ ылӧ Ойвыв Полярнӧй круг сайӧ, и сэтчин климатыс кӧдзыт.
 +
|-
 +
|Уна діяс, на пытшкын Гренландия, тупкысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя йиӧн; сійӧ лэччӧ океанӧ да артмӧдӧ дзонь йи гӧраяс.
 +
|Уна островвез, и нія жӧ лыдын Гренландия, вевттьӧмась векся йыӧн, кӧда океанӧ кыссьӧмӧн образуйтӧ сэтчин йы керӧссэз.
 +
|-
 +
|Сынӧдсӧ сэн кӧдзӧдӧны море вывті плавайтысь йияс да та вӧсна весиг гожӧмыс сэні овлӧ ыркыд (3–4°).
 +
|Даже гожум сэтчин овлӧ ыркытжык (3–4°), сы кузя, што море вылӧт уялан йыэз дынын воздух сайкалӧ.
 +
|-
 +
|Войвыв Америка материк вылын войвывсянь лунвылӧ кыссьӧны Кордильерыяс, найӧ кутӧны рытыв тӧвъясӧс.
 +
|Ойвыв Америкалӧн материк ойвывсянь лунвылӧ кералӧма Кордильеррезӧн, кӧдна падтӧны рытвыв тӧввез.
 +
|-
 +
|Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Америкаын 40-ӧд параллельсянь войвывланьын; сы понда Тихӧй океан берегъяс, войвывланьын Сан-Францискосянь, ёна кӧтасьӧны.
 +
|Эна тӧввез Америкаын господствуйтӧны ойланьӧ 40-ӧт параллельсянь, а сы кузя Лӧньокеанскӧй берег дор, Сан-Францискосянь ойланьӧжык, ёна мускамӧ (влажнӧйсялӧ).
 +
|-
 +
|Торъя нин васӧд климатыс фиордъясын Ванкуверсянь Аляскаӧдз: сэні рытыв тӧвъяс помала вайӧны кымӧръяс, дугдывтӧг буситӧ-зэрӧ.
 +
|Ёнажык мускыт климат фиорддэзын Ванкуверсянь Аляска дынӧдз: сэтчин рытвыв тӧввез пыр нуӧтӧны зэр кымӧррез, кӧднаись мунӧны пызитана зэррез.
 +
|-
 +
|Сан-Франциско дінын климат косджык, — сэні заводитчӧны асыв-войвыв пассатъяс, да найӧ нуӧны васӧ (уль русӧ) Америка берегъяс дорысь.
 +
|Сан-Франциско дынын климатыс кӧсжык, сідз кыдз сэтчин пондӧны пӧльтны ой-асыввыв пассаттэз, кӧдна Америка береггез дынісь нуӧтӧны влага.
 +
|-
 +
|Лунвывланьынджык — подтропическӧй климат нин, средиземноморскӧй кодь: жар да кос гожӧма, небыд да зэра тӧла; тӧлын сэтчӧ локтӧны рытыввывсянь циклонъяс.
 +
|Лунвылынжык климат тропикувдӧрса ни, кыдз и мушӧрморскӧйлӧн: жар кӧс гожумӧн и небытик зэра тӧлӧн, кӧда чулалӧм дырни рытвывсянь мунӧны циклоннэз.
 +
|-
 +
|Асывланьын Кордильеръяссянь климат Войвыв Америкаын континентальнӧй.
 +
|Ойвыв Америкалӧн Кордильеррезсянь асывланьӧ климат континентальнӧй.
 +
|-
 +
|Тӧлын кӧдзыд тӧвъяс мунӧны войвывсянь лунвылӧ; гӧраяс сэні оз паныдасьлыны налы Мексиканскӧй заливӧдз.
 +
|Тӧлӧн кӧдзыт тӧввез паськалӧны ойсянь лунланьӧ, кытӧн оз панталӧ керӧссэз топ Мексиканскӧй залив дынӧдз.
 +
|-
 +
|Гожӧмын, мӧдарӧ, шоныд сынӧд Миссисипскӧй увтас лунвывсянь мунӧ ылӧдз войвылӧ.
 +
|Гожумӧн, мӧднёж, жаралӧм воздух Миссисипскӧй лажмытін лунвывсянь ылӧ мунӧ ойвылӧ.
 +
|-
 +
|Некутшӧм свет юкӧнын полярнӧй да тропическӧй мореяс оз воны сэтшӧм матӧдз мӧда-мӧд дінас, кыдзи Войвыв Америкаын.
 +
|Ӧтік свет частьын полярнӧй да тропическӧй мореэз оз матӧтчӧ сідз матына, кыдз Ойвыв Америкаын.
 +
|-
 +
|Кӧдзыд Гудзонов заливсянь, коді кузьджык кадсӧ во гӧгӧрнас куйлӧ йи улын, шоныд Мексиканскӧй заливӧдз 3 сюрс километрысь этшаджык.
 +
|Кӧдзыт Гудзонов заливсянь, годнас кӧда вевттьӧма унажыксӧ йыӧн, шоныт Мексиканскӧй залив дынӧдз етшажык 3 сюрс км-ся.
 +
|-
 +
|Войвывсянь либӧ лунвывсянь пӧльтысь тӧвъяс ӧдйӧ нуӧны шоныдсӧ либӧ кӧдзыдсӧ.
 +
|Тӧввез, кӧдна пӧльтӧны ойвывсянь либо лунвывсянь, чожа паськӧтӧны шоныт либо кӧдзыт.
 +
|-
 +
|Сы понда Войвыв Америкаын поводдя сэтшӧм ӧдйӧ вежласьӧ, кыдзи некӧн му вылын.
 +
|Эта кузя Ойвыв Америкаын сідз вежсьывлӧ погоддя, кыдз сэсся некыдз му вылын.
 +
|-
 +
|Мексиканскӧй залив берег вылын корсюрӧ овлӧны морозъяс −20°-ӧдз.
 +
|Мексиканскӧй залив берег вылын мукӧдчид овлӧны мороззэз −20°-ӧдз.
 +
|-
 +
|Циклонъяслӧн значениеыс Войвыв Америкаын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Европаын.
 +
|Ойвыв Америкалӧ циклоннэз имейтӧны почти сэтшӧм жӧ значеннё, кыдз и Европалӧ.
 +
|-
 +
|Найӧ мунӧны Тихӧй океанысь асыввылӧ кызвынысьсӧ Ванкувер ді вомӧн да Великӧй тыяс вомӧн.
 +
|Нія мунӧны Лӧнь океансянь асыввылӧ, и пырись Ванкувер остров пыр да Великӧй тыэз пыр.
 +
|-
 +
|Мукӧддырйи берег дор полосаас Войвыв Америкаӧ локтӧны сідз жӧ тропическӧй циклонъяс (ураганъяс).
 +
|Мукӧдчид Ойвыв Америка берегдор полосаӧ сідз жӧ локтӧны тропическӧй циклоннэз (ураганнэз).
 +
|-
 +
|Унджыкысьсӧ найӧ локтӧны Мексиканскӧй заливсянь.
 +
|Обычнӧя нія мунӧны Мексиканскӧй залив дынсянь.
 +
|-
 +
|Найӧ вӧчӧны зэв ыджыд уронъяс, — тӧв выныс тайӧ циклонъясас кайӧ 50 дай унджык метрӧдз секундаын; но найӧ оз паськыда мунны; 10–20 км пасьта гӧгӧр.
 +
|Нія керӧны зэв ыджыт опустошеннёэз, сідз кыдз тӧвлӧн эна циклоннэзын вын овлӧ 50 и унажык метрӧн секундаӧ, но нія мунӧны непаськыта, обычно поперег 10–20 км.
 +
|-
 +
|Ураганъяс унджыкысьсӧ мунӧны ыджыд Антильскӧй діяс пӧлӧн да Флорида вомӧн.
 +
|Тшӧкжыка ураганнэз мунӧны доль Ыджыт Антильскӧй островвезлӧ и Флорида пыр.
 +
|-
 +
|Сыысь ӧтдор, миссисипскӧй увтасын гожӧмнас жар дырйи частӧ лыблӧ торнадо — бешеннӧя бергалысь тӧв ныръяс — смерч кодьӧсь.
 +
|Этася, Миссисипскӧй лажмытінын гожумӧ жар пораӧ нешоча аркмӧны торнадоэз — бешенӧя бергалан тӧвчиккез.
 +
|-
 +
|Торнадо пӧрӧдӧ пуяс, кисьтӧ керкаяс.
 +
|Торнадоэз асланыс туй вылын нуӧтӧны пуэз, керкуэз.
 +
|-
 +
|Мукӧддырйи сійӧ лэптӧ сынӧдӧ мортъясӧс, весиг вӧвъясӧс да бӧр шыбитӧ му вылас уна дас метръяс сайын.
 +
|Мукӧдчид нія воздухӧ лэбтӧны морттэзӧс и даже вӧввезӧс и бӧр чапкӧны му вылӧ неӧтік дас метр ылына.
 +
|-
 +
|Торнадо босьтӧ зэв векньыдик полоса (¼-сянь ½ км-ӧдз) да регыд лӧньӧ, мунӧ сӧмын некымын километр.
 +
|Торнадо босьтӧ зэв оттӧмик полоса (¼ и ½ км) и токо неуна километр мунӧм бӧрын чожа бӧр дугдӧ.
 +
|-
 +
|Торнадо частӧ мунлӧ гымӧн да чардӧн.
 +
|Торнадо тшӧка сопровождайтчывлӧ вирдалӧмӧн.
 +
|-
 +
|Гольфстрим шонтӧ Флорида, но сэсянь нуӧ шоныд васӧ Европа берег доръясӧ.
 +
|Гольфстрим шонтӧ Флорида, но сыбӧрын шоныт васӧ нуӧтӧ Европа береггез дынӧ.
 +
|-
 +
|Лабрадорскӧй кӧдзыд визув ёна кӧдзӧдӧ Лабрадор полуостровӧс, Ньюфаундленд ді да асыввыв берег доръяс, пӧшти Нью-Йоркӧдз; тайӧ кӧдзыд визув пондаыс сэні сёрӧн заводитчӧ гожӧм.
 +
|Кӧдзыт Лабрадорскӧй визыв ёна кӧдздӧтӧ кӧдж Лабрадор, остров Ньюфаундленд и асыввыв берег дор, почти Нью-Йорк дынӧдз; эта визыв соседство увья эстӧн гожум пондӧтчӧ сёрӧн.
 +
|-
 +
|[Осадокъяс Лунвыв Америкаын.
 +
|[Лунвыв Америкаын годовӧй осадоккез.
 +
|-
 +
|Кӧні осадокъяс усьӧны медся уна да мыйла? (карта, 185 лб.).
 +
|Кытӧн осадоккез усялӧны медуна и мыля (карта, 189 листбок).
 +
|-
 +
|Сантиметръясӧн
 +
|Сантиметраэзӧн
 +
|-
 +
|200-ысь унджык
 +
|200-сьӧ унажык
 +
|-
 +
|100–200
 +
|100–200
 +
|-
 +
|50–100
 +
|50–100
 +
|-
 +
|50-ысь этша]
 +
|50-ся етшажык]
 +
|-
 +
|[Кӧдзыд визув рытыввыв берегъяс дорын Лунвыв Америкаын.
 +
|[Лунвыв Америка рытвыв береггез дынын кӧдзыт визывлӧн аркмӧм.
 +
|-
 +
|(Морелӧн да берег дор пыдӧслӧн вундӧс).
 +
|(Морелӧн да берег дор пыдӧслӧн вундыштӧм).
 +
|-
 +
|Кӧні веркӧс вылас ваыс кӧдзыдджык?]
 +
|Кытӧн вевдӧрын ваыс кӧдзытжык?
 +
|-
 +
|[Лунвыв Америкаӧ зэр вайысь тӧвъяс.
 +
|[Тӧввез, кӧднія вайӧтӧны зэрресӧ Лунвыв Америкаӧ.
 +
|-
 +
|Кӧні усьӧ медся этша осадок да мыйла?
 +
|Кытӧн осадоккез усялӧны медъетша и мыля?]
 +
|-
 +
|50 см-ысь унджык
 +
|50 см-ся унажык
 +
|-
 +
|50 см-ысь этша]
 +
|50 см-ся етшажык]
 +
|-
 +
|[Осадокъяс Войвыв Америкаын.
 +
|[Ойвыв Америкаын осадоккез.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй кос поводдяа обласьтъяс.
 +
|Мыччалӧ засухаа областтез.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй, кодарланьӧ пӧльтӧны васӧд тӧвъяс сійӧ кадӧ, кор Миссисипскӧй увтас весьтын овлӧ циклон.]
 +
|Мыччалӧ, кытчӧ пӧльтӧны мускыт тӧввез сія кадӧ, кӧр Мексиканскӧй лажмытін вылын овлӧ циклон (кӧда мыччалӧма гӧглянӧн).
 +
|-
 +
|Ульсов тӧвъяс
 +
|Уль тӧввез
 +
|-
 +
|Кос тӧвъяс
 +
|Кӧс тӧввез
 +
|-
 +
|200 см-ысь уна
 +
|200 см-ся унажык
 +
|-
 +
|100–200 см
 +
|100–200 см
 +
|-
 +
|50–100 см
 +
|50–100 см
 +
|-
 +
|25–50 см
 +
|25–50 см
 +
|-
 +
|25 см-ысь этша]
 +
|25 см-ся етшажык]
 +
|-
 +
|Юяс да тыяс.
 +
|Юэз да тыэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй, кӧні заводитчӧны главнӧй юясыс Войвыв Америкалӧн да Лунвыв Америкалӧн.
 +
|Мыччалӧ, кытӧн пондӧтчӧны главнӧй юэз Ойвыв да Лунвыв Америкаын.
 +
|-
 +
|Кӧні торъя уна чукӧрмӧмаӧсь тыясыс?
 +
|Кытӧн тӧдчӧ тыэзлӧн ёнажык чукӧртчӧм?
 +
|-
 +
|Кыдзи Войвыв Америкаын, сідзжӧ и Лунвыв Америкаын главнӧй юяс заводитчӧны Кордильерыясын да визувтӧны паськыд равнинаясӧд Атлантическӧй океанӧ.
 +
|Кыдз Ойвыв Америкаын, сідз и Лунвывсаын, главнӧй юэз пондӧтчӧны Кордильеррезын и зэв паськыт ровнӧйиннэз вылӧт визывтӧны Атлантика океанӧ.
 +
|-
 +
|Войвыв Америкаын медкузь юыс — Миссисипи (Миссури, Огайо да мукӧд вожъясӧн); главнӧй ю йыв пыддиыс кӧ сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи — кузьта сертиыс первой ю мушар вылын (6600 км гӧгӧр).
 +
|Ойвыв Америкаын медкузь ю Миссисипи (Миссури, Огайо да мӧдік притоккезӧн); ежели сы главнӧй истокӧн лыддьыны Миссури, то Миссисипи — кузяӧн му вылын медодзза ю (6600 км гӧгӧр).
 +
|-
 +
|Аслас гудыр ваын Миссисипи нуӧ зэв уна нюйт да лыа; сы понда Мексиканскӧй заливӧ усянінас Миссисипи вӧчӧ зэв ыджыд дельта, коді воысь воӧ водзӧджык да водзӧджык петӧ заливас.
 +
|abu
 +
|-
 +
|Уна ва нуӧ сідз жӧ Лаврентия ю; сійӧ петӧ Великӧй американскӧй тыясысь — Верхньӧйысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь.
 +
|Уна ва сідз жӧ нуӧтӧ Лаврентия ю, кӧда лоӧ стокӧн Великӧй американскӧй тыэзісь: Вылісь, Гурон, Мичиган, Эри да Онтарио тыэзісь.
 +
|-
 +
|Некӧн му вылын абу чукӧрмӧма сы мында преснӧй ва, кыдзи тані.
 +
|Некытӧн му вылын абу сэтшӧм дуб валӧн ӧксьӧм, кыдз эстӧн.
 +
|-
 +
|Верхньӧй тылӧн кузьтаыс 600 км-ысь унджык; сійӧ нёль мындаӧн ыджыдджык миян Ладожскӧй тыысь; тайӧ лоӧ преснӧй ваа медся ыджыд ты став мушар вылын.
 +
|Вылісь тылӧн кузяыс унажык 600 км, сія миян Ладожскӧй тыся ыджытжык нёлись; эта му вылын быд дуб тыэз коласісь медыджыт.
 +
|-
 +
|Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд водопад — Ниагарскӧй.
 +
|Эри да Онтарио тыэз коласын эм зэв ыджыт ваусян — Ниагарскӧй.
 +
|-
 +
|Ниагара ю туй вылын паныдасьӧ 49 м судта тшупӧд, тайӧ тшупӧд вывсяньыс Ниагара усьӧ кык вожӧн, на костын сулалӧ ді (серпас, 211 лб.).
 +
|Ниагара ю аслас туй вылын панталӧ уступ, вылынанас 49 м, и усьӧ сы вылісь кык сосӧн, кӧдна коласын эм остров.
 +
|-
 +
|Кырйыс, кытысянь усьӧ юыс, пыр ӧтарӧ буждӧ, пластъясыс кырӧны, найӧс нуӧ ва.
 +
|Уступ, кӧда вывсянь усьӧ ва, сыспотека жугалӧ, пласттэз киссьӧны и нуӧтсьӧны ваӧн.
 +
|-
 +
|Сы понда водопадыс надзӧник бӧрыньтчӧ Эри тыланьӧ.
 +
|Эта кузя ваусян пырӧ бӧрланьӧ, Эри тылань.
 +
|-
 +
|Войвылын визувтысь юясысь медся гырысьӧсь: Нельсон (петӧ Виннипег тыысь) да Мекензи (петӧ куим тыысь — Атабаскаысь, Невольничьеысь да Медвежьеысь).
 +
|Юэз коласісь, кӧдна визывтӧны ойвыв покатӧт, ыджытжыккес: Нельсон (Виннипег тылӧн сток) и Маккензи (сток куим тылӧн: Атабаскалӧн, Невольничӧйлӧн да Медвежӧйлӧн).
 +
|-
 +
|Тайӧ юясыс, кӧть и ыджыд вааӧсь да, судоходстволы оз лӧсявны: усьӧны найӧ йиӧн тырӧм мореясӧ, да и асьныс дыр кежлӧ кынмылӧны.
 +
|Эна юэз кӧть и унавааӧсь, но судоходство понда оз имейтӧ некытшӧм значеннё, сідз кыдз усьӧны мореэзӧ, кӧдна тыртӧмась йыэзӧн, да и асьныс кынмӧны зэв дыр кежӧ.
 +
|-
 +
|Рытыввылӧ, Тихӧй океанӧ, визувтӧны Юкон, Колумбия да Колорадо.
 +
|Рытвылӧ, Лӧнь океанӧ, визывтӧны Юкон, Колумбия и Колорадо юэз.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америкаын медся ыджыд ю — Амазонка.
 +
|Лунвыв Америкаын медыджыт ю — Амазонка.
 +
|-
 +
|Кузьтанас сійӧ уступайтӧ Миссисипилы да Ниллы, но ыджыд ва серти — тайӧ первой ю му вылын. Сылӧн 15 вож, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь миян Волга, Днепр юяс.
 +
|Аслас кузяӧн сія дженытжык Миссисипися да Нился, но унаваа сьӧрті — эта му вылын медодзза ю — сылӧн 15 приток, сэтшӧм кузьӧсь, кыдз миян юэз: Волга да Днепр.
 +
|-
 +
|Вожъясыс сылӧн — Мадейра, Рио-Негро да мукӧд — судоходнӧйӧсь пӧшти ю йывъясӧдзыс.
 +
|Эна притоккез — Мадейра, Рио-Негро да мӧдіккез — судоходнӧйӧсь почти самӧй истоккезӧдз.
 +
|-
 +
|Ачыс Амазонкаыс судоходнӧй Кордильеры подулӧдз; улыс помас сійӧ зэв джуджыд да паськыд, морскӧй пароходъяс кайӧны сы вывті 1 сюрс км вывлань.
 +
|Ачыс Амазонкаыс судоходнӧй океансянь Кордильеррез кок увтӧдз; аслас кывтыт визыввезын сія сідз пыдын да паськыт, што море пароходдэз сы катыт кайӧны сюрс километрӧдз.
 +
|-
 +
|Пасьтаыс Амазонкалӧн улыс помас 20-сянь 80 километрӧдз, но морскӧй суднояс письтӧны сӧмын ӧти вожӧд (рукавӧд); мукӧдлаас уна ляпкыдінъяс.
 +
|Амазонкалӧн улын визылын пасьтаыс 20–80 км, но море судноэз понда лэдзана сылӧн токо ӧтік сосыс; мӧд пространствоын уна ляпытіннэз.
 +
|-
 +
|Морскӧй прилив пырӧ Амазонкаӧ джуджыд гыӧн (5 м судта) да ыджыд шумӧн кайӧ ва паныдсӧ, босьтӧ алькӧс берегъяс.
 +
|Море прилив локтӧ Амазонкаӧ вылын волнаӧн (5 м) и чожа визывлӧ паныт кайӧ шумӧн катыт, мый увья тыртӧ ваӧн улын береггез.
 +
|-
 +
|Тайӧ гыыс кайӧ Амазонка кузя 900 км сайӧдз ю вомсяньыс.
 +
|Эта вавыс уссёсянь Амазонка кузя кайӧ 900 км-ӧдз.
 +
|-
 +
|Мукӧд гырысьджык юяс Лунвыв Америкалӧн — Ориноко да Парана (ю вом дорас шусьӧ Ла-Платаӧн), Парагвай да Уругвай вожъясӧн.
 +
|Мӧдік тӧдчанажык юэз Лунвыв Америкаын — Ориноко и Парана, кӧда уссёын шусьӧ Лаплатаӧн, Парагвай да Уругвай притоккезӧн.
 +
|-
 +
|Плоскогорьеяс вылын Кордильерыяс костын — кыдзи Войвыв Америкаын, сідз жӧ и Лунвыв Америкаын — паныдасьлӧны тыяс, ваыс сэтысь оз пет океанӧ; татшӧмӧсь: Войвыв Америкаын — Большое Солёное ты, Лунвыв Америкаын — Титикака.
 +
|Кордильер чеппез коласын плоскӧйкерӧсаиннэз вылын — кыдз Ойвыв Америкаын, сідз и Лунвывсаын — пантасьлӧны тыэз, кӧдналӧн океанӧ ва сток абу, сэтшӧмӧсь: Ойвыв Америкаын — Ыджыт Сола ты, Лунвывсаын — Титикака.
 +
|-
 +
|Контрольнӧй юасянъяс:
 +
|Контрольнӧй вопроссэз:
 +
|-
 +
|1. Мыйла сэтшӧм уна ты Войвыв Америкаын да мыйла сэтшӧм уна ва Великӧй тыясын?
 +
|1. Мыйӧн объяснитчӧ тыэзлӧн ыджыт количество Ойвыв Америкаын и Великӧй тыэзын зэв ыджыта ва ӧксьӧм?
 +
|-
 +
|2. Мыйла Амазонка сэтшӧм уна ваа?
 +
|2. Мыйӧн объясняйтчӧ, што Амазонка зэв унаваа?
 +
|-
 +
|3. Мыйла сола тыяс медзэвсӧ Кордильеры цепъяс костын?
 +
|3. Мыля сола тыэз куйлӧны унажыксӧ Кордильер чеппез коласын?
 +
|-
 +
|[Ниагарскӧй водопадлӧн схема.
 +
|[Ниагарскӧй ваусянлӧн схема.
 +
|-
 +
|Висьталӧй, мыйла водопадыс бӧрыньтчӧ?
 +
|Объяснитӧ, мыля ваусян отступайтӧ?
 +
|-
 +
|Кутшӧм пластъяс медчорыдӧсь?
 +
|Кытшӧм пласттэз медчорытӧсь?
 +
|-
 +
|Известняк
 +
|Известняк
 +
|-
 +
|Песчаник
 +
|Песчаник
 +
|-
 +
|Глинистӧй сланец]
 +
|Глина сланеч]
 +
|-
 +
|[Амазонка да Рейн ӧти масштабӧн.
 +
|[Амазонка и Рейн ӧтік и сія жӧ масштабын (схема).
 +
|-
 +
|Корсьӧй главнӧй ю йывсӧ Амазонкалысь — Мараньон.]
 +
|Адззӧ Амазонкалісь главнӧй исток — Мараньён.]
 +
|-
 +
|Быдмӧгъяс.
 +
|Быдмассэз.
 +
|-
 +
|Быдмӧгъясӧн Америка озырджык мукӧд свет юкӧнъяс серти.
 +
|Америкаын быдмассэз богатжыкӧсь, нежели мӧдік кытшӧмкӧ свет частьын.
 +
|-
 +
|Пустыняяс сэні пӧшти абу, степъяс абу сэтшӧм косӧсь да абу сэтшӧм гырысьӧсь, кыдзи Азияын.
 +
|Пустыняэз сыын почти абуӧсь совсем, степпез сылӧн не сідз кӧсӧсь и не сідз ыджытӧсь, кыдз азиатскӧйез.
 +
|-
 +
|Джын веркӧсысь унджык сэні сьӧд пемыд вӧръяс улын.
 +
|Джынся унажык сія вевттьӧма дремучӧй вӧррезӧн.
 +
|-
 +
|Сӧмын тундраяс Америкаын сэтшӧм жӧ гырысьӧсь да гӧльӧсь, кыдзи Азияын.
 +
|Токо тундраэз Америкаын сідзжӧ скуднӧйӧсь да ыджытӧсь, кыдз и Азияын.
 +
|-
 +
|Тундраяс куйлӧны полярнӧй діяс вылын да Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн; быдмӧгъяс сэні сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь найӧ Важ светса тундраясын: нитшъяс, ялаяс, вотӧс кустъяс да с. в.
 +
|Тундраэз куйлӧны полярнӧй островвез вылын да Йыа океан береггез вылын; быдмассэз ныын сэтшӧмӧсь жӧ, кыдз и Важся свет тундраэзын, мӧднёж шуны, нитшшез, лишайниккез, ягӧд куссэз да мӧдіккез.
 +
|-
 +
|Лунвывланьын тундраяссянь (карта, 189 лб.) Войвыв Америкаын сулалӧны сьӧд пемыд вӧръяс, сибирскӧй тайга кодьӧсь, но унджык сикасаӧсь; сэні быдмӧны уна сэтшӧм пуяс, кутшӧмъяс абуӧсь Важ светын.
 +
|Тундраэзсянь лунланьӧ (карта, 193 листбок) Ойвыв Америкаын паськалӧны дремучӧй вӧррез, сэтшӧмӧсь жӧ кыдз сибирскӧй тайгаын, но уна быдкодьӧсьжык; ныын быдмӧны уна сэтшӧм пуэз, кытшӧмӧсь абу Важся светын.
 +
|-
 +
|Сэні лыддьыссьӧ, шуам, 40 разнӧй пожӧм пӧрӧда, 80 дуб пӧрӧда да с. в.
 +
|Сэтчин лыддиссьӧ, шуам, быдкодь пожум породаэз 40, дуб породаэз 80 и с. одз.
 +
|-
 +
|Важ светын тайӧ пӧрӧдаясыс ёна этшаджык.
 +
|Важся светын эна породаэс уна етшажык.
 +
|-
 +
|Уна пуяс быдмӧны вывті гырысьӧсь — татшӧмӧсь коз-гигант, кедр-гигант, Тихӧй океан берегъяс вылын;
 +
|Уна пуэз овлӧны асланыс сувдаӧн ӧддьӧн ыджытӧсь — сэтшӧмӧсь гигантскӧй ньывпу, гигантскӧй кедра, — Лӧнь океан береггез вылын.
 +
|-
 +
|Сьерра-Невада бокъясын быдмӧны быдмӧг великанъяс — секвойяяс, либӧ мамонт пуяс, 140 м судтаӧсь.
 +
|Сьерра-Невада покаттэз вылын быдмӧны быдмас царствоэзлӧн великаннэз — секвойяэз, либо мамонтовӧй пуэз, кӧдна вылынаӧн овлӧны 140 метрӧдз.
 +
|-
 +
|Мексиканскӧй залив берегъяс вылын быдмӧны век веж пуяс да пальмаяс.
 +
|Мексиканскӧй залив береггез дорӧт быдмӧны пырся-веж пуэз да пальмаэз.
 +
|-
 +
|Кос местаясын Войвыв Америкаын куйлӧны гырысь степъяс — прерияяс.
 +
|Ойвыв Америка кӧс местаэзын эмӧсь зэв паськыт степпез — прерияэз.
 +
|-
 +
|Тулысын да гожӧмын найӧ эжсьӧны мича веж турунӧн, косьмӧ сійӧ сӧмын гожӧм помас либӧ арын, сэки прерияяс вижӧдӧны.
 +
|Тулысӧ и гожумӧ нія вевттисьӧны сочнӧй веж турунӧн, косьмӧ сія токо гожум понын либо арӧн, и сэк прерияэз зелёнӧйезісь лоӧны вежжезӧн.
 +
|-
 +
|Почваыс прерияясын сьӧд и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдзи и миян чернозёмнӧй степъясын.
 +
|Прерияэзын мусин сьӧдмусина и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдз миян сьӧдмусина степпез вылын.
 +
|-
 +
|Лыска да сора вӧр полосаын муяс подзолаӧсь.
 +
|Лысъя да сора вӧррез полосаын — мусиннэз шаргунаӧсь.
 +
|-
 +
|Эмӧсь Войвыв Америкаын и пустыняяс, найӧ куйлӧны Кордильеры хребетъяс костын, а лунвывланьынджык и Тихӧй океан берег дорын, Калифорния полуостров вылын, сэні, кӧні берег пӧлӧныс мунӧ кӧдзыд Калифорнийскӧй визув да кӧні заводитчӧны Тихӧй океанлӧн асыв-войвыв пассатъяс.
 +
|Ойвыв Америкаын эмӧсь и пустыняэз, нія куйлӧны Кордильер хребеттэз коласын, а лунвылынжык самӧй Лӧнь океан берег вылын, Калифорния кӧдж вылын, сэтчин, кытӧн береггез миськассьӧны кӧдзыт Калифорнийскӧй визылӧн и кытӧн Лӧнь океанлӧн пондӧтчӧны ой-асыввыв пассаттэз.
 +
|-
 +
|Тайӧ пустыняясас быдмӧ кустарник кодь джуджыд полынь; а лунвылынджык, Мексика пустыняясын, — кактус да агава гигантъяс; кактусъяс заптӧны васӧ асланыс кыз идзьясын, агаваяс — асланыс коръясын.
 +
|Эна пустыняэзын быдмӧ вылын полынь, кӧда вачкисьӧ кустарниккез вылӧ; а лунвылынжык, Мексика пустыняэзын, — гигантскӧй кактуссэз да агаваэз; кактуссэз запаситӧны влага асланыс яя заэзын, а агаваэз — асланыс лиссэзын.
 +
|-
 +
|Став шӧр Америкаыс да Лунвыв Америка джынйыс эжсьӧмаӧсь тропическӧй вӧръясӧн да саваннаясӧн.
 +
|Быдсӧн шӧрӧт Америка и джыныс Лунвыв Америка вевттьӧмась тропическӧй вӧррезӧн да саваннаэзӧн.
 +
|-
 +
|Став Амазонскӧй увтас пасьтала, Атлантическӧй океан берегъяссянь Кордильеры подувъясӧдз, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; тайӧ — вывті-вывті ыджыд (СССР Европейскӧй юкӧн ыджта) пӧшти помвыв вӧр.
 +
|Быдсӧн Амазонскӧй лажмытін вылын, Атлантическӧй океан береггезсянь Кордильеррез кок увттэзӧдз, быдмӧны тропическӧй вӧррез; нія образуйтӧны зэв паськыт (ыждаӧн Европейскӧй СССР часть ыждаӧн), почти дугдывтӧм вӧр.
 +
|-
 +
|Пуясыс тані джуджыдджыкӧсь весиг Малайскӧй архипелагвывса вӧръясын дорысь.
 +
|Пуэз сыын учӧтжыкӧсь, нежели даже Малайскӧй архипелаг вӧррезын.
 +
|-
 +
|Найӧ быдмӧны сэтшӧм сука да сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, мый ветлыны тайӧ вӧръясӧдыс позьӧ сӧмын юяс кузя.
 +
|Нія быдмӧны сэтшӧм тшӧка и сідз каттисьӧмась лианаэзӧн, што путешествуйтны эна вӧррез коласӧт туйӧ токо юэз вылӧт.
 +
|-
 +
|Косджык местаясын Лунвыв Америкаын, шуам, Ориноко, Шӧр Парана да Парагвай юяс пӧлӧн, куйлӧны тропическӧй степъяс — саваннаяс; зэра кадӧ (гӧжӧмын) найӧ эжсьӧны джуджыд турунӧн, тӧвся кос поводдя дырйи косьмӧны (<rus>выгорают</rus>).
 +
|Кӧсжык Лунвыв Америка местаэзын, кыдз Оринокоын, Шӧрӧт Паранаын и Парагвай юэз кузя, эмӧсь тропическӧй степпез — саваннаэз, кӧдна мускыт (гожумся) год джынӧ вевттисьӧны вылын турунӧн, а тӧвся засухаэз дырни сотчӧны.
 +
|-
 +
|Пампасыясын быдмӧны сэтшӧм жӧ турунъяс, кыдзи Евразия степъясын (шуам, ковыль).
 +
|Пампассэзын быдмӧны сэтшӧм жӧ туруннэз, кыдз и Евразия степпез вылын (ковыль).
 +
|-
 +
|Пампасыясын почваыс сьӧд, войвывланьынджык, тропическӧй вӧръясын, краснозёма почва.
 +
|Мусин пампассэзын сьӧдмусина, ойвылынжык жӧ, тропическӧй вӧррезын, гӧрдмусиннэз.
 +
|-
 +
|Америка лоӧ чужанінӧн (рӧдинаӧн) уна важнӧй культурнӧй быдмӧгъяслы; картупель, кукуруза, каучук пу, хина пу, какао.
 +
|Америкаын чужисӧ неӧтік культурнӧй быдмассэз, кыдз: картовки, кукуруза, каучуковӧй пуэз, хиннӧй пуэз, какао.
 +
|-
 +
|Картупель паськаліс Лунвыв Америка плоскогорьеяс вылын; сэні первой кутісны вӧдитны сійӧс индеецъяс; сэтысь Европаӧ сійӧс петкӧдісны Америка восьтӧм бӧрын регыд.
 +
|Картовки чужис Лунвыв Америка плоскӧйкерӧсаиннэз вылын, кытӧн медодз пондісӧ сійӧ вӧдитны индееццез и кӧдӧ чожа Америкаын осьтӧм бӧрын нуисӧ Европаӧ.
 +
|-
 +
|Ӧні сійӧс вӧдитӧны пӧшти став странаясас мушар вылын.
 +
|Ӧні сія вӧдитчӧ быд му вылісь странаэзын.
 +
|-
 +
|Контрольнӧй юасянъяс:
 +
|Контрольнӧй вопроссэз:
 +
|-
 +
|1. Кутшӧм гӧраяс вылын Америкаын быдмӧны медся гырысь строевӧй вӧръяс мушар вылын?
 +
|1. Кытшӧм Америка керӧссэз вылын быдмӧны му шарлӧн самӧй могучӧй строевӧй вӧррез?
 +
|-
 +
|Кутшӧм сэні климатыс?
 +
|Кытшӧм сэтчин климат?
 +
|-
 +
|2. Кӧні Америкаын быдмӧны медся дона пу пӧрӧдаяс?
 +
|2. Кытӧн Америкаын быдмӧны меддона пу породаэз?
 +
|-
 +
|3. Кутшӧм районъяс Войвыв Америкаын да Лунвыв Америкаын медся лӧсялӧны видз-му овмӧслы?
 +
|3. Кытшӧм районнэз ойвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын удобнӧйжыкӧсь му уджалӧм понда?
 +
|-
 +
|[Быдмӧгъяс Войвыв Америкаын.
 +
|[Ойвыв Америкалӧн быдмассэз.
 +
|-
 +
|Кутшӧм параллель унаысь вуджӧ няньяслӧн войвыв граница? да кутшӧмӧс пальмаяслӧн войвыв граница?
 +
|Кытшӧм параллель кералӧ неӧтчидісь ойвыв сю граница? и кытшӧмӧ ойвывса пальма граница?
 +
|-
 +
|Тропическӧй вӧръяс
 +
|Тропик вӧррез
 +
|-
 +
|Подтропическӧй вӧръяс да муяс
 +
|Тропикувдӧрись вӧррез
 +
|-
 +
|Умереннӧй поясса вӧръяс да муяс
 +
|Умереннӧй поясісь вӧррез
 +
|-
 +
|Пустыняяс
 +
|Пустыняэз
 +
|-
 +
|Степъяс
 +
|Степпез
 +
|-
 +
|Тундраяс
 +
|Тундра
 +
|-
 +
|Няньяслӧн войвыв граница
 +
|Сюэзлӧн ойвыв граница
 +
|-
 +
|Пальмаяслӧн войвыв граница]
 +
|Пальмаэзлӧн ойвыв граница]
 +
|-
 +
|[Быдмӧгъяс Лунвыв Америкаын.
 +
|[Лунвыв Америкалӧн быдмассэз.
 +
|-
 +
|Мыйла тропическӧй вӧръяс босьтӧны сэтшӧм уна места Лунвыв Америкаын?
 +
|Мыля тропическӧй вӧррез занимайтӧны сідз уна места Лунвыв Америкаын?
 +
|-
 +
|Тропическӧй вӧръяс
 +
|Тропическӧй вӧррез
 +
|-
 +
|Умереннӧй поясса вӧръяс
 +
|Умереннӧй пояс вӧррез
 +
|-
 +
|Саванны
 +
|Саваннаэз
 +
|-
 +
|Степъяс
 +
|Прерия степпез
 +
|-
 +
|abu
 +
|Кустарниккез
 +
|-
 +
|Пустыняс
 +
|Пустыняэз
 +
|-
 +
|abu
 +
|Вылын керӧсісь быдмаспӧлӧс
 +
|-
 +
|Пальмаяслӧн лунвыв граница]
 +
|Пальмалӧн лунвыв граница]
 +
|-
 +
|Животнӧйяс.
 +
|Животнӧй мир.
 +
|-
 +
|Войвылас Америкаын олӧны сэтшӧм животнӧйяс жӧ, кутшӧмъяс олӧны Азия да Европа войвылын, но кымын водзӧ лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялӧны америкаса животнӧйяс Важ светвывса животнӧйясысь.
 +
|Америка ойвылын обитайтӧны нія жӧ самӧй животнӧйез, кӧдна, и Азия да Европа ойвылын, но кыным ылынжык лунланьӧ, сыным Америкалӧн животнӧй мир унажык мӧдкодьсялӧ важся свет животнӧй мирсянь.
 +
|-
 +
|Американскӧй тундраясын олӧны: войвыв кӧр, мускуснӧй ӧш, полярнӧй руч, еджыд байдӧг; вӧръясын олӧны: уръяс, ручьяс, кӧинъяс, руд ошъяс (зэв гырысьӧсь) да мукӧд сикас пушнӧй зверъяс.
 +
|Американскӧй тундраэзын олӧны: ойвыв кӧр, мускуснӧй бык, полярнӧй руч, чочком куропатка (бадьӧг); вӧррезын олӧны: уррез, руччез, кӧиннэз, руд ошшез (ӧддьӧн гырисьӧсь) да мӧдік пушнӧй звиррез.
 +
|-
 +
|Уна олӧ татшӧм зверыс и войвыв юяс пӧлӧн: Нельсон, Мекензи да Юкон берегъяс вылын, кӧні сьӧд-пемыд вӧръяссӧ эз на вӧрзьӧдлы морт.
 +
|Уна олӧны нія и ойвыв ю береггез кузя, кыдз: Нельсона, Маккензи и Юкона, кытӧн дремучӧй вӧррез етша отирӧн пуксьӧтӧмӧсь и абу ныӧн вӧрзьӧтӧмӧсь.
 +
|-
 +
|Ыджыд тыяссянь лунвывланьын, кӧні тшӧкыдакодь овмӧдчӧмаӧсь йӧз да кӧні вӧръяс шочмисны, дикӧй зверъясӧс пӧшти бырӧдӧма.
 +
|Великӧй тыэзсянь лунланьӧ, кытӧн населеннё зэв тшӧк и вӧррез лоисӧ шочжыкӧсь, дикӧй звиррез почти вийӧмӧсь быдсӧн.
 +
|-
 +
|Прерияясын неважӧн на ветлісны дикӧй ӧш стадояс — бизонъяс, но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ нин бырӧдӧма; кольӧмаӧсь сӧмын кӧнсюрӧ, кӧні оз лэдзны найӧс кыйны, шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын.
 +
|Прерияэзын эшӧ неважын бродитісӧ дикӧй бык стадоэз — бизоннэз, но ӧні нія почти быдсӧн вийӧмӧсь и кольччисӧ токо мукӧд местаэзын, кытӧн ны вылӧ вӧралӧмыс запретитӧма, кыдз шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америкаын эмӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс ёна торъялӧны Важ светса животнӧйясысь; татшӧмӧсь, шуам, ленивецъяс, муравьедъяс да броненосецъяс.
 +
|Лунвыв Америкаын обитайтӧны уна сэтшӧм животнӧйез, кӧдна асланыс видӧн ёна мӧдкодьсялӧны важся свет животнӧйезсянь; сэтшӧмӧсь висьталам, ленивеццез, муравьеддэз и броненосеццез.
 +
|-
 +
|Аслыссямаӧсь сідзжӧ и американскӧй хищникъяс — пума да ягуар; вын сертиыс найӧ ёна уступайтӧны Важ светса хищникъяслы — левлы да тигрлы.
 +
|Аскодьӧсь сідзжӧ американскӧй хищниккез — пума и ягуар, кӧдна асланыс вынӧн уна учӧтжыкӧсь Важ свет хищниккезся — левся и тигрся.
 +
|-
 +
|Но уна лыда животнӧйяснас Лунвыв Америка панйӧ став мукӧд свет юкӧнсӧ.
 +
|Но Лунвыв Америка аслас животнӧйез изобилияӧн превосходитӧ быдсӧн мӧдік свет часттез.
 +
|-
 +
|Тропическӧй вӧръясын олӧны зэв уна ӧблезянаяс (медсясӧ кузь бӧжаяс).
 +
|Тропическӧй вӧррезын обитайтӧны зэв уна обезьянаэз (унажыксӧ кузьбӧжаӧсь).
 +
|-
 +
|Некӧн абу и сымда лэбач (пӧтка), мыйта Лунвыв Америкаын.
 +
|Некытӧн абу и сымда кайез, кыдз Лунвыв Америкаын.
 +
|-
 +
|Быдлаын вӧръясын жбыръялӧны уна рӧма попугайяс, ёся горзӧны ичӧтик колибрияс, асьныс сӧмын неуна ыджыдджыкӧсь гагъясысь, да с. в.
 +
|Быдлаын вӧррезын порхайтӧны быдкодь рӧма попугайез, зэв ёна ыксӧны учӧтик колибриэз, кӧдна асланыс ыждаӧн неуна ыджытжыкӧсь насекомӧйезся, и с. одз.
 +
|-
 +
|Быд воськолын паныдасьӧны ядовитӧй да неядовитӧй змейяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь (но абу ядовитӧй) — удав — 6 м кузьта.
 +
|Быд шагын пантасьӧны ядовитӧй и неядовитӧй змеяэз: и му вылын, и ваын, и пу уввез вылын; медыджыт ны коласісь (неядовитӧй) — удав — кузянас овлӧ 6 м.
 +
|-
 +
|Юясын да тыясын олӧны кайманъяс, сэтшӧм жӧ ӧпаснӧйӧсь, кыдзи африканскӧй крокодилъяс, кӧть и дженьыдджыкӧсь наысь.
 +
|Юэзын и тыэзын эмӧсь кайманнэз, кӧдна сідз жӧ опаснӧйӧсь, кыдз африканскӧй крокодиллэз, кӧть и асланыс кузяӧн дженытжыкӧсь.
 +
|-
 +
|Юясын, ляпкыд инъясас, олӧ зэв уна черепаха; налысь колькъяссӧ ӧктӧм (вый вӧчӧм вылӧ) — дзонь промысел индеецъяслӧн.
 +
|Ю ляпытіннэзын олӧны сымда черепахаэз, што нылісь пӧккез ӧктӧм (ныись ви шедтӧм понда) составляйтӧ индееццез понда промысел.
 +
|-
 +
|Животнӧйясӧн татшӧм озырлуныс лоӧ тані быдмӧгъясӧн озырлун понда, небыд да шоныд климат понда да тропическӧй вӧръясын да саваннаясын этша олысь йӧз понда.
 +
|Быдсӧн эта животнӧй мирлӧн богатство объясняйтчӧ сійӧн, што сэтчин зэв уна и быдкодьӧсь быдмассэз, небыт шоныт климат и етша отир олӧны тропическӧй вӧррезын да саваннаэзын.
 +
|-
 +
|Плоскогорьеяс вылын да Кордильеры бокъясын животнӧйыс абу нин сэтшӧм уна.
 +
|Плоскӧйкерӧсаиннэз да Кордильеррез покаттэз вылын животнӧйез обитайтӧны не сідз уна.
 +
|-
 +
|Гӧра выв лугъяс вылын сэні йирсьӧны ламаяс да викуньяяс (копытнӧй животнӧйяс, неуна мунӧны верблюд вылӧ); гӧра кыръясын поздысьӧны кондоръяс (медся гырысь хищнӧй лэбачьяс му вылын).
 +
|Керӧс видззез вылын видзсьӧны ламаэз да викуньяэз (копытнӧй животнӧйез, неуна вачкисьӧны верблюддэз вылӧ), керӧс уступпезын позйисьӧны кондоррез (му вылын медгырись хищнӧй кайез).
 +
|-
 +
|Пампасыясын (саваннаясын) паныдасьлӧны страус стадояс, — африканскӧй страусъяс кодьӧсь жӧ, но посньыдджыкӧсь наысь.
 +
|Пампассэзын пантасьӧны страус стадоэз, кӧдна вачкисьӧны африканскӧйез вылӧ, но ныся поснитжыкӧсь.
 +
|-
 +
|Домашньӧй животнӧйяс Америкаын, кытчӧдз эз овмӧдчыны сэні европеецъяс, пӧшти сӧвсем эз вӧвны; сӧмын тундраясын служитіс мортлы пон, да плоскогорье вылын Лунвыв Америкаын — лама.
 +
|Горт животнӧйез европееццез переселитчытӧдз Америкаӧ сыын почти эз вӧлӧ совсем; токо тундраэзын мортлӧ служитіс пон, да Лунвыв Америка плоскӧйкерӧсаиннэз вылын — лама.
 +
|-
 +
|Европеецъяс вайисны Америкаӧ вӧв, сюра гырысь скӧт да мукӧд сикас домашньӧй животнӧйясӧс ӧні найӧ Америкаын лыддьысьӧны сё миллионъяс душӧн.
 +
|Но европееццез Америкаӧ вуджӧтісӧ вӧв, гырись сюра пода да мӧдік гортся подаӧс, и ӧні нія Америкаын лыддиссьӧны сё миллионнэзӧн.
 +
|-
 +
|Мореясын, кодъяс кытшовтӧны Америкаӧс, торъя нин Войвыв Америкаӧс, олӧ уна чери: лосось, треска, сельди да с. в.
 +
|Мореэзын, кӧдна миськалӧны Америкасӧ, ӧддьӧнжык Ойвыв Америкасӧ, эм уна чери: лососсез, треска, сельдь и с. одз.
 +
|-
 +
|Вывті уна чери овлӧ Ньюфаундленд ді дорын, сэсся Ванкувер ді дорын да Аляска берегъяс дорын.
 +
|Ыджыт чери ӧксьӧминнэз тӧдчӧны Ньюфаундленд остров дынын, сыбӧрын Ванкувер остров дынын и Аляска береггез дынын.
 +
|-
 +
|Ньюфаундленд ді дорын паныдасьӧ кӧдзыд лабрадорскӧй визув Гольфстримкӧд, и как раз сэні жӧ эмӧсь гырысь ляпкыдінъяс, кӧні олӧны вабыдмӧгъяс (водоросльяс) да уна посни животнӧйяс, кодъясӧс сёйӧ чери.
 +
|Ньюфаундленд остров дынын, кытӧн кӧдзыт Лабрадорскӧй визыв да Гольфстрим ӧтамӧдкӧт пантасьӧны, эмӧсь зэв паськыт непыдын местаэз, кытӧн океанас олӧны уна водоросллез да поснитик животнӧйез, кӧднаӧн вердчӧ чери.
 +
|-
 +
|Зэв уна треска локтӧ татчӧ кӧдзыд визувкӧд да кольччӧ тані, — тайӧ чериыс оз вермы овны Гольфстрим шоныд ваын.
 +
|Зэв уна треска локтӧ татчӧ кӧдзыт визывкӧт и кольччӧ сэтчӧ, сідз кыдз эта чериыс шоныт Гольфстрим ваын овны оз вермы.
 +
|-
 +
|Нью-фаундлендскӧй банкаын ляпкыдінъясыс пыр ӧтарӧ содӧны.
 +
|Ньюфаундлендскӧй ляпытінлӧн банкаэз сыспотека быдмӧны.
 +
|-
 +
|Йи гӧраяс помала вайӧны татчӧ изъяс да лыа Гренландияысь да сибдӧны ляпкыдінъясас; надзӧникӧн найӧ сылӧны, уланыс кольӧны лыа чукӧръяс да валун изъяс.
 +
|Йы керӧссэз пыр Гренландияись вайӧтӧны татчӧ иззэз да песӧк и пуксьӧтӧны сэтӧн эна ляпытіннэз вылӧ; сыспотека сылӧмӧн, нія ас увтӧ колӧны песӧк да из-валун грудаэз.
 +
|-
 +
|
 +
|Вот сэтшӧм непыдыніннэзын и йылӧ чериыс.
 +
|-
 +
|[Бизонъяс Америкаын войдӧр да ӧні.
 +
|[Америкаын одзза да ӧння бизоннэзӧс паськалӧм.
 +
|-
 +
|Кӧні позьӧ ӧні аддзыны вӧля вылын йирсьысь бизонъясӧс?]
 +
|Кытӧн ӧні туйӧ адззывны дикопасущӧй бизоннэзӧс?]
 +
|-
 +
|Население.
 +
|НАСЕЛЕННЁ.
 +
|-
 +
|Америкаын олӧ 250 млн. морт гӧгӧр.
 +
|Америкаын олӧны 250 млн. морт гӧгӧр.
 +
|-
 +
|1 кв. км вылӧ сэні воӧ, шӧрвыйӧ, сӧмын 6 морт — 5 мындаӧн этшаджык Азияын серти.
 +
|Ӧтік квадратнӧй километр вылӧ сыын усьӧ, шӧрӧтӧн, токо 6 морт, мӧднёж шуны, витісь етшажык, нежели Азияын.
 +
|-
 +
|Медся этша населениеаӧсь полярнӧй діяс да Ледовитӧй океан берег доръяс.
 +
|Етшажыка пуксьӧтӧмась отирӧн полярнӧй островвез да Йыа океанлӧн берег доррез.
 +
|-
 +
|Олӧны сэні эскимосъяс.
 +
|Олӧны сэтчин эскимоссэз.
 +
|-
 +
|Азия войвыв народъясысь найӧ торъялӧны со мыйӧн: найӧ оз тӧдны кӧр видзӧм; видзӧны сӧмын ӧти животнӧйӧс — додь помын ветлан пон.
 +
|Азия ойвыв народдэз сьӧрті нія мӧдкодьӧсь сійӧн, што озӧ тӧдӧ кӧрвӧдитӧм; дзик ӧтік горт животнӧй нылӧн — доддялан пон.
 +
|-
 +
|Главнӧй уджыс налӧн — звер пӧтка кыйӧм да чери кыйӧм.
 +
|Главнӧй занятияэз нылӧн — вӧралӧм да черикыйӧм.
 +
|-
 +
|Тӧлын найӧ кыйӧны морскӧй зверъясӧс — тюленьясӧс, моржъясӧс да еджыд ошъясӧс, — кыйӧдӧны найӧс плавайтысь йияс пӧвстысь.
 +
|Тӧлӧ нія вӧралӧны морскӧй звиррез вылӧ — тюленнез, моржжез да чочком ошшез вылӧ, — уялан йыэз коласісь нійӧ кошшӧмӧн.
 +
|-
 +
|Кор тюлень лэптас юрсӧ розьӧдыс сынӧдсӧ лолыштӧм могысь, эскимос виӧ сійӧс гарпунӧн (тадзи жӧ кыйсьӧны тюленьяс бӧрся и еджыд ошъяс, виӧны найӧс лапанас).
 +
|Кӧр тюлень лэбтӧ ассис юрсӧ лолаланінӧ, медбы босьтны свежӧй воздух, эскимос вийӧ сійӧ гарпунӧн (сідзжӧ вӧралӧны тюленнез вылӧ и чочком ошшез, кӧдна вийӧны нійӧ асланыс лапаэзӧн).
 +
|-
 +
|Гожӧмын эскимосъяс кыйсьӧны сійӧ жӧ зверъяс бӧрся фиордъясын, пыжъясӧн — каякъясӧн, либӧ кыйӧны чери юясысь, кор сійӧ кульмӧ.
 +
|Гожумӧ, пыжжез-каяккез вылын уялӧмӧн, эскимоссэз фиорддэзын вӧралӧны нія жӧ звиррез вылӧ, либо жӧ юэз вылын занимайтчӧны черикыйӧмӧн, кӧр чери локтӧ лэдзны ассис пӧксӧ.
 +
|-
 +
|Берег дор тундраясын кыйӧны войвыв дикӧй кӧръясӧс да мускуснӧй ӧшъясӧс.
 +
|Берегдорся тундраэзын вӧралӧны дикӧй ойвыв кӧррез вылӧ да мускуснӧй быккез вылӧ.
 +
|-
 +
|Олӧны эскимосъяс хижинаясын; вӧр абутӧмла хижинаяссӧ вӧчӧны изйысь да муысь, а мукӧддырйи весиг лымйысь да йиысь.
 +
|Олӧны нія хижинаэзын, кӧдна вӧртӧм увья керӧмась иззэзісь да муись, а мукӧдчид даже лымись да йы комоккезісь.
 +
|-
 +
|Олӧны найӧ некымын семьяӧн ӧти хижинаас, зэв дзескыда; кузь полярнӧй войын югыд да шоныд налы сетӧ сӧмын сывдӧм госа да светильнаа из чашка.
 +
|Олӧны нія ӧтік хижинаын неӧтік семьяӧн, мыйись лоӧ зэв дзескыт да дук; зэв кузь полярнӧй ой дырни дзик ӧтік свет источникӧн да шонытӧн ны понда служитӧ сылӧтӧм госӧн да светильняӧн изовӧй чашка.
 +
|-
 +
|Гренландияса эскимосъяслӧн культураыс дӧза вылын.
 +
|Гренландскӧй эскимоссэз локтісӧ зэв тӧдчана культураӧдз.
 +
|-
 +
|Ӧти сиктын налӧн эм весиг типография, сэні печатайтӧны эскимосскӧй газетъяс да журналъяс.
 +
|Ӧтік селеннёын нылӧн эм нельки типография, кытӧн печатайтчӧны эскимосскӧй газеттэз да журналлэз.
 +
|-
 +
|Этша йӧз олӧ сідз жӧ и сьӧд-пемыд вӧръясын Гудзонов залив берегъяс пӧлӧн, Мексика да Юкон берегъяс пӧлӧн.
 +
|Етша пуксьӧтӧмӧс Гудзонов залив береггез кузя и дремучӧй вӧррез, а сідз жӧ Маккензи да Юкон берег доррез.
 +
|-
 +
|Видз-му овмӧс вӧдитны сэні кӧдзыдла оз позь, а вӧръясын ветлӧны сӧмын кыйсьысьяс (охотникъяс) — индеецъяс.
 +
|Му сэтчин кӧдзыт увья уджавны оз позь, а вӧррезын бродитӧны токо вӧраліссез — индееццез.
 +
|-
 +
|Миссисипи бассейнын Великӧй тыясгӧгӧрса берегъяс вылын да Атлантическӧй океан берег пӧлӧн населениеыс уна.
 +
|Миссисипи бассейн, Великӧй тыэзлӧн береггез да Атлантика океанлӧн берегдоррез пуксьӧтӧмась тшӧка.
 +
|-
 +
|Тані умереннӧ-шоныд, васӧд климат да плодороднӧй му; тані олӧ пӧшти джын населениеыс став Америкасьыс.
 +
|Эстӧн умереннӧя шоныт, мускыт климат и плодороднӧй мусин; сэтӧн быдӧс Америкаись отир олӧ почти джыныс.
 +
|-
 +
|Тшӧкыд населениеа сідзжӧ и Шӧр Америка, торъя нин Вест-Индия; сэні тропическӧй вӧръяссӧ ёна нин пӧрӧдӧма да на местаӧ вӧчӧма плодороднӧй муяс.
 +
|Зэв ёна пуксьӧтӧма и Шӧрӧт Америка, ӧддьӧнжык Вест-Индия, кытӧн тропическӧй вӧррез ёна ни весӧтӧмӧсь да пӧртӧмӧсь плодороднӧй ыббезӧ.
 +
|-
 +
|Лунвыв Америкаын зэв уна места босьтӧны пӧшти вӧрзьӧдлытӧм важ тропическӧй вӧръяс, сы понда населениеыс тані этша.
 +
|Лунвыв Америкаын зэв ыджыт пространствоэз занимайтӧны первобытнӧй, кӧдна почти эшӧ абу вӧрзьӧтӧмась мортӧн, тропическӧй вӧррез, эта кузя сія пуксьӧтӧма зэв шоча.
 +
|-
 +
|Йӧзыс сэні олӧны медсясӧ море берегъяс пӧлӧн да мыйкӧ мында юяс пӧлӧн, а амазонскӧй вӧръясын населениеыс сэтшӧм жӧ шоч, кыдзи и тундраясын (10 кв. км вылӧ воӧ сӧмын ӧти морт).
 +
|Отир сэтчин унажыксӧ олӧны море береггез дорӧт; и мымдакӧ юэз дорӧт, а амазонскӧй вӧррез пытшкын населеннё сідзжӧ шоч, кыдз и тундраэзын (10 кв. км вылӧ усьӧ быдсӧныс токо 1 морт).
 +
|-
 +
|Плодороднӧй муа пампасыясын да плоскогорьеясын Лунвыв Америкаын населениеыс ёна тшӧкыдджык, вӧръясын серти.
 +
|Лунвыв Америкалӧн плодороднӧй пампассэз да плоскӧйкерӧсаиннэз населитӧмӧсь, нежели вӧррез, тшӧкжыка.
 +
|-
 +
|Кык-коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын европейскӧй переселенецъяссянь петӧм йӧз (потомокъяс).
 +
|Быд Америка населеньноись кык куимӧдз часть лоӧны европейскӧй переселенеццез потомоккезісь.
 +
|-
 +
|Войвыв Америкаӧ мунісны (переселитчисны) медзэвсӧ англичана, ирландецъяс, немецъяс, Шӧр да Лунвыв Америкаӧ — испанецъяс да португалецъяс.
 +
|Ойвыв Америкаӧ унажыксӧ переселитчисӧ англичана, ирландеццез, немеццез, Шӧрӧт и Лунвыв Америкаӧ — испанеццез да португалеццез.
 +
|-
 +
|Ӧстальнӧй коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын — негръяс , индеецъяс да сора (смешаннӧй) народъяс: мулатъяс (европеецъяслӧн да негръяслӧн потомокъяс) да метисъяс (европеецъяслӧн да индеецъяслӧн потомокъяс).
 +
|Остальнӧй куимӧт часть Америка населеннёлӧн лоӧны негррезісь, индееццезісь и сора отиррезісь: мулаттэзісь (европееццезлӧн да негррезлӧн потомоккез) и метиссэзісь (европееццезлӧн да индееццезлӧн потомоккез).
 +
|-
 +
|Олӧны найӧ медсясӧ жарджык местаясын, кӧні климатыс европеецъяслы оз лӧсяв.
 +
|Олӧны нія унажыксӧ жаражык местаэзын, кӧдна климат дынӧ европееццез абу велалӧмась.
 +
|-
 +
|Европеецъяс локтытӧдз Америкаын овлісны сӧмын эскимосъяс войвылын да уна индейскӧй племенаяс став ӧстальнӧй Америкаас.
 +
|Европееццез переселитчытӧдз Америкаын олісӧ токо эскимоссэз ойвылын и зэв уна индеец племёэз быдсӧн остальнӧй Америкаын.
 +
|-
 +
|Индеецъяс, кызвыныс, вӧліны охотникъяс (кыйсьысьяс) да ветлісны местаысь местаӧ; овлісны найӧ посньыдик племенаясӧн, кодъяс помала воюйтлісны мӧда-мӧдныскӧд кыйсянінъяс понда.
 +
|Зэв уна индееццез вӧлісӧ вӧраліссезӧн и нуӧтісӧ бродитан олан образ; олісӧ нія поснитик племёэзӧн, кӧдна ас коласын вӧралан угодияэз понда нуӧтісӧ дугдывтӧг войнаэз.
 +
|-
 +
|Сӧмын некымын племенаяс, шуам, Мексиканскӧй да Перуанскӧй плоскогорьеясын овлысьяс, ужавлісны муяс вылын да олісны ӧти местаын; индеецъяс вӧдитлісны тані кукуруза да картупель, кор найӧс оз на вӧлі тӧдны Европаын.
 +
|Токо мукӧд племёэз, шуам, кӧдна олісӧ Мексиканскӧй да Перуанскӧй плоскӧйкерӧсаиннэз вылын, занимайтчисӧ мууджалӧмӧн да нуӧтісӧ оседлӧй олан образ; нія вӧдитісӧ кукуруза да картовки, кӧдна йылісь Европаын эшӧ эз тӧдӧ.
 +
|-
 +
|Индеецъяс лӧсьӧдлісны дӧза ыджыд государствояс да волісны сэтшӧм культураӧдз, весиг асьныс, европеецъястӧг, лӧсьӧдлісны гижан пасъяс.
 +
|Индееццез чукӧртісӧ зэв уна государствоэз и локтісӧ сэтшӧм развитияӧдз, што европееццез зависимостьтӧг изобретитісӧ гижан знаккез.
 +
|-
 +
|Бӧрынджык унджык индейскӧй племенасӧ бырӧдісны разнӧй европейскӧй завоевательяс.
 +
|Сыбӧрын унажык индейскӧй племёэз вӧлісӧ быдкодь европейскӧй завоевателлезӧн истребитӧмӧсь.
 +
|-
 +
|Колины найӧ медсясӧ Лунвыв Америкаын да Мексикаын.
 +
|Кольччисӧ нія унажыксӧ Лунвыв Америкаын да Мексикаын.
 +
|-
 +
|Негръяс Америкаӧ эз ас вӧляысь воны: европейскӧй да американскӧй тӧргӧвечьяс вель кузя ваявлісны найӧс Африкаысь да вузавлісны сэні рабствоӧ американскӧй плантаторъяслы.
 +
|Америкаӧ негррез переселитчисӧ не ас воля увья: европейскӧй да американскӧй вузасиссез зэв дыр ваявлывлісӧ Африкаись захватитӧм негррезӧс и вузавлісӧ нійӧ рабствоӧ американскӧй плантаторрезлӧ.
 +
|-
 +
|Тадзи пыртӧма вӧлі уна миллион негр; ӧні найӧ — ӧти кӧкъямысӧд юкӧн став население лыдсьыс Америкаын, а мулатъяскӧд тшӧтш — ёна унджык.
 +
|Быдсӧныс негррезӧс вӧлі вайӧтӧма неӧтік миллион; ӧні нія быд Америка населеннёись составляйтӧны кыкьямысӧт часть.
 +
|-
 +
|Рабство колян нэмын формальнӧ вӧлі бырӧдӧма Америкаын, но збыльвылӧсӧ негръясӧс и ӧні на зэв ёна увтыртӧны сэні, быдсяма ногӧн личкӧны, топӧдӧны: найӧс оз лэдзны, шуам, общӧй вагонъясӧ, оз босьтны уна заводъясӧ, заставляйтӧны овны торъя негритянскӧй кварталъясын, челядьсӧ оз босьтны школаясӧ, кӧні велӧдчӧны «еджыдъяслӧн» челядь, частӧ вӧчлӧны ас суд, либӧ <rus>«суд линча»</rus> негръяс вылын — виӧны найӧс.
 +
|Чулалӧм векын рабство кӧть формальнӧя и вӧлі уничтожитӧма, однако, и ӧння кадӧдз негррез лоӧны сё угнетённӧй положеннёын. Ны дынӧ отношеннё зэв чорыт: нійӧ озӧ лэдзӧ ӧтласа вагоннэзӧ, оз босьтӧ уджавны уна заводдэзӧ, заставляйтӧны овны торья негритянскӧй кварталлэзын, нылісь челядь оз босьтӧ школаэзӧ, кытӧн велӧтчӧны „чочкоммезлӧн“ челядь, часто негррез вылын керлӧны дикӧй расправаэз — самосуддэз либо „Линч суд“.
 +
|-
 +
|[Индеецъяс Лунвыв Америкаын, олӧны тропическӧй вӧръясын.
 +
|[Лунвыв Америкаись индееццез, кӧдна обитайтӧны тропическӧй вӧррезын.
 +
|-
 +
|Ӧтиыслӧн киас ньӧввуж да ньӧвъяс.
 +
|Ӧтіклӧн киэзас лук да стрелаэз.
 +
|-
 +
|Пельсӧ розьӧдӧма украшениеяс сюйӧм вылӧ.]
 +
|Баситӧммез пысалӧм понда сылӧн пельын осьта.]
 +
|-
 +
|Государствояс да колонияяс.
 +
|ГОСУДАРСТВОЭЗ ДА КОЛОНИЯЭЗ.
 +
|-
 +
|Территория серти медся гырысь государствояс Америкаын — Соединённӧй штатъяс Америкалӧн (США) да Бразилия; кыкнан государствоыс неунаӧн сӧмын ичӧтджыкӧсь став Европаысь, но население лыд сертиыс кыкнанныс ӧтлаын ёна уступайтӧны сылы (2 № содтӧд).
 +
|Медгырисьӧсь территория сьӧрті Америкалӧн государствоэз — этӧ Америкалӧн Соединённӧй штаттэз (США) и Бразилия; кыкнан государствоэс эна коласісь асланыс ыждаӧн токо неуна учӧтжыкӧсь Европася, но населеннё сьӧрті кыкнанныс нія, даже босьтны кӧ ӧтлаын, уна уступайтӧны Европалӧ (приложеннё №2).
 +
|-
 +
|Мукӧд государствояс пытшкын гырысьджыкыс квайт: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия да Венецуэла; быд государство босьтӧ 1 млн. кв. км-ысь унджык.
 +
|Мӧдік государствоэз коласісь ыджытжыккес квать: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия и Венесуэла; быдӧнныслӧн нылӧн эм му унажык 1 млн. кв. км.
 +
|-
 +
|Ӧтлаын босьтӧмӧн плӧщадьыс налӧн Европа ыджда, но населениеыс сэні 10 мындаӧн этшаджык — сӧмын 50 млн.
 +
|Ӧтлаӧ кӧ босьтны быдсӧн нылісь площадь, то сія лоас сы ыжда жӧ, кыдз Европа, но населеннё ныын дасісь Етшажык — быдсӧн токо 50 млн.
 +
|-
 +
|Самостоятельнӧй государствоясысь ӧтдор, Америкаын уна места босьтӧны колонияяс.
 +
|Самостоятельнӧй государствоэзся, Америкаын уна места занимайтӧны империалистическӧй державаэзлӧн колонияэз.
 +
|-
 +
|На пытшкын медся ыджыдыс — английскӧй владение Канада; плӧщадь сертиыс сійӧ ыджыдджык весиг США-ысь, но олысьыс сэні 12 пӧв этшаджык США-ын дорысь.
 +
|Ны коласісь медыджытыс — эта английскӧй доминион Канада; площадь сьӧрті сія ыджытжык нельки США-ся, но населеннё сылӧн 12-ись етшажык, нежели США-ын.
 +
|-
 +
|Мукӧд колонияяс пытшкын гырысьджыкӧсь сӧмын: Аляска Войвыв Америкаын, США-лӧн, да Гвиана Лунвыв Америкаын, сэні мыйкӧ мындаӧн владениеяс Англиялӧн, Голландиялӧн да Франциялӧн.
 +
|Мӧдік колонияэзісь ыджытжыкӧсь токо: Аляска Ойвыв Америкаын, кӧда принадлежитӧ США-лӧ, и Гвиана Лунвыв Америкаын, кӧда часттезӧн принадлежитӧ Англиялӧ, Голландиялӧ и Франциялӧ.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Думыштӧй, мый быттьӧ ті лэбзянныд войвывсянь лунвылӧ аэроплан вылын Оттаваысь (Лаврентия ю вылын) Буэнос-Айресӧ (Ла-Плата ю вылын); висьталӧй, кутшӧм государствояс вестті ті лэбанныд; висьталӧй мореяс да юяс, кутшӧмъясӧс аддзыланныд лэбиганыд.
 +
|Аскежӧ думайтӧ, што тійӧ ойвывсянь лунвылӧ аэроплан вылын лэбзятӧ Оттаваись (Лаврентия ю вылын) Буэнос-Айресӧ (Лаплата ю вылын); висьталӧ кытшӧм государствоэз вевдӧрӧт тійӧ лэбзятӧ, и шуӧ мореэз и юэз, кытшӧммезӧ тійӧ адззылатӧ ас увтын.
 +
|-
 +
|СОЕДИНЁННӦЙ ШТАТЪЯС АМЕРИКАЛӦН (США).
 +
|Америкалӧн соединённӧй штаттэз (США).
 +
|-
 +
|Плӧщадь 7839 сюрс кв. км.
 +
|Площадь — 7839 сюрс кв. км.
 +
|-
 +
|Население 125 млн. морт.
 +
|Населеннё — 125 млн.
 +
|-
 +
|Сулаланін, ыджда да границаяс.
 +
|Положеннё, ыжда да границаэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Видзӧдӧй границаяссӧ США-лысь — сухопутнӧйяссӧ и морскӧйяссӧ.
 +
|Следитӧ США-лісь границаэз, кыдз му вылӧт, сідз и море вылӧт.
 +
|-
 +
|Висьталӧй границаясбердса странаяс, юяс, тыяс, мореяс.
 +
|Шуӧ граница дорся странаэз, юэз, тыэз, мореэз.
 +
|-
 +
|Висьталӧй портъяс.
 +
|Шуӧ порттэз.
 +
|-
 +
|Кутшӧм параллельяс вылын куйлӧны медся пом чутъясыс США-лӧн войвылын да лунвылын?
 +
|Кытшӧм параллеллез вылын куйлӧны США-лӧн ойвылын и лунвылын меддорись местаэз?
 +
|-
 +
|Кӧні 60-ӧд параллель мунӧ Америкаын да кӧні СССР-ын?
 +
|Кыт мунӧ 50-ӧт параллель Америкаын и кыт СССР-ын?
 +
|-
 +
|Мерайтӧй США рытывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
 +
|Мерайтӧ США-лісь нюжалӧмсӧ ойвывсянь лунвылӧ и рытвывсянь асыввылӧ.
 +
|-
 +
|США — мирын медся ыджыд государствояс пиысь ӧти.
 +
|США — мирын медыджыт государство.
 +
|-
 +
|Плӧщадь сертиыс сійӧ (колонияястӧгыс) ёна ыджыдджык став капиталистическӧй государствоясысь Европаын, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, но население лыд серти сійӧ уступайтӧ налы куим пӧв.
 +
|Площадь сьӧрті сія (колонияэзтӧг) уна ыджытжык быдсӧн Европа капиталистическӧй государствоэзся, босьтны кӧ нійӧ ӧтлаын, но населеннё сьӧрті учӧтжык куимись.
 +
|-
 +
|Суша вылын США-лӧн границаыс мунӧ лунвылын Мексикакӧд, а войвылын Английскӧй владениекӧд — Канадакӧд.
 +
|США лунвылын граничитӧ Мексикакӧт, а ойвылын английскӧй владеннёкӧт — Канадакӧт.
 +
|-
 +
|Тайӧ границаясыс мунӧны медсясӧ шыльыд, восьса местаясӧд либӧ юясӧд да тыясӧд, сы понда США-лы удобнӧ волысьны орчча странаяскӧд.
 +
|Эна границаэз мунӧны унажыксӧ волькыт осьта местаэз вылӧт либо юэз да тыэз кузя, сідз што США вермасӧ кокнита йитсьыны сосед странаэзкӧт.
 +
|-
 +
|Куим боксянь США-ӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм мореяс уна удобнӧй гаваньясӧн.
 +
|Куим лапӧвсянь США миськассьӧ некынмана мореэзӧн и эмӧсь сылӧн уна удобнӧй гаваннез.
 +
|-
 +
|Найӧ асыввыв берегъяс дорын сулалӧны Нью-Йорк, Филадельфия да Бостон; тані заводитчӧны му вылын медся ветлана морскӧй судоходнӧй туйяс.
 +
|Сы асывся береггез дынын эмӧсь Нью-Йорк, Филадельфия и Бостон; эстӧн му вылын пондӧтчӧны медсудоходнӧй море виззез.
 +
|-
 +
|Найӧ йитӧны США-ӧс Европа странаяскӧд.
 +
|Нія ӧтлаӧтӧны США-сӧ Европаись странаэзкӧт.
 +
|-
 +
|Тайӧ туйыс артмис бӧръя нэмъясӧ морскӧй судоходство паськалӧмла.
 +
|Эта туй керӧма медбӧрья веккезӧ, сійӧн што пондіс зорамны море судоходство.
 +
|-
 +
|Сэті ветлӧны медся гырысь да медся ӧдйӧ мунысь суднояс.
 +
|Сы кузя керӧны рейссэз медыджыт да медчожа ветлана судноэз.
 +
|-
 +
|Тихӧй океан берегъяс дорын США-ын, Сан-Франциско да Лос-Анжелос портъясысь, заводитчӧны туйяс Азияса уна йӧза странаясӧ — Японияӧ да Китайӧ.
 +
|США Лӧнь океан берег доррезын, Сан-Франциско да Лос-Анжелос порттэзісь, пондӧтчӧны туйез унаотира Азия странаэзӧ — Японияӧ да Китайӧ.
 +
|-
 +
|Морскӧй туй Панамскӧй канал пыр ӧтлаалӧ мӧда-мӧдныскӧд Атлантическӧй да Тихӧй океан берегъяссӧ США-лысь.
 +
|Панамскӧй канал пыр море туй ӧтлаалӧ ас коласын США-лісь Атлантика да Лӧньокеанскӧй береггез.
 +
|-
 +
|Тайӧ каналыс США киын.
 +
|Эта каналыс лоӧ США владеннё увтын.
 +
|-
 +
|Сравнитам кӧ ми географическӧй положениесӧ США-лысь европейскӧй государствояскӧд (карта, 195 лб.), сэки ми аддзам: 1) США петӧны кык океанӧ, 2) США сулалӧны лунвывланьын унджык европейскӧй государствосьыс.
 +
|Ежели ми сравнитам США-лісь географическӧй положеннёсӧ европейскӧй государствоэзкӧт (рисунок, 199 листбок), то казялам: 1) США петӧ кык океанлань и 2) США куйлӧ быдсӧн Европаись унажык государствоэзся лунвылынжык.
 +
|-
 +
|49-ӧд параллель, кыті мунӧ войвыв границаыс США-лӧн, Европаын мунӧ Париж дінӧд, лунвыв Германиякӧд да СССР-ын неуна лунвывланьын Харьковысь.
 +
|49-ӧт параллель, кӧда кузя мунӧ США-лӧн ойвыв граница, мунӧ Европаын матына Париж дынӧт, Лунвыв Германия пыр и СССР-ын невна Харьковся лунланьӧтжык.
 +
|-
 +
|Лунвылын США воӧны 25-ӧд параллельӧдз, коді мунӧ Сахара да Аравия пыр.
 +
|Лунвылын жӧ США локтӧ 25-ӧт параллельӧдз, кӧда мунӧ Сахара да Аравия пыр.
 +
|-
 +
|США-лӧн экваторсянь матын сулалӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныд, а кык океан костын сулалӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн ва (осадок), сэтшӧм плоскогорьеясысь ӧтдор, кодъясӧс рытывсянь и асывсянь сайӧдӧны Кордильерыяслӧн хребетъяс.
 +
|США-лӧн экватор дынын положеннё обеспечивайтӧ сійӧ зэв уна шонытӧн, а положеннё океаннэз коласын — влагаӧн, кытчӧ оз туй пыртны токо нійӧ плоскӧйкерӧсаиннэсӧ, кӧдна рытвывсянь и асыввывсянь йӧрйӧмась Кордильер хребеттэзӧн.
 +
|-
 +
|Контрольнӧй юасянъяс:
 +
|Контрольнӧй вопроссэз:
 +
|-
 +
|1. Кымын пӧв США уступайтӧны миян Союзлы плӧщадь серти да кымын миллион вылӧ население лыд серти?
 +
|1. Кынымись США аслас площадь сьӧрті учӧтжык миян Союзся и кыным миллионӧн населеннё сьӧрті?
 +
|-
 +
|2. Кӧні США-лӧн границаыс кузя мунӧ юті, кӧні тыясӧд да кӧні веськыда параллель вывті?
 +
|2. Кытӧн США-ЛӦН граница зэв ылына мунӧ ю кузя, кытӧн тыэз кузя и кытӧн веськыта параллель кузя?
 +
|-
 +
|3. Мыйла Панамскӧй канал пыр морскӧй туйлӧн значениеыс США-лы зэв ыджыд?
 +
|3. Мыля море туй Панамскӧй канал пыр имейтӧ США понда ыджыт значеннё?
 +
|-
 +
|[США да Европалӧн сулаланін да ыджда (сравнитӧм).]
 +
|[Европакӧт США-лісь положеннё сравнитӧм (схема).]
 +
|-
 +
|Природалӧн главнӧй чертаяс.
 +
|Природалӧн главнӧй чертаэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь (цветнӧй вылысь).
 +
|Карта сьӧрті (рӧма сьӧрті).
 +
|-
 +
|Корсьӧй да петкӧдлӧй гӧраяс, долинаяс, плоскогорьеяс, увтасъяс, кыті мунӧ 37-ӧд параллель рытывсянь асыввылӧ.
 +
|Адззӧ керӧссэз, долинаэз, плоскӧйкерӧсаиннэз, лажмытіннэз, кӧдна рытвывсянь асывланьӧ керассьӧны 37-ӧт параллельӧн.
 +
|-
 +
|Став рытыввывсӧ США-ын босьтӧны джуджыд гӧра хребетъяс — Кордильерыяс, кодъяс мунӧны Тихӧй океан берег пӧлӧнӧд.
 +
|Быдсӧн США-лісь рытвывсӧ занимайтӧны Кордильеррезлӧн вылын керӧса хребеттэз, кӧдна мунӧны параллельнӧя лӧньокеанскӧй береглӧ.
 +
|-
 +
|Найӧ (хребетъясыс) торъялӧны ӧта-мӧдсьыс либӧ векньыдик да пыдын куйлысь долинаясӧн, либӧ паськыд да джуджыд плоскогорьеясӧн.
 +
|Нія торйӧтӧмӧсь ӧтамӧдсянь либо векнитик да пыдын долинаэзӧн, либо паськыт да вылын плоскӧйкерӧсаиннэзӧн.
 +
|-
 +
|Долинаяс пытшкысь медся ыджыд — Калифорнийскӧй долина, кыті визувтӧ Сакраменто ю.
 +
|Долинаэз коласісь медыджытыс Калифорнийскӧй, кӧда пыдӧсӧт визывтӧ Сакраменто ю.
 +
|-
 +
|Тайӧ долинаыс зэв плодороднӧй, а тӧвъясысь сійӧс сайӧдӧма быд боксянь.
 +
|Эта долина зэв плодороднӧй и тӧввезісь быдлапӧвсянь йӧрйӧма.
 +
|-
 +
|Климатыс сылӧн шоныд да кос.
 +
|Климат сылӧн — шоныт и кӧс.
 +
|-
 +
|Но Сьерра-Невадалӧн юясыс вайӧны сэтчӧ уна ва.
 +
|Сьерра-Невада юэз вайӧтӧны сыӧ ва зэв уна.
 +
|-
 +
|Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадалӧн эжсьӧма сук вӧръясӧн да вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн, кыті лэччӧны юяс.
 +
|Сьерра-Невадалӧн рытвыв покат вевттьӧма тшӧк вӧррезӧн и вундалӧма пыдын ю ущеллёэзӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ — му шар вылын медся мича (живописнӧй) местаяс пиысь ӧти.
 +
|Эта му шар вылын ӧтік живописнӧй места.
 +
|-
 +
|Сэні эм Иосемитскӧй долина, куйлӧ 1200 м судтаын.
 +
|Сэтӧн эм Иосемитскӧй долина, кӧда куйлӧ 1200 м вылынаын.
 +
|-
 +
|Долина бокъясас ӧшалӧны гранит скалаяс да кырӧдъяс 1400 м судтаӧдз ю весьтас; скалаясыс сулалӧны быттьӧ башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усьӧны водопадъяс; ӧти водопад куим тшупӧдӧн усьӧ 750 м судтасянь.
 +
|Долина боккезӧт ю вевдӧрын 1400 м ӧшалӧны гранитнӧй скалаэз да обрыввез; эна скалаэзлӧн эмӧсь причудливӧй башня да замок формаэз, вылын обрыввез вывсянь усьӧны ваусяннэз, кӧдна коласісь ӧтік куим уступӧн усьӧ 750 м вылынасянь.
 +
|-
 +
|Сэні жӧ быдмӧны зэв джуджыд секвойяяс негырысь вӧръясӧн.
 +
|Сэтӧн жӧ быдмӧны гигантскӧй секвойяэз, кӧдна образуйтӧны неыджыт вӧррез.
 +
|-
 +
|Тайӧ долинаыс — Национальнӧй парк.
 +
|Эта долина составляйтӧ Национальнӧй парк.
 +
|-
 +
|Торъя нин мича сійӧ тӧлын, кор вӧръясыс тырӧны лымйӧн, а гранит скалаяс водопадъяс гӧгӧрын тупкысьӧны йиӧн да дзирдалӧны шонді водзын.
 +
|Ёнажык басӧк сія тӧлӧн, кӧр вӧррез тыртӧмась лымӧн, а ваусяннэз дынын гранитнӧй скалаэз вевттисьӧны йыӧн, кӧда югьялӧ шонді вылын.
 +
|-
 +
|Калифорнийскӧй долинасянь лунвывланьын, неылын Лос-Анжелос карсянь куйлӧ «<rus>Долина смерти</rus>» — медся жар места гожся кадӧ мушар вылын.
 +
|Калифорнийскӧй долинасянь лунланьӧ и неылын Лос-Анжелос городсянь эм „Долина смерти“ — гожумся кадӧ мирын мед жар места.
 +
|-
 +
|Сэні юль тӧлысся шӧр температура кайӧ 39°-ӧдз.
 +
|Сэтчин июльлӧн шӧрӧт температура овлӧ 39°.
 +
|-
 +
|Тайӧ долинаыс 145 м-ӧн улынджык океан уровеньысь да торъялӧ сыысь джуджыд гӧраясӧн — Прибрежнӧй (Берегдор) гӧраясӧн да Сьерра-Невадаӧн.
 +
|Эта долина океан уровеньсянь куйлӧ 146 м улынжыка и йӧрйӧма сы дынісь Прибрежнӧй да Сьерра-Невада вылын керӧссэзӧн.
 +
|-
 +
|Гожся кадӧ долинаас пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ оз вайны ньӧти зэр тусь; весигтӧ вуджӧрын 56°-ӧдз каян жаръяс коставлытӧм кос поводдя дырйи вийӧны став быдмӧгсӧ.
 +
|Гожумся кадӧ долинаын пӧльтӧны ой-асыввыв пассаттэз, кӧдна зэр оз вайӧтӧ ӧтік воть; ӧддьӧн ыджыт жаррез, кӧдна шонді сайын локтӧны 56°, пырся засуха дырни вийӧны быдкодь быдмассэз.
 +
|-
 +
|Плоскогорьеяс пытшкысь медся ыджыдыс — Ыджыд Бассейн (либӧ Великӧй плато); тайӧ — солончаковӧй пустыня. Сэні эм <rus>Большое Солёное</rus> ты.
 +
|Плоскӧйкерӧсаиннэз коласісь медпаськыт — Ыджыт Бассейн (либо Великӧй плато), кӧда представляйтӧ асьнас солончаковӧй пустыня Ыджыт Сола тыӧн.
 +
|-
 +
|Главнӧй цепыс Кордильерыяслӧн — Скалистӧй гӧраяс — ва юксяін (водораздел), тасянь визувтӧны юяс Тихӧй океанӧ да Атлантическӧй океанӧ, — Колумбия да Колорадо — ӧтарлань, Миссури, Арканзас да Миссисипилӧн мукӧд веськыдвыв вожъясыс — мӧдарлань.
 +
|Кордильеррезлӧн главнӧй цепь — Скалистӧй керӧссэз — составляйтӧны ю колассэзӧт ваюкӧм, кӧдна визывтӧны Лӧнь да Атлантика океаннэзлань, ӧтік лапӧлӧ — Колумбия да Колорадо, мӧдӧрӧ — Миссури, Арканзас да мӧдік веськыт ки вылісь Миссисипи притоккез.
 +
|-
 +
|Колумбия да Колорадо кодйӧмаӧсь аслыныс зэв пыдӧдз долинаяс, шусьӧны каньонъясӧн.
 +
|Колумбия да Колорадо гарйисӧ аслыныс зэв пыдын долинаэз, кӧдна шусьӧны каньоннэзӧн.
 +
|-
 +
|Колорадо ю каньонлӧн джудждаыс 1800 м, бокъясас кайӧны крут стенаяс да кырӧдъяс, — гӧрд, еджыд, турунвиж да мукӧд рӧмаӧсь, горнӧй породаяс серти.
 +
|Колорадо юлӧн каньон пыдынанас 1800 м и боккезӧт граничитӧма обрывистӧй стенаэзӧн да гӧрд, чочком, зелёнӧй и мӧдік рӧма, кытшӧм керӧс породаэз, осыппезӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ долинасӧ юыс кодйӧма важ ледникъяс кадӧ, кор дзонь хребетъяс скалистӧй гӧраяслӧн вӧліны зэв гырысь ледникъяс улын, да кор Колорадо юыс нуліс ёна унджык ва ӧнія серти.
 +
|Эта долинаыс пыдынсьӧтӧма юӧн ледниковӧй период дырни, кӧр быдсӧн скалистӧй керӧс хребеттэз вӧлісӧ вевттьӧмась зэв ыджыт ледниккезӧн и кӧр ю Колорадо нуӧтіс унажык ва, нежели ӧні.
 +
|-
 +
|Кӧнсюрӧ скалистӧй гӧраяс костын паныдасьлӧны вулканическӧй обласьтъяс, шуам, Иэллоустонскӧй национальнӧй паркын, кӧн джуджыд, лымъя хребетъяс костын эм пӧсь ключьяса да дзонь сё гейзера долина.
 +
|Мукӧд местаэзын Скалистӧй керӧссэз шӧрын пантасьлӧны вулканическӧй областтез, кыдз, шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын, кытӧн лымӧн вевттьӧм вылын хребеттэз коласын эм дзирыт ключчезӧн да сё гейзеррезӧн долина.
 +
|-
 +
|Скалистӧй гӧраяс озырӧсь металлъясӧн: ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, свинечӧн, ртутьӧн да мукӧдӧн.
 +
|Скалистӧй керӧссэз богатӧйӧсь металлэзӧн: медьӧн, зарниӧн, сереброӧн, свинечӧн, ртутьӧн да мӧд.
 +
|-
 +
|Асыввылын США-ын сулалӧны Аппалачскӧй гӧраяс; найӧ кыссьӧны 2 сюрс км кузя Атлантическӧй океан берег пӧлӧнӧд.
 +
|США асыввылын эмӧсь Аппалачскӧй керӧссэз, кӧдна доль Атлантика океан берегӧт нюжалӧмась 2 сюрс км. ылына.
 +
|-
 +
|Тайӧ важ гӧраясыс вундассьӧмаӧсь пыдын куйлысь долинаясӧн да потласьӧмаӧсь глыбаясӧ.
 +
|Эна древньӧй керӧссэз вундалӧмась зэв пыдын долинаэзӧн и потӧминнэзӧн торйӧтӧмась глыбаэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Главнӧй потасыс мунӧ асыввыв подувъяс дорӧдыс (серпас, 197 лб.), сы пӧлӧн вӧлі коркӧ сброс, сэки став берег дор полосаыс пуксис.
 +
|Главнӧй потӧмин кыссьӧ ны асыввыв кок увтын (карта, 201 листбок); сылӧ доль кӧркӧ аркмӧма сброс и быдсӧн берегдорся полоса пуксьӧма.
 +
|-
 +
|Ю долинаяс, шуам, Гудзонлӧн, Делаварлӧн, пӧрины кузь да джуджыд бухтаясӧ, сэні и сулалӧны ӧні портъяс: Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимора да мукӧд.
 +
|Ю долинаэз, шуам Гудзонлӧн, Делавэрлӧн, пӧрисӧ кузь да пыдын бухтаэзӧ, ныын и сулалӧны порттэз Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор да мӧд.
 +
|-
 +
|Сэки жӧ, му корка пуксигас, торъялі Длиннӧй ді, коді торйӧдӧ океанысь Нью-Йорк гавань.
 +
|Эта жӧ лэдзчисьӧм дырни торйӧтчис Кузь остров, океан дынісь кӧда торйӧтӧ Нью-Йорклісь гавань.
 +
|-
 +
|Рытыввыв хребетъясыс Аппалачскӧй гӧраяслӧн — из шома плато (Кумберлендскӧй); сэні му пытшкас куйлӧны кыз слӧйясӧн антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю долинаясын пластъясыс тыдалӧны (серпас, 197 лб.), сы понда сэні кокни найӧс перйыны.
 +
|Аппалачскӧй керӧссэзлӧн рытвыв хребеттэз образуйтӧны изшомновйӧтан плато (Кумберлендскӧй), кӧда недраэзын зэв кыз антрацит да коксуйтсян изшом пласттэз; ю долинаэзын пласттэз обнажитӧмась (рисунок, 201 листбок) и сы кузя удобнӧйӧсь разработка понда.
 +
|-
 +
|Ыджыд места Аппалачскӧй гӧраяс да Кордильерыяс костын босьтӧ равнина; сійӧ неуна увтасмӧ шӧрланьыс да лунвывлань; сэті визувтӧ аслас уна вожъяскӧд Миссисипи ю.
 +
|Зэв паськыт область Аппалачскӧй да Кордильеррез керӧс коласын занимайтӧ волькытін, кӧда неёна лэдзчисьӧ шӧрланьӧ да лунланьӧ и кӧда вылӧт визывтӧ Миссисипи аслас зэв уна притоккезӧн.
 +
|-
 +
|Ачыс Миссисипиыс заводитчӧ Канадскӧй массив вылын, Верхнее тысянь неылын; кузьтаыс сылӧн 4 сюрс км.
 +
|Ачыс Миссисипи пондӧтчӧ Канадскӧй массив вылын неылын Вылісь тысянь и кузяӧн лоӧ 4 сюрс км.
 +
|-
 +
|Вожъясыс сылӧн лэччӧны Кордильераясысь да Аппалачскӧй гӧраясысь.
 +
|Притоккез жӧ сылӧн визывтӧны Кордильеррез да Аппалачскӧй керӧссэз вывсянь.
 +
|-
 +
|На пытшкын медкузьыс — Миссури.
 +
|Ны коласісь медкузь — Миссури.
 +
|-
 +
|Тайӧ ыджыд ваа юыс заводитчӧ Кордильерыясын, Йеллоустонскӧй паркын; лыддьыны кӧ сійӧ Миссисипи главнӧй ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сылӧн (Миссисипилӧн) лоӧ 6500 км-ысь унджык.
 +
|Эта унаваа ю пондӧтчӧ Кордильеррезын, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын; нежели сійӧ лыддьыны Миссисипи главнӧй исток туйӧ, то эта юлӧн кузяыс лоас унажык 6500 км.
 +
|-
 +
|Кордильерыяссянь визувтӧны ещӧ кымынкӧ ыджыд ваа юяс, а Аппалачскӧй гӧраясысь ӧти ыджыд да медся уна ваа вож Миссисипилӧн — Огайо.
 +
|Кордильеррез вылісь визывтӧны эшӧ неӧтік унаваа юэз, Аппалачскӧй керӧссэз вылісь ӧтік ыджыт и медунаваа Миссисипилӧн приток — Огайо.
 +
|-
 +
|Миссисипи нуӧ вывті уна ва (19 сюрс куб. м секундаӧ), но пасьтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сы понда сійӧ зэв джуджыд да зэв визув пӧшти дельтаӧдзыс.
 +
|Веськыта висьтавны, Миссисипи нуӧтӧ зэв уна ва (секундаӧ 19 сюрс куб. м), но сылӧн паськытаыс токо 1 км гӧгӧр, сійӧн сія пыдын да визыв почти самӧй дельтаӧдз.
 +
|-
 +
|Тувсов ытваяс дырйи сійӧ кайӧ 10–12 м-ӧдз, петӧ берегъяссьыс да босьтӧ гӧгӧрсьыс равнинасӧ; ва туяс сійӧс кутӧм могысь уналаын вӧчӧма плотинаяс, но и найӧ мукӧддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойдӧмысь, и сэки сійӧ вӧчӧ вывті ыджыд уронъяс.
 +
|Тулысся ыждӧммез дырни сія лэбӧ 10–12 м вылӧ, петӧ береггезісь и тыртӧ быдсӧн ордчӧн куйлана волькытіннэсӧ; этӧ васӧ ю руслоӧ кольӧм понда уна местаэзын керӧмась плотинаэз, кӧдна, однако, не пыр вермӧны видзны Миссисипилісь натиск и сэк эта ю керӧ ыджыт опустошеннёэз.
 +
|-
 +
|Миссисипи аслас вожъясыскӧд кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун США судоходствоын (28 сюрс км ва туй); кык вожсӧ сылысь — Иллинойс да Огайо — ӧтлаалӧма каналъясӧн Великӧй тыяскӧд (карта, 199 лб.).
 +
|Миссисипи аслас притоккезӧн ыджыт значеннё имейтӧ США судоходство понда (вавыв туйез 28 сюрс км), и кык сылӧн приток — Иллинойс да Огайо — ӧтлаӧтӧмӧсь Великӧй тыэзкӧт каналлэзӧн (карта, 202 листбок).
 +
|-
 +
|Великӧй тыяс куйлӧны Канадскӧй щит да Центральнӧй равнина костын.
 +
|Великӧй тыэз куйлӧны Канадскӧй щит да центральнӧй ровнӧйин колас пыдыніннэзын — гӧппезын.
 +
|-
 +
|Джуджыд пыдӧсъяссӧ налысь кодйисны ледникъяс, кодъяс волісны лунвылӧ Миссури да Огайо юясӧдз.
 +
|Нылӧн пыдын ложаэз гӧрӧмась ледниккезӧн, кӧдна пыралісӧ лунвылӧ Миссури да Огайо юэз дынӧдз.
 +
|-
 +
|Ваыс Верхньӧй тыын, Мичиганын, Гуронын да Эриын сулалӧ пӧшти ӧти уровеньын, а Онтариоын 100 м-ӧн улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэччӧ медся ыджыд водопад мирын — Ниагарскӧй; сэні ваыс кык вожӧн усьӧ 49 м судта кырсянь (серпас, 211 лб.).
 +
|Вевдӧр тыын, Мичиган, Гурон да Эри тыэзын ва сулалӧ почти ӧтік уровеньын, а Онтариоын — 100 м вылӧ улынӧнжык, сійӧн ны коласын Ниагара ю вылын эм мирын медвына Ниагарскӧй ваусян, кытӧн ва кык сосӧн усьӧ уступись 49 м вылынасянь (рисунок, 215 листбок).
 +
|-
 +
|Тайӧ водопадыс вермӧ сетны 7 млн. вӧв вын; ӧти витӧд юкӧнсӧ кымын сэтысь используйтӧма нин, веськӧдӧма васӧ каналъясӧ да тоннельясӧ; сы понда выныс водопадыслӧн чинӧ.
 +
|Ваусян вермас сетны 7 млн. вӧв вын; нылісь витӧт часть мымда каналлэз да тоннеллезӧт струя нуӧтӧмӧн исползуйтчӧ ни. Эта кузя ваусянлӧн мощность чинӧ.
 +
|-
 +
|Судноясӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шлюзъясӧн: ӧтисӧ, дженьыдиксӧ, водопадӧс кытшовтӧмӧн, Эриысь Онтариоӧ, а мӧдсӧ, кузьсӧ, Эрийскӧй каналӧс, коді ӧтлалӧ Эри тысӧ Гудзон юкӧд.
 +
|Судоходство понда шлюззэзӧн керӧмӧсь кык канал: ӧтік дженытик Эриись Онтарио ваусян гӧгӧртӧмӧн, а мӧдік кузь, Эрийскӧй, кӧда ӧтлаӧтӧ Гудзон юкӧт Эри.
 +
|-
 +
|Климатыс США-лӧн ёна лоӧ рытыв тӧвъяс да циклонъяс сайын, кодъяс мунӧны США пыр Тихӧй океанысь Атлантическӧй океанӧ (да водзӧ Европаӧ).
 +
|Климат США-лӧн ёна зависитӧ рытвыв тӧввезсянь да циклоннэзсянь, кӧдна мунӧны Лӧнь океанісь США-пыр Атлантика океанӧ (и одзлань Европаӧ).
 +
|-
 +
|Рытыв-войвыв берегъясас пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, найӧ вайӧны уна осадокъяс.
 +
|Нылӧн ой-рытвыв береггез пӧльтіссьӧны мускыт тӧввезӧн, кӧдна вайӧтӧны зэв ыджыт осадоккез.
 +
|-
 +
|Берегдорса Кордильерыясын, Каскаднӧй гӧраяс вылын, Сьерра-Невада вылын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.
 +
|Кордильеррез доррезын, Каскаднӧй керӧссэз вылын, Сьерра-Невадаын быдмӧны зэв бур вӧррез.
 +
|-
 +
|Лунвыв юкӧнас Тихӧй океан берег вылын, кӧні сулалӧны Сан-Франциско да Лос-Анжелос, тӧлыс овлӧ шоныдджык, а гожӧмыс косджык; сэні — Средиземнӧй морегӧгӧрса кодь быдмӧгъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын), но сӧмын увтас местаясын.
 +
|Лӧньокеанскӧй берег дор лунвыв частьын, кытӧн лоӧны Сан-Франциско и Лос-Анжелос, тӧв овлӧ шонытжык, а гожум кӧсжык; сэтчин быдмассэз — мушӧрморскӧйӧсь вексязелёнӧй пуэзӧн (кыдз Италияын), но токо лажмыт местаэзын.
 +
|-
 +
|Ыджыд Бассейн да Колорадо плоскогорьеясӧ оз веськавны рытыв тӧвъяс, сы вӧсна климатыс сэні кос, сэні куйлӧны сола тыяса солончаковӧй пустыняяс.
 +
|Ыджыт Бассейн да Колорадо волькыткерӧсаиннэз рытвыв тӧввезсянь, вевттисьӧмась и сы кузя нылӧн климатыс кӧс, сэтчин эмӧсь сола тыэзӧн солончаковӧй пустыняэз.
 +
|-
 +
|Но пустыняяссяньыс асывланьын Скалистӧй гӧра бокъясын бара быдмӧны вӧръяс, — тані джуджыд гӧра вывъясас овлӧны зэръяс, найӧс вайӧны татчӧ рытыв тӧвъяс.
 +
|Но пустыняэзся асывланьӧжык Скалистӧй керӧссэз покаттэз вылын бӧра мыччисьӧны вӧррез, сідз кыдз керӧссэз вылын гребеннез вылын усялӧны зэррез, кӧдна вайӧтсьӧны рытвыв тӧввезӧн.
 +
|-
 +
|Кордильерыяссянь асывланьӧ зэръяс вайӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Мексиканскӧй заливсянь.
 +
|Кордильеррезсянь асывланьӧ зэррез вайӧтсьӧны тӧввезӧн, кӧдна пӧльтіссьӧны Мексиканскӧй заливсянь.
 +
|-
 +
|Рытыв тӧвъяс воӧны татчӧ ватӧг нин да гожся кадӧ вайӧны кос поводдяяс, сы понда Кордильерыяс пӧлӧн кыссьӧны кузь да паськыд кос полосаӧн чернозёмнӧй степъяс — прерияяс.
 +
|Рытвыв жӧ тӧввез татчӧ локтӧны кӧссялӧммезӧн и гожумся кадӧ вайӧтӧны засухаэз, эта кузя доль Кордильеррезлӧ кыссьӧ кузь и паськыт сьӧдмусина степпезлӧн — прерияэзлӧн кӧс полоса.
 +
|-
 +
|Паськыд равнина вылын Кордильерыяс да Аппалачскӧй гӧраяс костын гожӧмын сулалӧ жар поводдя; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвъяс (суховейяс), осадок усьӧ этшаджык, асыввылас серти.
 +
|Кордильеррез да Аппалаччез коласын зэв паськыт волькытін вылын гожум сулалӧ зэв жар сы дырни рытвылын, кытӧн рытывсянь пӧльтӧны кӧс тӧввез, осадоккез усьӧны етшажык, нежели асыввылын.
 +
|-
 +
|Аппалачскӧй гӧра бокъясын куйлӧны мича веж туруна лугъяс да быдмӧны сора вӧръяс.
 +
|Аппалачскӧй керӧссэзлӧн покаттэз вевттьӧмась сочнӧй видззезӧн да сора вӧррезӧн.
 +
|-
 +
|Великӧй тыяс обласьтын да асыв-войвыв берегъяс пӧлӧн США-ын гожӧмыс ыркыдджык — тыяссянь да Лабрадорскӧй кӧдзыд визувсянь ыркалӧм вӧсна; сэні медся бура быдмӧны луг выв турунъяс.
 +
|Великӧй тыэзлӧн область и США-лӧн ой-асыввыв берегдорлӧн гожум уна ыркытжык, сы кузя, што влияйтӧны тыэз да кӧдзыт Лабрадорскӧй визыв; сэтчин буржыка быдмӧны видз туруннэз.
 +
|-
 +
|Мексиканскӧй залив дорын гожӧмыс овлӧ жар да ӧттшӧтш зэв зэра.
 +
|Матын Мексиканскӧй залив дынын гожум овлӧ жар и сія жӧ кадӧ мускыт.
 +
|-
 +
|Тайӧ лоӧ со мый понда: быд циклон, коді вуджӧ США-ӧд, аслас водз помас кыскӧ васӧда тропическӧй сынӧдсӧ лунвылысь.
 +
|Эта объясняйтчӧ сійӧн, што быд циклон, кӧда кералӧ США, кыскӧ ас пытшкас аслас одзись частьӧн лунвылісь мускыт тропическӧй воздух.
 +
|-
 +
|Циклоныслӧн буретш водз юкӧнса (асыввывса) тӧвъясыс и пӧльтӧны лунвывсянь, Мексиканскӧй заливсянь (карта, 186 лб.); найӧ нуӧны зэв уна ва ру, кытысь артмӧны кымӧръяс да осадокъяс.
 +
|Циклон одзись (асыввылын) частьын тӧввез пӧльтӧны лунвывсянь, Мексиканскӧй заливсянь (карта, 190 листбок); нія нуӧтӧны зэв уна ва паррез, кӧднаись аркмӧны кымӧррез да осадоккез.
 +
|-
 +
|Циклон бӧр юкӧнас (рытыввыв юкӧнас) пӧльтӧны войтӧвъяс, косӧсь да кӧдзыдӧсь тӧлын, косӧсь да ыркыдӧсь гожӧмын.
 +
|Циклон жӧ тылын (пытшкын) (сы рытвыв частьын) пӧльтӧны ойвыв тӧввез, тӧлӧн кӧсӧсь да кӧдзытӧсь гожумӧн засушливӧйӧсь да ыркытӧсь.
 +
|-
 +
|США-ын тӧв овлӧ кӧдзыд, Калифорнияысь, Мексиканскӧй залив берегъясысь да Флоридаысь ӧтдор.
 +
|Калифорнияся, Мексиканскӧй залив берег дорся да Флоридася, США-ын тӧв овлӧ кӧдзыт.
 +
|-
 +
|Торъя ыджыд морозъяс овлӧны США войвылын, Великӧй тыяс да Скалистӧй гӧраяс костын, кӧні тӧвнас пӧшти пыр сулалӧ антициклон, коді центральноазиатскӧй циклон сяма.
 +
|Ӧддьӧнжык чорыт мороззэз овлӧны США ойвылын, Великӧй тыэз да Скалистӧй керӧссэз коласын, кытӧн тӧлӧн пошти пыр сулалӧ антициклон, кыдз Шӧрӧтазиатскӧй.
 +
|-
 +
|Сы понда асыв-войвылас Америкаын частӧ овлӧны ыджыд, кӧдзыд тӧвъяс (карта, 200 лб.).
 +
|Эта кузя Америкалӧн ой-асыввыв подвергнитӧма ёна кӧдзыт тӧввезлӧ (карта, 203 листбок).
 +
|-
 +
|Великӧй тыяс кынмылӧны 5 тӧлысь кежлӧ, да судноясӧн ветлӧм сэні омӧля мунӧ — ледоколъяс отсӧгӧн сӧмын.
 +
|Великӧй тыэз кынмывлӧны 5 мисеч кежӧ и судоходство ны вылын мунӧ неыджыт размеррезӧн токо ледоколлэз отсӧтӧн.
 +
|-
 +
|Нью-Йоркын январ тӧлысь 11°-ӧн кӧдзыдджык Сан-Францискоын серти (Нью-Йоркын −1°, а Сан-Францискоын +10°).
 +
|Нью-Йоркын январ 11° вылӧ кӧдзытжык, нежели Сан-Францискоын (Нью-Йоркын −1°, а Сан-Францискоын +10°).
 +
|-
 +
|США-ын эмӧсь гырысь природнӧй озырлунъяс.
 +
|Веськыта висьтавны, США-лӧн эмӧсь ыджыт природнӧй богатствоэз.
 +
|-
 +
|Сэні эмӧсь плодороднӧй, мыйкӧ мында чернозёмнӧй муа паськыд местаяс, кӧні овлӧны тырмымӧн зэръяс шобді вӧдитӧм вылӧ.
 +
|Сэтчин эмӧсь зэв паськыт плодороднӧй, мымдакӧ сьӧдмусина мусин пространствоэз, кӧдна шогді вӧдитӧм понда бура орошайтсьӧны зэррезӧн.
 +
|-
 +
|Сэні эмӧсь мича веж туруна паськыд степъяс, кӧні позьӧ вӧдитны сюра гырысь скӧт; эмӧсь (страна центрын) гырысь плодороднӧй районъяс, кӧні позьӧ вӧдитны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ.
 +
|Сэтчин эмӧсь зэв паськӧт туруна степпез, кӧдна бурӧсь гырись яя пода паськӧтӧм понда, и эмӧсь (страна шӧрын) ыджыт плодороднӧй районнэз, кытӧн пода да порссез вердӧм понда туйӧ вӧдитны кукуруза.
 +
|-
 +
|Рытыввылас США-ын эмӧсь кос районъяс, искусственнӧ орошайтӧмӧн найӧ зэв лӧсялӧны бур сорта фруктӧвӧй пуяс вӧдитӧм вылӧ.
 +
|США рытвылын эмӧсь кӧс районнэз, кӧдна искусственнӧй орошеннё дырни ӧддьӧн бурӧсь — благоприятнӧйӧсь бытшӧм фруктовӧй пу сорттэз быдтӧм понда.
 +
|-
 +
|Асыв-лунвылын главнӧй фруктӧвӧй районӧн лоӧ Флорида.
 +
|Лун-асыввылын главнӧй фруктовӧй районӧн лоӧ Флорида.
 +
|-
 +
|США-лӧн эмӧсь вывті озыр из шомаинъяс не сӧмын Аппалачьясын, но и центральнӧй равнинаясас, а сідз жӧ зэв гырысь нефть запасъяс.
 +
|США-лӧн зэв богат изшом куйлассэз эмӧсь не токо Аппалаччезын, но и шӧрӧт волькытіннэз вылын, а сідз жӧ зэв ыджыт нефть куйлассэз.
 +
|-
 +
|Нефть куйлӧ горнӧй породаяс улын Аппалачскӧй гӧраяс дорын, Миссисипскӧй увтасын да Калифорнияын (карта, 202 лб.).
 +
|Нефть куйлӧ матын Аппалачскӧй керӧссэз дынын керӧс порода куполлэз увтын, Миссисипскӧй лажмытін вылын да Калифорнияын (карта, 206 листбок).
 +
|-
 +
|Кӧрт рудаяс куйлӧны США-ын уналаын, а Верхньӧй ты дінын, Канадскӧй щит дорас, куйлӧны мирын медся озыр кӧрт рудаа местаяс.
 +
|Кӧрт рудаэз США-ЫН пантасьлӧны уна местаэзын, а Вылын ты гӧгӧр, Канадскӧй шчит дорын, эмӧсь месторожденнёэз, кӧдна мирын зэв богатӧйӧсь.
 +
|-
 +
|Рытыввылыс США-лӧн озыр рӧма металлъясӧн, торъя нин ыргӧнӧн.
 +
|США-лӧн рытвыв богат цветнӧй металлэзӧн, ёнажык медьӧн.
 +
|-
 +
|[США асыввывлӧн тэчас.
 +
|[США асыввывлӧн строеннё.
 +
|-
 +
|Корсьӧй сброс визьсӧ.
 +
|Адззӧ сброс визь.
 +
|-
 +
|МИССИСИПСКӦЙ РАВНИНА
 +
|МИССИСИПИ РАВНИНА
 +
|-
 +
|КУМБЕРЛЕНДСКӦЙ ИЗШОМА ПЛАТО
 +
|КУМБЕРЛЕНДСКӦЙ ИЗШОМА ПЛАТО
 +
|-
 +
|Изшом пластъяс
 +
|Изшом пласттэз
 +
|-
 +
|АППАЛАЧСКӦЙ ГӦРАЯС
 +
|АППАЛАЧ КЕРӦССЭЗ
 +
|-
 +
|Водопадъяслӧн да сброс визь
 +
|Ваусяннэзлӧн да сброслӧн визь
 +
|-
 +
|Берег
 +
|Берег
 +
|-
 +
|АТЛАНТИЧЕСКӦЙ ОКЕАН]
 +
|АТЛАНТИКА ОКЕАН]
 +
|-
 +
|[Ва туйяс великӧй тыяс обласьтын.
 +
|[Великӧй тыэз областьын вавыв туйез.
 +
|-
 +
|Корсьӧй Эрийскӧй канал да Великӧй тыясӧс Миссисипи ю вожъяскӧд ӧтлаалысь кык канал; висьталӧй тайӧ вожъясыслысь нимъяссӧ.
 +
|Адззӧ Эрийскӧй канал и кык канал, кӧдна Великӧй тыэз ӧтлаӧтӧны Миссисипи ю притоккезкӧт; шуӧ энӧ притоккесӧ.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Ниагарскӧй водопадсӧ кытшовтысь канал.
 +
|abu
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй места, кӧні Эрийскӧй канал да судоходнӧй Гудзон ю мунӧны сбросовӧй впадинаясӧд.
 +
|Мыччалӧ места кытӧн Эрийскӧй канал да судоходнӧй Гудзон ю мунӧны сбросовӧй впадинаэз пыр.
 +
|-
 +
|Аппалачскӧй складкаяс
 +
|Аппалачскӧй чукыррез.
 +
|-
 +
|Водопадъяслӧн да сбросъяслӧн визьяс
 +
|Ваусяніннэзлӧн да чапканнэзлӧн виззез.
 +
|-
 +
|Каналъяс
 +
|Каналлэз.
 +
|-
 +
|Главнӧй судоходнӧй визь тыяс вылын]
 +
|Тыэз вылын главнӧй судоходнӧй виззез.]
 +
|-
 +
|[Вылі да улі давлениеа обласьтъяс январ тӧлысьын Войвыв Америкаын.
 +
|[Ойвыв Америкаын январӧ вылын да лажмыт давленнёа областтезлӧн расположеннё.
 +
|-
 +
|Висьталӧй, мыйла асыввылас Войвыв Америкаын кӧдзыдджык рытыввылас дорысь.
 +
|Объяснитӧ, мыля Ойвыв Америка асыввылын кӧдзытжык, нежели рытвылын.
 +
|-
 +
|Вылі давление
 +
|ВЫЛЫН НЫРЫШТӦМ
 +
|-
 +
|Улі давление]
 +
|ЛАЖМЫТ НЫРЫШТӦМ]
 +
|-
 +
|[США-лӧн видз-му овмӧс карта.
 +
|[США-лӧн сельскохозяйственнӧй карта.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй, кӧні вӧдитӧны хлопок, кӧні кукуруза.
 +
|Мыччалӧ, кытӧн вӧдитсьӧ хлопок, кытӧн кукуруза.
 +
|-
 +
|Мыйла рис вӧдитӧны сӧмын лунвыв берегъяс дорын США-ын?
 +
|Мыля рис вӧдитсьӧ токо США лунвыв береггез дынын?
 +
|-
 +
|Строевӧй вӧра областьяс
 +
|Строевӧй вӧррезлӧн область
 +
|-
 +
|abu
 +
|Керӧс поскотинаэз
 +
|-
 +
|Скалистӧй гӧраяса пояс
 +
|abu
 +
|-
 +
|Кӧдза турунъяс да пӧскӧтинаяс
 +
|Кӧдзан туруннэзлӧн да йӧла подавӧдитӧмлӧн районнэз
 +
|-
 +
|Прерияяс
 +
|Прерияэз
 +
|-
 +
|Кос областьяс
 +
|Кӧс область
 +
|-
 +
|Ярича шобді
 +
|Ося шогді
 +
|-
 +
|Хлопок
 +
|Хлопок пояс
 +
|-
 +
|Кукуруза да ӧзима шобді
 +
|Районнэз кӧднаын унажык кӧдзсьӧ кукуруза да ӧзимовӧй шогді
 +
|-
 +
|Рис
 +
|Рис вӧдитан районнэз
 +
|-
 +
|Фрукты]
 +
|Садвӧдитӧм]
 +
|-
 +
|[Главнӧй полезнӧй ископаемӧйяс США-ын.
 +
|[США-лӧн главнӧй пользаа шедтӧссэз.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй из шом да кӧрт руда куйланінъяс — медся гырысьяссӧ.
 +
|Мыччалӧ медпаськыт изшом да кӧрт куйлассэз.
 +
|-
 +
|Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны гӧраясын США Рытыввылын?]
 +
|Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны керӧссэзын США рытвылын?
 +
|-
 +
|Нефть куйланінъяс
 +
|Куйланіннэз:
 +
|-
 +
|Нефть перъян главнӧй местаяс
 +
|нефтьлӧн
 +
|-
 +
|Кӧрт
 +
|кӧртлӧн
 +
|-
 +
|Ыргӧн
 +
|мидьлӧн
 +
|-
 +
|Бурӧй шом
 +
|руд шомлӧн
 +
|-
 +
|Изшом]
 +
|изшомлӧн]
 +
|-
 +
|Ылыс Рытыв.
 +
|ЫЛІСЬ РЫТВЫВ.
 +
|-
 +
|Ылыс Рытыв лоӧ Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн, кӧні кыпӧдчӧны гӧраяс — Прибрежнӧйяс, Каскаднӧйяс да Сьерра-Невада, да кӧні визувтӧны юяс — Колумбия да Сакраменто.
 +
|Ылісь Рытвыв куйлӧ Лӧнь океан береггез вылын, кытӧн лэбӧны керӧссэз — Берегдорсяэз, Каскаднӧйез, Сьерра-Невада — и кыт визывтӧны юэз — Колумбия и Сакраменто.
 +
|-
 +
|Сэні сулалӧны штатъяс: Вашингтон, Орегон да Калифорния.
 +
|Сэтчин эмӧсь штаттэз: Вашингтон, Орегон и Калифорния.
 +
|-
 +
|Найӧ кыссьӧны войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км кузяысь унджык, а сы понда природаыс сэні разнӧй.
 +
|Нія ойвывсянь лунвылӧ нюжалӧмась унажык 2 сюрс км-ся, а сійӧн ныын природаыс быдкодь.
 +
|-
 +
|Войвылын став гӧраясыс — Прибрежнӧйяс и Каскаднӧйяс — эжсьӧмаӧсь джуджыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны американскӧй гӧрд пожӧмъяс да зэв гырысь кедръяс (мамонтовӧй пуяскӧд ӧти пӧрӧдаысь).
 +
|Ойвылын быдсӧн керӧссэс — Берегдорсяэз и Каскаднӧйез — вевттьӧмӧсь могучӧй вӧррезӧн, кӧдна сулалӧны американскӧй гӧрд пожуммезісь да исполинскӧй кедраэзісь (сія жӧ породаись, што и мамонтовӧй пуэз).
 +
|-
 +
|Быдмӧны найӧ 100 м судтаӧдз; тайӧ — медся сук строевӧй вӧръяс став му вылын.
 +
|Нія вылынаӧн овлӧны 100 метрӧдз и образуйтӧны му вылын медтшӧк строевӧй вӧррез.
 +
|-
 +
|Зэв джуджыд да зэв веськыд пуяс сулалӧны мӧда-мӧд дінас матын, сы понда татшӧм вӧрад пемыд да ва, муыс вевттьысьӧма нитшъясӧн да папоротникъясӧн.
 +
|Мощнӧй и стройнӧй пуэз ӧтамӧдкӧт сулалӧны зэв матына, а сійӧн сэтшӧм вӧрын пемыт и мускыт, му вевттьӧма нитшшезӧн да папоротниккезӧн.
 +
|-
 +
|Татшӧм пуясыс быдмылісны войдӧр и Важ светын — Европаын да Азияын, но сэні найӧ пӧгибнитісны медбӧръя ледник дырйи.
 +
|Этатшӧм жӧ пуэз быдмывлісӧ одзжык и Важ светын — Европаын и Азияын, но сэтчин нія кулісӧ медбӧрья ледниковӧй период дырни.
 +
|-
 +
|Ӧнія кадӧ тайӧ пуясыслы отсалӧ быдмыны умереннӧй да васӧд климат: сэні пырджык овлӧны васӧд тӧвъяс да циклонъяс, кодъяс локтӧны океансянь материк вылӧ.
 +
|Миян эпохаӧ эна пуэз быдмӧмлӧ США-ЫН способствуйтӧ умереннӧй да мускыт климат: сэтӧн господствуйтӧны мускыт тӧввез да циклоннэз, кӧдна мунӧны океансянь материк вылӧ.
 +
|-
 +
|Вӧр овмӧсын уджалӧны уна йӧз Колумбия ю бассейнын.
 +
|Вӧр хозяйствоӧн Колумбия ю бассейнын занимайтчӧны зэв уна отир.
 +
|-
 +
|Вӧр пӧрӧдӧм мунӧ тӧлын лымйӧн тыртӧм гӧра бокъясын механическӧй вӧр пилитан станокъясӧн, кодъяс кокниа вундӧны 2–3 м кузя диаметра пуяс.
 +
|Вӧрзаптан тӧлӧн мунӧ керӧс покаттэз вылын, кӧдна вевттьӧмась лымӧн, механическӧй вӧрпилитан станоккезӧн, кӧдна кокнита орӧтӧны пуэз, диаметрӧн 2–3 метр.
 +
|-
 +
|Зэв гырысь пуяс, дзоньнас либӧ пилитӧмӧн, лэдзӧны гӧраяс вывсянь вӧчӧм туйяс вывті гусеничнӧй тракторъясӧн да сӧвтӧны кӧрт туйса поездъяс вылӧ.
 +
|Зэв ыджыт керрез, быдсаӧсь либо пилитӧмӧсь торрез вылӧ, нюжӧтӧм туйез кузя керӧссэз вылісь лэдзчӧтсьӧны вына гусеничнӧй тракторрезӧн и тэчсьӧны кӧрттуй поезддэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Тулысын, кор джуджыд лымйыс сылӧ да туӧны юяс, став ӧстальнӧй пӧрӧдӧм вӧрсӧ кылӧдӧны Колумбия ю вом дорӧ, кӧні стрӧитӧма гырысь вӧр пилитан заводъяс да кытчӧ локтӧны прилив дырйи океанскӧй суднояс.
 +
|Тулысӧн, кӧр сылӧны ыджыт лыммез и ыждӧны ю ваэз, быдсӧн остальнӧй заптӧм вӧр кылӧтсьӧ Колумбия ю уссё дынӧ, кытӧн строитӧмась ыджыт вӧрпилитан заводдэз и кытчӧ прилив дырни локтӧны океанскӧй судноэз.
 +
|-
 +
|Прилив вынсӧ используйтӧны тайӧ заводъясас вӧр пилитан станокъяс уджӧдӧм вылӧ: прилив дырйи море ваыс уськӧдчӧ завод бердын вӧчӧм бассейнӧ да мунӧ заводскӧй электростанция турбинаяс пыр; отлив дырйи ваыс мунӧ мӧдарӧ да бара бергӧдлӧ турбинаяссӧ.
 +
|Приливлӧн вын эна заводдэз вылын используйтсьӧ действияӧ вӧрпилитан станоккез вайӧтӧм понда: прилив дырни море ва уськӧтчӧ бы бассейнӧ, кӧда керӧма завод дынын, и лэдзсьӧ заводскӧй электростанция турбинаэз пыр; отлив дырни ва мунӧ бӧр и бӧра жӧ бергӧтӧ энӧ турбинаэсӧ.
 +
|-
 +
|Вӧр промышленносьтын уджалысь рабочӧйяслы овны сьӧкыд; гожӧмын найӧ кольӧны уджтӧг, тӧлын олӧны лагеръясын, дзескыд да лёк сынӧда баракъясын; сэні жӧ пачьяс весьтын косьмӧ налӧн лунтырӧн кӧтасьӧм ва паськӧмныс.
 +
|Вӧр промышленнӧй рабочӧйезлӧн олан сьӧкыт: гожумӧ нія кольччӧны уджтӧг, тӧлӧн олӧны лагеррезын, дука да дзескыт бараккезын, кытӧн не пыр кежӧ керӧм горрез вевдӧрын косьмӧ нылӧн лунӧн вамӧм паськӧм.
 +
|-
 +
|Сёясӧн вӧрлэдзысьяс быд во калечитчӧны да кулӧны пӧрӧдан пуяс улын, — уджавны заставляйтӧны найӧс тэрыба да доймӧмысь виччысьтӧг.
 +
|Сёэзӧн вӧркераліссез быд годӧ лоӧны калекаэзӧн да кулӧны пӧран пуэз увтын, сідз кыдз нійӧ уджын тэрмӧтӧны и оз сетӧ берегитчыны.
 +
|-
 +
|Пуяс пӧрӧдны заводитігӧн, вӧр лэдзысьяс медвойдӧр кералӧны (сувйӧны) налысь увъяссӧ; сы могысь найӧ кайӧны пу вылас, — кокъясас налӧн стальнӧй шпоръяс, а мышку саяс гез.
 +
|Пу пӧрӧттӧдз, вӧркераліссез медодз сійӧ весӧтӧны уввезісь, кайӧны сы вылӧ коккезын стальнӧй спораэзӧн да спина сайын трос отсӧтӧн.
 +
|-
 +
|Кайӧны найӧ век вылӧджык да вылӧджык, мыйвынсьыс ӧвтӧны черӧн, гӧгӧрыс качӧны чагъяс; тадзи вӧр лэдзысьяс кайӧны 70–80 м судтаӧдз, сэсся кералӧны пу йывсӧ (¼ м кыза кымын); грыма-йиркакыліг усьӧ пу йылыс муӧ, а пуыс ёна зэв лайкъялӧ... рабочӧй сы вылын ӧшалӧ, кутчысьӧ кияснас, шпоръяснас. Сійӧ зэв кокниа вермас усьны.
 +
|Сё вылынжыка да вылынжыка кайикӧ и быд вынӧн черӧн макайтчикӧ, мыйись сідз и чеччалӧны чаггез, вӧркераліссез кайӧны 70–80 м и орӧтӧны пу йыв (кызаӧн ¼ метр гӧгӧр), мый бӧрсянь сія усьӧ му вылӧ зэв ыджыта грохнитчӧмӧн, а пу ствол качайтчӧ паськыт круг сьӧрті: рабочӧй ӧшалӧ киэзӧн да шпораэзӧн видзсьӧмӧ,, рискуйтӧмӧн, што сія мезмас и усяс улӧ.
 +
|-
 +
|Зэв ӧпаснӧй удж сідзжӧ моторнӧй пилаяс вылын да подъёмнӧй кабельяс бердын.
 +
|Опаснӧй удж сідз жӧ моторнӧй пилаэз вылын да подъёмнӧй кабеллез вылын.
 +
|-
 +
|Став уджсӧ вӧчӧны тэрыба — камандуйтӧны капиталлӧн приказчикъяс; вӧр районъясса газетъясын пыр печатайтӧны татшӧм юӧръяс:
 +
|Быд уджжез керсьӧны тэрмӧтӧмӧн, капитал приказчиклӧн команда увтӧ, и вӧр район газетаэзын пыр печатайтчӧны сэтшӧм известияэз:
 +
|-
 +
|«X. Ц., 18 арӧса, вӧр лэдзысь, кулі места вылас «А» лагерын «цеп орӧм понда».
 +
|„Х. Ц., 18 годся, вӧркералісь, чеп орӧмсянь „А“ лагерын вӧлі вийӧма мгновеннӧя“.
 +
|-
 +
|«У. И., 45 арӧса, кучкысис пӧран пуысь чеччыштӧм увйӧн.
 +
|„У. И., 45 годся, вачкис сылӧ улӧн, кӧда чеччӧвтіс усян пуись.
 +
|-
 +
|Пыр жӧ куліс.»
 +
|Вӧлі вийӧма мгновеннӧя“.
 +
|-
 +
|Сы пыдди вӧр промышленносьт нуӧдысь компаниеяс босьтӧны гырысь барышъяс.
 +
|Но зато вӧрпромышленнӧй компанияэз получайтӧны ыджыт прибыллез.
 +
|-
 +
|Асланыс лагеръясын вӧрын найӧ вузалӧны рабочӧйяслы став продуктаяссӧ кык мындаӧн донӧнджык орчча каръясын серти, а кодкӧ кӧ рабочӧйяс пытшкысь ӧткажитчас налысь ньӧбасьны, сэтшӧмъяссӧ пырысьтӧм-пыр жӧ вӧтласны удж вылысь.
 +
|Сійӧн, што нылӧн эмӧсь вӧр лагеррез, нія вузалӧны рабочӧйезлӧ быдсӧн продуктаэз кыкись донӧнжыка, нежели кыдз нія вузассьӧны соседся городдэзын; а ежели кинкӧ рабочӧйез коласісь босьтӧмись ӧткажитчӧ, то сэтшӧм рабочӧйезӧс сэкжӧ увольняйтӧны.
 +
|-
 +
|Вӧр тыра океанскӧй суднояс мунӧны тасянь ылі странаясӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ, США Атлантическӧй берегъясӧ.
 +
|Вӧрӧн грузитӧм океанскӧй судноэз мӧдӧтсьӧны тасян ылын странаэзӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ и США Атлантика берег доррезӧ.
 +
|-
 +
|Колумбия ю вом дорын, а сідз жӧ и мукӧд посньыдджык ю вом доръясын, кодъяс усьӧны Тихӧй океанӧ, олӧ уна чери лосось пӧрӧдаясысь.
 +
|Колумбия да мӧдік учӧтжык ю уссёэз дынын, кӧдна усьӧны Лӧнь океанӧ, олӧны уна чериэз лосось породаэзісь.
 +
|-
 +
|Тайӧ чериясыс олӧны мореын, но кульмигас тулысын найӧ пырӧны юясӧ; сэки найӧс и кыйӧны.
 +
|Эна чериэз олӧны мореын, но асланыс пӧк лэдзӧм понда, унажыксӧ тулысӧ, петӧны юэзӧ; эта кадӧ и мунӧ нійӧ кыйӧмыс.
 +
|-
 +
|Ю вом доръясын стрӧитӧма гырысь консервнӧй заводъяс.
 +
|Ю уссёэз дынын керӧмась ыджыт консервакеран заводдэз.
 +
|-
 +
|Чери овмӧс кыпӧдӧм могысь американецъяс стрӧитісны чери вӧдитан заводъяс; сэні чери пӧкйысь петӧм посньыдик черияссӧ лэдзӧны ю йывъясӧ.
 +
|Чери хозяйство видзӧм понда американеццез керисӧ черипаськӧтан заводдэз, кытӧн пӧкись петкӧтсьӧны малькиэз, кӧдна лэдзсьӧны ю катыттэзын.
 +
|-
 +
|Быдмыштӧм бӧрас черияс лэччӧны мореясӧ да сэні быдмӧны гырысь чериясӧ, кодъяс кульмиганыс пырӧны юясӧ.
 +
|Ыджыта моз быдмӧм малькиэзӧс лэдзӧны мореӧ и сэтчин нія быдмӧны гырись чериэзӧдз, кӧдна пӧк лэдзӧм понда мунӧны юэзӧ.
 +
|-
 +
|Лунвылынджык, Калифорния штатын, климатыс косджык; мамонтӧвӧй пуяс сэні паныдасьлӧны сӧмын негырысь рощиясӧн, шуам, Иосемитскӧй национальнӧй паркын (196 лб.).
 +
|Лунвылынжык, Калифорния штатын, климат кӧсжык, и мамонтовӧй пуэз пантасьӧны сэтчин кыдз неыджыт рассэз, шуам, Иосемитскӧй национальнӧй паркын (200 листбок).
 +
|-
 +
|Калифорнийскӧй долина, коді куйлӧ Каскаднӧй гӧраяс да Сьерра-Невада костын, кыссьӧ 800 км кузя, а пасьтаыс сылӧн 90 км.
 +
|Калифорнийскӧй долина, кӧда куйлӧ Каскаднӧй да Сьерра-Невада керӧссэз коласын, нюжалӧма, паськытанас 90 километрӧдз, 800 километр ылына.
 +
|-
 +
|Тайӧ — фрукта пуяса, виноградникъяса да вотӧс быдмӧгъяса оръявлытӧм сад.
 +
|Сія мыччалӧ асьсӧ сплошнӧй сад фруктовӧй пуэзӧн, виноградниккезӧн да ягӧд быдмассэзӧн.
 +
|-
 +
|Садъяс сэні сулалӧны правильнӧй квадратъясӧн; найӧс орошайтӧны гӧра выв юясыс, кодъяс лэччӧны Сьерра-Невада бокъяссянь.
 +
|Саддэз расположитӧмась кыдз правильнӧй квадраттэз, кӧдна искусственнӧя орошайтсьӧны Сьерра-Невада покатіннэз вылісь визывтан керӧс юэзісь ваӧн.
 +
|-
 +
|Уна ва да югыд шонді отсалӧны садъяслы сетны уна плодъяс — персикъяс, апельсинъяс, абрикосъяс, миндаль да с. в.
 +
|Зэв уна ва да мича шонді отсалӧны персиковӧй, апельсиновӧй, лимоннӧй, абрикосовӧй, миндальнӧй да мӧд. саддэз тырсялӧмлӧ.
 +
|-
 +
|Урожай босьтігӧн садъясын уджалӧны дас сюрсъясӧн рабочӧйяс; найӧ босьтӧны фруктъяс, тэчӧны найӧс ящикъясӧ, Асыввыв штатъясӧ да консервнӧй заводъясӧ нуӧм вылӧ.
 +
|Урожай босьтікӧ саддэзын уджалӧны дас сюрс рабочӧйез, кӧдна босьтӧны фрукттэз да Асыввыв штаттэзӧ да консервнӧй заводдэзӧ мӧдӧтӧм понда тэчӧны нійӧ ящиккезӧ.
 +
|-
 +
|Сыысь ӧтдор, зэв уна фруктъяс косьтӧны шонді водзын.
 +
|Этася, ӧддьӧн уна фрукттэз косьтіссьӧны шонді морос вылын.
 +
|-
 +
|Тӧвся войясӧ овлӧны кынмавлӧмъяс, но накӧд бура вермасьӧны: пуяс костас ӧзтӧны нефть грелкаяс.
 +
|Тӧлӧн овлӧны ойся кӧдздӧтӧммез, но ныкӧт паныт успехӧн вермасьӧны: пуэз коласын ӧзтӧны нефтянӧй горелкаэз.
 +
|-
 +
|Му пытшкыс Калифорниялӧн озыр вӧлі зарниӧн, но зарни россыпъясыс ӧні гӧльмисны ёна перйӧмла.
 +
|Калифорниялӧн недраэз вӧлісӧ ёна богатӧсь зарниӧн, но зарниа россыппез бырисӧ ни.
 +
|-
 +
|Сы пыдди рытыввыв берегъясас Калифорния штатын, Кордильерыяс подулын, аддзӧма зэв озыр нефтяинъяс, сэні ӧдйӧ кыптіс нефтянӧй вышкаяслӧн дзонь вӧр.
 +
|Сы понда Калифорния рытвыв штат береггезын, Кордильеррез кок увтын, адззӧмась богатӧй нефть куйлассэз, и татӧн чожа мыччисисӧ быдса вӧр нефтя вышкаэз.
 +
|-
 +
|Регыдӧн быдмис сідз жӧ Лос-Анжелос кар (Лос-Анджелес).
 +
|Сідз жӧ чожа быдмис город Лос-Анжелос (Лос-Анджелес).
 +
|-
 +
|Перйӧм нефтьыс нефтепроводъяс кузя мунӧ нефтеперегоннӧй заводъясӧ да морскӧй гаваньясӧ, кӧні сійӧс качайтӧны наливнӧй суднояс (танкеръяс) трюмӧ.
 +
|Судзӧтан нефть мунӧ нефтепроводдэзӧт нефтеперегоннӧй заводдэзӧ да море гаваннез дынӧ, кытӧн сія качайтсьӧ кисьтана трюм судноэзӧ (танкеррезӧ).
 +
|-
 +
|Тайӧ судноясыс нуӧны сійӧс Нью-Йоркӧ Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ, да с. в. водзӧ переработайтӧм вылӧ.
 +
|Эна судноэз кыскӧны сійӧ Нью-Йоркӧ, Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ и с. одз., кытӧн бы сійӧ переработайтісӧ одзлань.
 +
|-
 +
|Лос-Анжелос — медся ыджыд кар Ылыс Рытывлӧн.
 +
|Лос-Анжелос — Ылісь Рытвывлӧн медыджыт город.
 +
|-
 +
|Лос-Анжелос гӧгӧрын сулалӧны апельсин, лимон да пальма садъяс.
 +
|Лос-Анжелослӧн окрестносттез вевттьӧмӧсь апельсин, лимон да пальма рассэзӧн.
 +
|-
 +
|Ваыс тайӧ садъясас, а сідз жӧ и карас, локтӧ медся кузь водопроводӧд мирын (350 км.) Сьерра-Невада бокъяссянь (гӧра выв тыысь).
 +
|Ва эна саддэзӧ, а сідз жӧ и городӧ локтӧ покаттэз вылісь (керӧса тыись) Сьерра-Невада мирын ӧддьӧн кузь водопроводӧт (350 км).
 +
|-
 +
|Кар бердас матын сулалӧ Голливуд — мирӧвӧй киноцентр, гырысь кинофабрикаясӧн.
 +
|Матын город дынын эм Голливуд — мировӧй киноцентр, кытӧн зэв уна ыджыт кинофабрикаэз.
 +
|-
 +
|Сэні неыджыд местаын ӧтлаасьӧны быдсяма ландшафтъяс: море, вӧръяса, нэмӧвӧйя лымъя да ущельеяса гӧраяс (Сьерра-Невада), пустыня, мича оазисъяс да с. в.
 +
|Сэтӧн неыджыт пространство вылын тӧрӧны быдкодь ландшафттэз: море, вӧррезӧн, векся лыммезӧн да ущеллёэзӧн керӧссэз (Сьерра-Невада), пустыня, чветитан оазиссэз и с. одз.
 +
|-
 +
|Подтропическӧй климат вӧсна киносъёмкаяс во гӧгӧр мунӧны.
 +
|Киносъёмкаэз, сы кузя, што тропикувдӧрся климат, керсьӧны быдса год.
 +
|-
 +
|Рабочӧй кварталъяс тайӧ карас няйтӧсь, сэні абу некутшӧм быдмӧг, ва оз тырмы: некымын барак вылӧ воӧ ӧти кран.
 +
|Эта город рабочӧй кварталлэзын абуӧсь некытшӧм быдмассэз, нятьӧсьӧсь и страдайтӧны ватӧг олӧмись: неӧтік барак вылӧ усьӧ токо ӧтік кран.
 +
|-
 +
|Электрическӧй би ӧзйӧ сэки сӧмын 9 часӧдз рытнас (нефтянӧй компаниеяскӧд вӧчӧм договор серти), а сы бӧрын рабочӧйяслы лоӧ ӧзтыны карасина лампаяс.
 +
|Эна посёлоккезын электрическӧй лампочкаэз сотчӧны токо рытӧн 9 часӧдз (нефтянӧй компанияэзкӧт договор сьӧрті), а сы бӧрын рабочӧйез долженӧсь ӧзтыны керосиновӧй лампаэз.
 +
|-
 +
|Мирӧвӧй кризис понда уна дас сюрс рабочӧйӧс вӧтлӧма удж вылыс, вӧтлӧма патераясысь семьяясныскӧд.
 +
|Мировӧй кризис увья не ӧтік дас сюрс рабочӧйез уволитӧмась и вашӧтӧмась патераэзісь ӧтлаын семьяэзкӧт.
 +
|-
 +
|Сан-Франциско — важнӧй порт залив бердын, кытчӧ усьӧ Сакраменто ю.
 +
|Сан-Франциско — важнӧй порт залив дынын, кӧдаӧ усьӧ Сакраменто ю.
 +
|-
 +
|Почтово-пассажирскӧй туй йитӧ Сан-Францискоӧс став гырысь портъяскӧд мирын.
 +
|Почтово-пассажирскӧй виззез (линияэз) йитӧны Сан-Францискосӧ быдсӧн мирын ыджыт порттэзкӧт.
 +
|-
 +
|Сиэтл — ӧдйӧ быдмысь том порт, фиорд берег вылын, Ванкувер ді сайын.
 +
|Сиэтль — неважся чожа быдман порт, кӧда сулалӧ Ванкувер остров сайын Фиорда берег вылын.
 +
|-
 +
|Сы пыр мунӧ волысьӧм Япониякӧд да Китайкӧд.
 +
|Сы пыр мунӧны сообщеннёэз Япониякӧт да Китайкӧт.
 +
|-
 +
|Морскӧй туй Сиэтлсянь Японияӧдз ёна дженьыдджык, Сан-Францискосянь серти (видз. глобус).
 +
|Море туй Сиэтлись Японияӧдз уна дженытжык, нежели Сан-Францискоись (видзӧт глобус).
 +
|-
 +
|Нёль тихоокеанскӧй туй ӧтлаалӧ Сиэтлӧс, Сан-Францискоӧс да Лос-Анжелосӧс Атлантическӧй океан берегъяскӧд (карта, 204 лб.).
 +
|Нёль лӧньокеанскӧй туйез ӧтлаӧтӧны Сиэтль, Сан-Франциско и Лос-Анжелос Атлантика берег доркӧт (карта, 208 листбок).
 +
|-
 +
|Экспрессъяс, кодъяс петӧны Асыввылысь, воӧны Ылыс Рытыввылӧ 2½ сутки мысти.
 +
|Экспрессэз, кӧдна мунӧны Асыввывсянь, локтӧны Ылісь Рытвылӧ 2½ суткиӧн.
 +
|-
 +
|[Тихӧй океан берегъяс вылын кӧрт туйяс.
 +
|[Лӧньокеанскӧй кӧрттуйез.
 +
|-
 +
|Лыддьӧй, кымын кӧрт туй США-ын да Канадаын.
 +
|Лыддьӧ, кыныма нія США-ын да Канадаын.
 +
|-
 +
|Висьталӧй главнӧй помасянінъяссӧ (пунктъяссӧ) налысь.]
 +
|Шуӧ нылісь главнӧй конечнӧй пункттэз.]
 +
|-
 +
|Скалистӧй гӧраясын да Ыджыд Бассейнын штатъяс.
 +
|Скалистӧй керӧссэзлӧн да Ыджыт Бассейнлӧн штаттэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй скалистӧй гӧраяс да плоскогорьеяс: Ыджыд Бассейн да Колорадо.
 +
|Мыччалӧ Скалистӧй керӧссэз да волькыткерӧсаиннэз: Ыджыт Бассейн и Колорадо.
 +
|-
 +
|Уна-ӧ сэні усьӧны осадокъяс?
 +
|Уна я сэтчин усьӧны осадоккез?
 +
|-
 +
|Гӧра выв штатъяс босьтӧны зэв ыджыд плӧщадь — пӧшти коймӧд юкӧнсӧ США-лысь, но населениеыс сэні шоч — 2 мортысь этша 1 кв. км вылӧ.
 +
|Зэв ыджыт площадь — почти США-лісь куимӧт часть занимайтӧмӧн, керӧс штаттэзлӧн населеннё шоч — 1 кв. км вылӧ усьӧны 2 мортся етшажык.
 +
|-
 +
|Лымйӧн тырӧм гӧра хребетъяс, куш скалаяс, солончаковӧй пустыняяс да шочиник туруна степъяс босьтӧны сэні зэв уна места.
 +
|Керӧс хребеттэз, кӧдна вевттьӧмась лыммезӧн, куш скалаэз, солончаковӧй пустыняэз да степпез, кӧдна вевттисьӧмась шочыник турунӧн, сэтӧн занимайтӧны зэв ыджыт пространствоэз.
 +
|-
 +
|Нянь муяс паныдасьлӧны шоча.
 +
|Сю ыббез пантасьлӧны шоча.
 +
|-
 +
|Му пытшкас ва чӧжӧм могысь сэні муяссӧ гӧрӧны да небзьӧдӧны пиняясӧн тулыссянь сёр арӧдз да кӧдзӧны сӧмын мӧд воас шобді либӧ ид.
 +
|Мусинын влага ӧксьӧм понда сэтӧн ыбсӧ гӧрӧны и рышкытсьӧтӧны сійӧ пиняэзӧн тулыссянь и сёр арӧдз сідз, медбы сійӧ кӧдзны токо мӧдік годӧ шогдіӧн либо идӧн.
 +
|-
 +
|Мукӧдлаын вӧчӧмаӧсь гӧраяс вывсянь лэччысь юяс вылын прудъяс.
 +
|Мукӧд местаэзын юэз вылын, кӧдна визывтӧны керӧссэз вылісь, керӧмась пруддэз.
 +
|-
 +
|Аризона штатын, неыджыд ю вылын, коді визувтӧ пыді долинаын, вӧчӧма 84 м судта плотина; сы понда сэні артмис ыджыд пруд, кысянь нуӧдӧма каналъяс зэв бур фруктӧвӧй садъясӧ, кодъяс кыссьӧны 1000 кв. км вылын.
 +
|Сідз, Аризона штатын, неыджыт ю вылын, кӧда визывтӧ пыдын долинаӧт, керӧма плотина, вылынаӧн 84 метр; эта кузя аркмис ыджыт пруд, кӧдаись каналлэзӧн орошайтсьӧны роскошнӧй фруктовӧй саддэз, кӧдна паськалӧмась 1000 кв. км вылӧ.
 +
|-
 +
|Уна места скалистӧй гӧраяс обласьтын босьтӧны пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧны ыж стадаяс.
 +
|Уна места Скалистӧй керӧссэз областтезын занимайтӧны поскотинаэз, кытӧн видзсьӧны баля стадоэз.
 +
|-
 +
|Гожӧмын пастухъяс верзьӧма вӧлӧн, овчарка-понъяскӧд вӧтлӧны стадаяссӧ гӧраясӧ, кӧні, гӧра бокъясас да долинаясын, вежӧдӧны лугъяс; арын найӧ бӧр локтӧны фермаясӧ да видзӧны ыжъяссӧ ид да шобді идзапод вылын, а сідзжӧ люцернаӧн кӧдзӧм муяс вылын.
 +
|Гожумӧ вӧввез вылын верзьӧмӧн и поннэзӧн — овчаркаэзӧн пастуххез вашӧтӧны стадоэсӧ керӧссэз вылӧ, кытӧн покаттэзын да долинаэзын вежӧтӧны видззез; арӧн нія бӧр локтӧны фермаэз дынӧ и сэтӧн видзӧны баляэсӧ вундӧм ид да шогді поддэз вылын, а сідз жӧ и ыббез вылын, кӧдна кӧдзӧмась люцернаӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ турунсӧ кос местаясын США-ын кӧдзӧны шобді да ид бӧрын да видзӧны сы вылын (турун кӧдза вылас) ыжъяссӧ 5–6 воӧдз; сы бӧрын мусӧ бара гӧрӧны.
 +
|Этӧ турунсӧ кӧс местаэзын США-эз кӧдзӧны шогді да ид бӧрын и видзӧны сы вылын баляэз 5–6 год, мый бӧрын ыбыс бӧра гӧрсьӧ.
 +
|-
 +
|Став гӧра выв штатъясыс страдайтӧны атмосфернӧй осадокъяс ёна вежласьӧмысь; татшӧм вежласьӧмыс мунӧ, кыдзи приметитӧмаӧсь, нелямын воӧн.
 +
|Быдсӧн керӧс штаттэз страдайтӧны сысянь, што ёна вежсьывлӧны атмосфернӧй осадоккез, эта дырни колӧ висьтавны и сійӧ, што эна колебаннёэз понда заметитӧма нёльдасгодся период.
 +
|-
 +
|Ӧні сэн косьмӧм мунӧ: грунтӧвӧй ваяс косьмӧны, тыяс ямӧны да косьмӧны, ледникъяс гӧраяс вылын ёна чинӧны.
 +
|Ӧння кадӧ мунӧ косьмӧм: грунтовӧй ваэз косьмӧны, тыэз чинӧны и сідзжӧ косьмӧны, керӧссэз вылын ледниккез чинӧны зэв ёна.
 +
|-
 +
|Сувтӧдӧны вопрос видз-му уджалысь населениеӧс мӧд местаӧ вуджӧдӧм йылысь.
 +
|Сувтӧтчӧ вопрос мууджалісь населеннёӧс массовӧя выселеннё йылісь.
 +
|-
 +
|Медся кос да куш местаяссӧ Ыджыд Бассейнын торйӧдӧма торъя лагеръясӧ (резервацияясӧ) индеецъяслы.
 +
|Ыджыт Бассейнлӧн медкӧс да пустыннӧй местаэз торйӧтӧмась индееццез понда торья лагеррезӧ (резервацияэзӧ).
 +
|-
 +
|Олӧны сэні индеецъяс зэв гӧля, медасьӧны батракъясӧ орчча крупнӧй скӧт видзысьяс ордӧ, корӧны милӧстина кӧрт туй станцияясын.
 +
|Олӧны индееццез ӧддьӧн беднӧя, медасьӧны соседся гырись подавӧдитіссезлӧ батраккезӧ и кӧрттуй станцияэзын ветлӧтӧны кортӧн.
 +
|-
 +
|Но главнӧй уджыс гӧра выв штатъяс овмӧсын — металлъяс перйӧм: ыргӧн, свинеч, цинк, эзысь да зарни.
 +
|Керӧс штаттэзын хозяйстволӧн главнӧй занятия — эта металлэз шедтӧм, кыдз медь, свинеч, цинк, серебро да зарни.
 +
|-
 +
|Ыргӧн перъян рудникъясын уджалӧны 100 сюрсъясӧн горнякъяс.
 +
|Медь рудниккезын уджалӧны горняккез сё сюрссэзӧн.
 +
|-
 +
|Рудасӧ сэні жӧ кисьтӧны заводъясын.
 +
|Руда сэтӧн жӧ заводдэзын сылӧтӧны.
 +
|-
 +
|Гӧра выв штатъяс сетӧны джын ыргӧнсьыс унджык, мыйта перйысьӧ США-ын.
 +
|Керӧс штаттэз быд медь шедтӧмись США-ын сетӧны джынсӧ.
 +
|-
 +
|Медся ыджыд карыс — Денвер сулалӧ Скалистӧй гӧраяс асыввыв дорын, из шом перъян шахтаяссянь матын.
 +
|Медыджыт Денвер город сулалӧ Скалистӧй керӧссэз асыввыв дорын, матын изшом сахтаэз дынын.
 +
|-
 +
|Йеллоустонскӧй национальнӧй парк, коді сулалӧ Йеллоустон ю йыв дорын (Миссурилӧн веськыд вож), видзӧны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі векысянь.
 +
|Йеллоустонскӧй национальнӧй парк, кӧда сулалӧ Йеллоустон ю истоккезын (Миссурилӧн веськытвыв приток), видзсьӧ аслас первобытнӧй видын.
 +
|-
 +
|Плӧщадьыс сылӧн 8671 кв. км, веркӧсыс гӧраяса, хребетъяс кайӧны З½ сюрс м судтаӧдз.
 +
|Площадь сылӧн 8671 кв. км, вевдӧрыс керӧса, хребеттэзӧн, кӧдналӧн вылыныс 3½ сюрс м-ӧдз.
 +
|-
 +
|Гӧра бокъясас да долинаясын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс; сэні олӧны пушнӧй зверъяс, шуам, ручьяс, ошъяс, да вӧрса пӧткаяс; туруна платояс вылын йирсьӧны йӧраяс да бизонъяс.
 +
|Керӧс покаттэз вылын да долинаэзын быдмӧны зэв бур лысъя вӧррез, кӧднаын ӧддьӧн уна видзсьӧны пушнӧй звиррез, кыдз руччез, ошшез да вӧр кайез; туруна платоэз вылын видзсьӧны лоссез да бизоннэз.
 +
|-
 +
|Тайӧ став животнӧйясыс ӧні ньӧти оз повны мортысь, а бизонъяс лоины пӧшти домашньӧй животнӧйяс кодьӧсь, быттӧ мӧсъяс (локтӧны йӧз дінӧ сёянла).
 +
|Быдас эна животнӧйес озӧ полӧ ӧні мортісь, а бизоннэз керсисӧ почти сэтшӧм жӧ киаэзӧн, кыдз и мӧссэз (локтӧны сёянла отир дынӧ).
 +
|-
 +
|Но туристъясӧс татчӧ кыскӧны пӧсь источникъяс (тані 3600 кымын) да гейзеръяс. Гейзеръяс пиысь ӧти — Великанша — койыштӧ 100 м вылнаӧ фонтан.
 +
|Но главнӧйыс, мый кыскӧ татчӧ туристтэзӧс, — эта дзирыт источниккез, кӧдна лыддиссьӧны 3600 гӧгӧр, и гейзеррез, кӧдна коласісь ӧтік — Великанша чапкӧ фонтан 100 метр вылына.
 +
|-
 +
|Сэсся мичаӧсь Йеллоустон юлӧн каньонъясыс, кодъяслӧн эмӧсь 300 м-ысь джуджыдджык кыркӧтшъяс.
 +
|Басӧкӧсь, медбӧрын, Йеллоустон юлӧн каньоннэз, обрыввезӧн, кӧдналӧн вылынаыс унажык 300 метрся.
 +
|-
 +
|Прерияяса Плато.
 +
|Прерия плато.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Скалистӧй гӧраяссянь асыввылӧ.
 +
|Висьталӧ юэз, кӧдна визывтӧны Скалистӧй керӧссэзсянь асыввылӧ.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй прерияяса Плато.
 +
|Мыччалӧ Прерия плато.
 +
|-
 +
|Кутшӧм сэні овлӧ гожӧмыс?
 +
|Кытшӧм сы вылын овлӧ гожум?
 +
|-
 +
|Кутшӧм воча мунысь тӧвъяс сэні вермӧны паныдасьны?
 +
|Кытшӧм паныт мунан тӧввез сэтчин вермасӧ пантасьлыны?
 +
|-
 +
|Уна-ӧ сэні усьӧ осадок?
 +
|Уна я сэтчин усьӧны осадоккез?
 +
|-
 +
|Асыввылын Скалистӧй гӧраяс крута помасьӧны прерияяса Платолань.
 +
|Асыввылын Скалистӧй керӧссэз крута орӧны Прерия плато дынӧ.
 +
|-
 +
|Тайӧ плоскогорьеыс мунӧ 2500 км кузя лунвывсянь войвылӧ да 400–500 км гӧгӧр рытывсянь асыввылӧ.
 +
|Эта волькыткерӧсаин лунвывсянь ойвылӧ нюжалӧма 2500 км вылӧ и рытвывсянь асыввывлӧ 400–500 км вылӧ.
 +
|-
 +
|Кызвын местасӧ сэні босьтӧны степ выв пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧ уна миллион душ скӧт: ыжъяс, сюра гырысь скӧт, вӧвъяс.
 +
|Ыджытжык часть сылісь занимайтӧны степнӧй поскотинаэз, кӧдна вылын видзсьӧны подаыс миллионнэзӧн, кыдз баляэз, гырись сюра пода, вӧввез.
 +
|-
 +
|Скӧт быдмӧ вӧля вылын, пӧскӧтинаясын; стадаяссӧ вӧтлӧны местаысь местаӧ пастухъяс — ковбойяс; найӧ быд лун мунӧны верзьӧмӧн сё километрӧдз; тулысын найӧ пасйӧны (клеймитӧны) том куканьясӧс, а арын бӧрйӧны бурджык животнӧйяссӧ асыввылӧ мӧдӧдны.
 +
|Пода унажыксӧ быдтіссьӧ кокувтісь турун вылын, и сылӧн стадоэз вашӧтлывсьӧны местаись местаӧ пастуххезӧн — ковбойезӧн, кӧдна быд годӧ верзьӧмӧн мунӧны сё километрӧдз, тулысӧн томыник куканнесӧ нія клеймитӧны, а арӧн асыввылӧ мӧдӧтӧм понда бӧрйӧны буржык животнӧйезӧс.
 +
|-
 +
|Кузь поездъяс нуӧны сэтчӧ скӧтӧс кукурузаӧн тшӧгӧдӧм вылӧ.
 +
|Кузь поезддэз кыскӧны сэтчин кукурузаӧн вердӧм понда пода.
 +
|-
 +
|Кризис понда скӧт видзӧм ӧні чинӧ.
 +
|Кризис увья подавӧдитӧмыс, однако, чинӧ.
 +
|-
 +
|Американскӧй правительство ньӧбӧ фермеръяслысь донтӧм донысь миллион душъясӧн скӧтсӧ; сійӧ мунӧ му вынсьӧдан тукъяс вӧчӧм вылӧ.
 +
|Американскӧй правительство ньӧбӧ фермеррезлісь зэв донтӧма миллионнэзӧн пода, кӧдна мунӧны удобряйтан туккез керӧм вылӧ.
 +
|-
 +
|Тшыгъялысь уджтӧм йӧзлы яй оз сетны.
 +
|Тшыгьялісь уджтӧм отирлӧ яй оз сетассьы.
 +
|-
 +
|Асывладорас прерияясын, кӧні овлӧны зэръяс Мексиканскӧй заливсянь локтысь тӧвъяс дырйи, пӧскӧтинаяс вежсьӧны муясӧн, кӧні кӧдзӧны шобді, зӧр (войвылын) да кукуруза (лунвылын).
 +
|Прерия асыввыв дорын, кытӧн усялӧны зэррез Мексиканскӧй заливсянь тӧввез дырни, поскотинаэз туйӧ местаэз вылын кӧдзӧны шогді, зӧр (ойвылын); кукуруза (лунвылын).
 +
|-
 +
|Тані — чернозём, но урожайяслы вредитӧны кос поводдяяс, кодъяс овлӧны вой тӧвъяс дырйи и торъя нин рытыв тӧвъяс дырйи.
 +
|Мусин эстӧн сьӧдмусина, но урожайезлӧ вредитӧны засухаэз, кӧдна овлӧны ойвыв и ӧддьӧнжык рытвыв тӧввез дырни.
 +
|-
 +
|[Прерияяса плато.
 +
|[Прерия плато.
 +
|-
 +
|Ковбойяс куталӧны арын том скӧтӧс Асыввыв штатъясӧ нуӧм вылӧ.]
 +
|Ковбойез Асыввыв штаттэзӧ мӧдӧтӧм понда куталӧны арӧн томыник пода.]
 +
|-
 +
|Лунвыв штатъяс.
 +
|Лунвыв штаттэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Миссисипилысь визувтӧмсӧ Огайо усянінсянь улынджык да висьталӧй кык веськыдвыв вож Миссисипилысь.
 +
|Мыччалӧ Огайо усьӧм бӧрын Миссисипилісь визыв и шуӧ Миссисипилісь кык веськытвывся приток.
 +
|-
 +
|Уна-ӧ осадок усьӧ Лунвыв штатъясын?
 +
|Уна я осадоккез усьӧны Лунвыв штаттэзын?
 +
|-
 +
|Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны тайӧ штатъясас?
 +
|Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны эна штаттэзын.
 +
|-
 +
|Лунвыв штатъяс кыссьӧны прерияяссянь да Мексикакӧд границасянь рытыввылын Атлантическӧй океан берегъясӧдз асыввылын да босьтӧны тшӧтш Флорида полуостров.
 +
|Лунвыв штаттэз нюжалӧмась прерияэзсянь и Мексикакӧт границасянь рытвылын Атлантика океан береггез дынӧдз асылын и пыртӧны ас пытшкӧ Флорида кӧдж.
 +
|-
 +
|Зэв гырысь местаяс Миссисипскӧй увтасын босьтӧны хлопок плантацияяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн негръяс.
 +
|Миссисипскӧй лажмытінлӧн зэв ыджыт пространствоэз вевттьӧмась хлопковӧй плантацияэзӧн, кӧдна вылын уджалӧны миллионнэзӧн негррез.
 +
|-
 +
|Шоныд климат (200-ысь унджык шоныд лун, умереннӧй зэръяса гожӧм) отсалӧ хлопок воӧмлы, а кос ар зэв лӧсялӧ хлопок босьтӧмлы.
 +
|Шоныт климат (200 лунся унажык мороззэзтӧг, гожум умереннӧй зэррезӧн) бурсьӧтӧны хлопок воӧмлӧ, а кӧс ар лоӧ бур коробкаоккез ӧктӧм понда.
 +
|-
 +
|Сентябр тӧлысьын хлопок коробочкаяс потласьӧны да став муясыс лоӧны еджыдӧсь хлопоксьыс.
 +
|Сентябрын коробкаоккез потласьӧны, и быдсӧн ыббез хлопок пухсянь лоӧны чочкоммезӧн.
 +
|-
 +
|Тані босьтӧны пӧшти ⅗ юкӧнсӧ став мирӧвӧй хлопок урожайсьыс.
 +
|Эстӧн ӧксьӧ быдӧс мировӧй хлопок урожайись куим витӧт.
 +
|-
 +
|Хлопок быдмӧ либӧ гырысь помещикъяс плантацияяс вылын, либӧ посньыдик участокъяс вылын, кодъясӧс арендуйтӧны фермеръяс, медсясӧ негръяс, сійӧ жӧ гырысь помещикъяслысь.
 +
|Хлопок вӧдитсьӧ либо гырись помещиккез плантацияэз вылын, либо жӧ неыджыт участоккез вылын, кӧдна арендуйтсьӧны фермеррезӧн, унажыксӧ негррезӧн, нія жӧ помещиккезлісь.
 +
|-
 +
|Негръяс — важ рабъяслӧн потомокъяс — олӧны корысьяс олӧмӧн, некутшӧм праваястӧг; вынсьыс вывті уджалӧны найӧ помещикъяслы аренда мынтӧм вылӧ, хлопок ньӧбысьяслы уджйӧзъяс мынтӧм вылӧ да правительстволы налогъяс мынтӧм вылӧ.
 +
|Негррез, — одзза раббезлӧн, потомоккез — олӧны нищӧя да правотӧг; быд вынісь нія уджалӧны, медбы мынтыны помещиккезлӧ аренда, хлопок ньӧбиссезлӧ долггез да правительстволӧ налоггез.
 +
|-
 +
|Мексиканскӧй залив дорын хлопок оз вӧдитны: сэні сылы вывті ва, сэсся вредитӧ долгоносик, коді вуджис Мексикаысь да паськаліс шоныд берег дор полосаас.
 +
|Матын Мексиканскӧй залив дынын хлопок озӧ вӧдитӧ (карта, 204 листбок): сы понда сэтчин зэв мускыт, сылӧ вредитӧ, рочӧн висьтавны, долгоносик, кӧда локтіс Мексикаись и паськаліс кынмытӧм берегдорся полосаын.
 +
|-
 +
|Увтас берегъяс вылын Мексиканскӧй залив дорын кыссьӧны сахарнӧй тростник да рис плантацияяс, кӧні став уджсӧ вӧчӧны машинаясӧн.
 +
|Мексиканскӧй залив лажмыт берег местаэзын кыссьӧны сахарнӧй тростниклӧн да рислӧн плантацияэз, кытӧн быд уджжез керсьӧны машинаэзӧн.
 +
|-
 +
|Туй вӧчан машина лэптӧ му гӧгӧрыс вал, уна амыся тракторнӧй плуг да дискӧвӧй пиняяс гӧрӧны да пинёвтӧны мусӧ, а тракторнӧй радӧвӧй сеялкаяс кӧдзӧны рис. Газомоторнӧй насосъяс качайтӧны му вылӧ ва да видзӧны сылысь уровеньсӧ гожӧмбыд.
 +
|Туй машина гӧгӧртӧ ыбсӧ валӧн, тракторнӧй уналемеха плуг да дисковӧй пиняэз бергӧтӧны мусин, и тракторнӧй рядовӧй кӧдзан машинаэз кӧдзӧны ыб вылӧ рис. Газомоторнӧй насоссэз качайтӧны ыб выла ва и сылісь уровень видзӧны быдса гожум.
 +
|-
 +
|Воӧм да ваысь косьтӧм муяс вылын уджалӧны комбайнъяс, найӧ кольӧны ас бӧрсяыс рис тыра мешӧкъяс.
 +
|Воӧм рис ыббез вылын, кӧдна косьтӧмӧсь ни ваись, уджалӧны уборочнӧй комбайннэз, кӧдна кольӧны ас бӧрын рисӧн тыртӧм мешӧккез.
 +
|-
 +
|Ӧти рабочӧй уджалӧ гожӧмбыдӧн шӧрвыйӧ 40 га рис, — японскӧй крестьянин — 1 га.
 +
|Гожумӧ ӧтік рабочӧй обрабатывайтӧ, шӧрӧтӧн босьтны, рис 40 га, сэк кӧр японскӧй крестьянин — токо 1 га.
 +
|-
 +
|Но олӧмыс американскӧй негрлӧн абу бурджык японскӧй крестьянин дорысь: кыкнаныс уджалӧны помещик вылӧ.
 +
|Но американскӧй негрлӧн олан не буржык, нежели японскӧй крестьянинлӧн: ӧтыс и мӧдыс уджалӧны мувидзись вылӧ.
 +
|-
 +
|Негр вылӧ, сьӧкыд ужысь ӧтдор, водӧ ещӧ национальнӧй гнёт.
 +
|Сэтчӧ жӧ негр, сьӧкыт уджся, кыскӧ эшӧ и национальнӧй гнёт.
 +
|-
 +
|Флоридаын паськыда вӧдитӧны фрукта пуяс: апельсин, лимон, яблӧк, персик да с. в.
 +
|Флоридаын паськыта вӧдитӧны фруктовӧй пуэз: апельсиннӧйез, лимоннӧйез, яблоняэз, персиковӧйез да мӧд.
 +
|-
 +
|Качество сертиыс тайӧ фруктъясыс ёна уступайтӧны калифорнияса фруктъяслы, но кисьмӧны водзджык; найӧс зэв ёна петкӧдӧны промышленнӧй районъясӧ США-ын.
 +
|Качество сьӧрті эна фрукттэз уна умӧльжыкӧсь калифорнийскӧйезся, но воӧны одзжык и зэв уна кыскиссьӧны США промышленнӧй районнэзӧ.
 +
|-
 +
|Видз-му овмӧскӧд ӧттшӧтш Лунвыв штатъясын паськалӧма и промышленносьт.
 +
|Ордчӧн сельскӧй хозяйствокӧт Лунвыв штаттэзын паськаліс и промышленность.
 +
|-
 +
|Му пытшкас куйлӧны нефть полеяс (муяс); сэні мунӧ медся ыджыд удж США-ын (выйӧдзтӧ став мирас) нефть да газ перйӧм кузя.
 +
|Му недраэзын куйлӧны эстӧн нефть, и сэтчин мунӧ зэв ыджыт США-ын (и даже быд мирын) нефть да газ шедтӧм.
 +
|-
 +
|Нефтьсӧ, му пытшкас нуӧдӧм трубаясӧд, качайтӧны морскӧй портъясӧ, а сідз жӧ Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ.
 +
|Нефть му пытшкӧт нуӧтӧм трубаэзӧт качайтсьӧ морскӧй порттэз дынӧ, а сідз жӧ и Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ.
 +
|-
 +
|Нефтепроводъяслӧн кузьтаыс США-ын 90 сюрс км; цистернаясӧн нефть кыскалӧм сэні лыддьӧны донаӧн да важмӧм ногӧн.
 +
|США-ын нефтепроводдэзлӧн сеть лоӧ кузяӧн 90 сюрс км; цистернаэзын нефть кыскӧм сэтчин лыддиссьӧ донаӧн и важсяӧн.
 +
|-
 +
|Натуральнӧй газ сідз жӧ мунӧ трубаясӧд, сійӧ шонтӧ да югдӧдӧ уна американскӧй каръяс.
 +
|Натуральнӧй газ сідзжӧ вашӧтсьӧ трубаэз кузя, сія шонтӧ и югдӧтӧ уна американскӧй городдэз.
 +
|-
 +
|Газ сотӧны фабрикаясын газӧвӧй моторъясын да парӧвӧй котёл ломтасъясын (топкаясын), а кӧзяйкаяс плитаяс вылын сійӧн пуӧны ӧбӧд.
 +
|Фабрикаэзын газ сотчӧ газовӧй моторрезын да паровӧй котёл топкаэзын, а гортся хозяйкаэз эта газӧн плита вылын лӧсьӧтӧны ӧбед.
 +
|-
 +
|Кыдзи ломтысян газ (горючӧй), сійӧ бурджык из шомысь перъян югдӧдан (светильнӧй) газысь.
 +
|Кыдз горючӧй, сія буржык светильнӧй газся, кӧда шедтіссьӧ изшомись.
 +
|-
 +
|Аппалачскӧй гӧраяс дінын лунвыв подувъяс дорас, Бирмингам кар районын, ёна паськалӧма металлургия.
 +
|Аппалачскӧй керӧссэз лунвыв кокувтын, Бирмингам город районын, зэв ёна паськаліс металлургия.
 +
|-
 +
|Тані из шом, кӧрт руда да известняк куйлӧны орччӧн.
 +
|Эстӧн изшом, кӧрт руда да известняк куйлӧны ордчӧн.
 +
|-
 +
|Ӧдйӧ паськалӧ Лунвыв штатъясын сідз жӧ текстильнӧй промышленносьт.
 +
|Лунвыв штаттэзын чожа паськалӧ сідз жӧ и текстильнӧй промышленность.
 +
|-
 +
|Войдӧр став хлопоксӧ лунвывсьыс нулісны асыв-войвылӧ либӧ петкӧдлісны заграницаӧ; ӧні лунвылын стрӧитӧма уна текстильнӧй фабрика, да зэв гырысьӧс; тані эм уна хлопок да уна донтӧм да праватӧм рабочӧй.
 +
|Одзжык быдсӧн хлопок лунвылісь кыскиссьывліс ой-асыввылӧ либо жӧ граница сайӧ; ӧні лунвылын керӧмась зэв уна текстильнӧй фабрикаэз, и сэк жӧ ӧддьӧн гырисьӧсь; татӧн эм ӧддьӧн уна хлопок, а сідз жӧ донтӧмик да правотӧм рабочӧйез.
 +
|-
 +
|Главнӧй портыс лунвыв штатъяслӧн — Новый Орлеан, Миссисипи дельтаын; татысь, а сідз жӧ и Мексиканскӧй залив дорса мукӧд портъясысь петкӧдӧны хлопок, нефть, шобді, кодъясӧс вайӧны войвылысь Миссисипи кузя либӧ кӧрт туйяс вывті.
 +
|Лунвыв штаттэз понда главнӧй порт — эта Виль Орлеан, кӧда сулалӧ Миссисипи дельтаын; сыись, а сідз жӧ и мӧдік Миссисипскӧй залив порттэзісь кыскиссьӧ хлопок, нефть, шогді, кӧдна локтӧны Миссисипи кузя ойвылісь либо жӧ кӧрттуйез кузя.
 +
|-
 +
|[Помещик (США лунвылын) босьтӧ (принимайтӧ) хлопок, кодӧс вайис сылы арендатор-негр.]
 +
|[Помещик (США лунвылын) примитӧ хлопок, кӧда вайӧма сылӧ арендаторӧн-негрӧн.]
 +
|-
 +
|Центральнӧй штатъяс.
 +
|Центральнӧй штаттэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Центральнӧй штатъясӧд.
 +
|Шуӧ юэз, кӧдна визывтӧны Центральнӧй штаттэз кузя.
 +
|-
 +
|Уна-ӧ сэні усьӧ осадок?
 +
|Уна я сэтчин усьӧны осадоккез?
 +
|-
 +
|Кутшӧм быдмӧгъяс сэні вӧдитӧны?
 +
|Кытшӧм быдмассэз сэтчин вӧдитсьӧны?
 +
|-
 +
|Сэні, кӧні ӧтлаасьӧны Миссисипи, Огайо да Миссури юяс, сулалӧны Центральнӧй штатъяс — главнӧй нянь вӧдитан да скӧт видзан район США-лӧн.
 +
|Сэтчин, кытӧн ӧтлаасьӧны Миссисипи, Миссури да Огайо юэз, куйлӧны Центральнӧй штаттэз — США-лӧн главнӧй сювӧдитан да подавӧдитан район.
 +
|-
 +
|Лунвыв юкӧнас сэні зэв гырысь местаясӧ (пространствоясӧ) кӧдзӧны кукуруза; сійӧ век сетӧ бур урожай (кык мындаӧн унджык шобді дорысь) — сэні плодороднӧй (мыйкӧ мында чернозёмнӧй) му, кузь, жар да зэръяса гожӧм *.
 +
|Ны лунвыв частьын зэв ыджыт пространствоэз кӧдзсьӧны кукурузаӧн, кӧда плодороднӧй (мымдакӧ сьӧдмусина) мусин увья да кузь гожумся жар да усялан зэррез увья пыр вайӧтӧ бур урожай (кыкись унажык, нежели шогді*).
 +
|-
 +
|Кукурузаӧн вердӧны Центральнӧй штатъясын уна миллион сюрс гырысь скӧт да порсь.
 +
|Кукурузаӧн Центральнӧй штаттэзын вердсьӧны не ӧтік миллион гырись сюра пода да порссез.
 +
|-
 +
|Скӧтсӧ вайӧны сэтчӧ рытыввылысь, прерияясысь, сэсся кымынкӧ тӧлысь вердӧны (тшӧгӧдӧны) сэні; сы бӧрын сійӧ мунӧ бойняясӧ (начканінӧ).
 +
|Рытвылісь, прерияэзісь, татчӧ вайӧтан пода кынымкӧ мисеч бӧрын иньдӧтсьӧ бойняэзӧ.
 +
|-
 +
|Рытыв-войвылын куйлӧ ярӧвӧй шобді вӧдитан обласьт.
 +
|Ой-рытвывлань куйлӧ яровӧй шогді пояс.
 +
|-
 +
|* Тыдалӧ, тані и эм чужан муыс (рӧдинаыс) кукурузалӧн; бӧрынджык сійӧс петкӧдісны Америкаысь мукӧд свет юкӧнъясӧ.
 +
|* Позьӧ думайтны, што эстӧн и лоӧ кукурузалӧн чужаніныс, кӧда сыбӧрын Америкаись кыскӧма мӧдік свет часттезӧ.
 +
|-
 +
|Помтӧм-дортӧм шобді муяс кыссьӧны со километръясӧн.
 +
|Синӧн куттӧм шогді ыббез кыссьӧны сё километррез ылына.
 +
|-
 +
|Муяс костын сулалӧны бура гырысь фермаяс.
 +
|Ны коласын куйлӧны зэв ыджыт фермаэз.
 +
|-
 +
|Быд фермер видзӧ кымынкӧ дас батрак; быд фермерлӧн эм уна плугъяс, кӧдзан машинаяс, вундан машинаяс, моторнӧй либӧ парӧвӧй молотилкаяс (вартан машинаяс), уна фермерлӧн эмӧсь весиг тракторъяс да комбайнъяс.
 +
|Быд фермер видзӧ неӧтік дас батраккез и эмӧсь сылӧн зэв уна плуггез, кӧдзан машинаэз, вундан машинаэз, моторнӧй либо паровӧй молотилкаэз, а уна фермеррезлӧн эмӧсь нельки тракторрез и комбайннэз.
 +
|-
 +
|Чукӧртӧм няньсӧ (зерно) пырысьтӧм-пыр жӧ нуӧны нянь видзан складъясӧ — элеваторъясӧ, кодъяс сулалӧны кык-куимӧдз быд кӧрт туй станция дорын, — найӧс стрӧитӧны капиталистическӧй компаниеяс.
 +
|Ӧктӧм сю сэкжӧ кыскиссьӧ сю складдэзӧ — элеваторрезӧ, кӧдна капиталистическӧй компанияэзӧн керӧмӧсь кыкӧн-куимӧн быд кӧрттуй станция дынын.
 +
|-
 +
|Тайӧ компаниеясыс ньӧбӧны фермеръяслысь няньсӧ ичӧт донъясӧн, а вузалӧны гырысь донъясӧн.
 +
|Эна компанияэз ньӧбӧны фермеррезлісь сюсӧ зэв донтӧма, а вузалӧны донӧн.
 +
|-
 +
|Ӧні, кризис понда, компаниеяс гырысь донъяс кутӧм могысь частӧ бырӧдӧны ньӧбӧм няньсӧ, — киськалӧны карасинӧн да ломтӧны паровозъяс топкаясын.
 +
|Ӧння кадӧ, кризис увья, компанияэз вылын ценаэз видзӧм понда ньӧбӧм сюсӧ нешоча уничтожайтӧны, киськалӧны сійӧ керосинӧн да сотӧны паровознӧй топкаэзын (горрезын).
 +
|-
 +
|Мирӧвӧй кризис понда шобді кӧдзаяс ӧні чинӧны, фермеръяс рӧзӧритчӧны; фермаяссӧ налысь машинаяснас и скӧтнас вузалӧны уджйӧзъясысь.
 +
|Мировӧй кризис вайӧтіс шогді кӧдзӧммез чинтӧм дынӧ да фермеррез розоритчӧм дынӧ; долггез понда нылӧн фермаэз вузассьӧны ӧтлаын машинаэзкӧт да подакӧт.
 +
|-
 +
|Мукӧд фермеръясыс асьныс вузалӧны тракторъяссӧ да машинаяссӧ да заводитӧны уджавны муяс вылас важ ногӧн — прӧстӧй плугъясӧн да вӧвъясӧн.
 +
|Мӧдік фермеррез асьныс вузалӧны тракторресӧ да машинаэсӧ и бертӧны важся мууджалан способбез дынӧ, кыдз вӧввез вылын простӧй плуггезӧн.
 +
|-
 +
|Няньӧн да скӧтӧн вузасьӧм серти, пызь да консервъяс вӧчӧм серти важнӧй каръясӧн лоӧны Сен-Луи да Канзас — первойыс Миссисипи вылын, мӧдыс — Миссури вылын.
 +
|Няньӧн да подаӧн вузасьӧм сьӧрті, а сідз жӧ и пизь да консерваэз заготовка сьӧрті важнӧй городдэзӧн лоӧны Сэн-Луи да Канзас — медодззаыс Миссисипи вылын, а мӧдікыс — Миссури вылын.
 +
|-
 +
|Но медся ыджыд карыс тані — Чикаго, ыджда сертиыс США-ын мӧд кар.
 +
|Но медыджыт город эстӧн — Чикаго, США-ын аслас ыждаӧн мӧдік город (приложеннё № 2).
 +
|-
 +
|Сійӧ сулалӧ Мичиган ты лунвыв берегын да канал вылын, коді ӧтлаалӧ тайӧ тысӧ Миссисипи вожкӧд — Иллинойскӧд.
 +
|Сія сулалӧ Мичиган ты лунвыв берегын и канал вылын, кӧда этӧ тысӧ ӧтлаӧтӧ Миссисипи — Иллинойс притоккӧт (карта, 202 листбок).
 +
|-
 +
|Чикагоӧ локтӧ 40 кӧрт туйысь унджык.
 +
|Чикаго дынӧ локтӧны унажык 40 кӧрттуйся.
 +
|-
 +
|Тайӧ медся ыджыд центр мирын яй да пызь заптӧмын, а сідз жӧ зэв ыджыд центр чугун да сталь кисьтӧмын да машинаяс вӧчӧмын.
 +
|Эта мирын зэв ыджыт центр яй да пизь заготовка сьӧрті, а сідз жӧ и зэв ыджыт центр чугун да сталь сылӧтӧм сьӧрті да машинаэз керӧм сьӧрті.
 +
|-
 +
|Быд лун поездъяс, сюра гырысь скӧтӧн да порсьясӧн, локтӧны тайӧ карас; скӧтыс мунӧ бойняясӧ (скӧт начканінъясӧ), кодъяс сулалӧны уна квадратнӧй километр вылын.
 +
|Быд лунӧ поезддэз, кӧдна грузитӧмӧсь гырись сюра подаӧн да порссезӧн, локтӧны эта городӧ и нуӧтсьӧны бойняэзӧ, кӧдна паськалӧмӧсь неӧтік квадратнӧй километр вылӧ.
 +
|-
 +
|Скӧтсӧ начкӧны машинаясӧн; тушаяссӧ лэдзӧны конвейеръяс пыр да ӧдйӧ кералӧны.
 +
|Пода начкывсьӧ машинаэзӧн, и сылӧн тушаэз, кӧдна мунӧны конвейеррез вылӧт, зэв чожа керсьӧны.
 +
|-
 +
|Мыйкӧ мында яйыс мунӧ холодильникъясӧ (кынтӧм вылӧ), а мыйкӧ мындаыс консервъяс вӧчӧм вылӧ.
 +
|Мымдакӧ яй мунӧ холодильниккезӧ, а мымдакӧ перерабатывайтсьӧ консерваэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Вирсьыс да лыяссьыс вӧчӧны му вынсьӧданъяс, салаыс мунӧ майтӧг вӧчӧм вылӧ, а кучикыс — кучик вӧчан заводъясӧ Чикагоӧ.
 +
|Вирись да лыэзісь керӧны ыббез понда удобреннёэз, гос мунӧ матег пуӧм вылӧ, а кучик — Чикагоас кучиккеран заводдэзӧ.
 +
|-
 +
|Кризис понда яй промышленносьт Чикагоын ёна улӧдз лэдзчис, сы вӧсна, мый США-ын 17 млн. морт уджтӧм йӧзыс оз вермыны яйсӧ ньӧбны семьяясныслы.
 +
|Кризис увья яй промышленность Чикаголӧн зэв ёна усис, сідз кыдз уджтӧм отир, кӧдна США-ын лыддиссьӧны ӧддьӧн уна, озӧ вермӧ ньӧбны яйсӧ аслыныс питайтчӧм понда.
 +
|-
 +
|Чині яй петкӧдӧм и мукӧд странаясӧ, кӧні сідзжӧ уна уджтӧм йӧзыс.
 +
|Чиніс яй кыскӧмыс и мӧдік странаэзӧ, кытӧн уджтӧм отир сідз жӧ зэв уна.
 +
|-
 +
|Заптӧм яйсӧ холодильник-пароходъясӧн нуӧны Чикагоысь тыяс вывті Нью-Йоркӧдз.
 +
|Заготовитӧм яй пароходдэзын-холодильниккезын Чикагоись тыэз кузя кыскиссьӧ Нью-Йоркӧдз.
 +
|-
 +
|Сійӧ туйӧд жӧ мунӧ нянь.
 +
|Сія жӧ направленнёын кыскиссьӧ и нянь.
 +
|-
 +
|Тӧлын, кор тыяс кынмӧны 4 тӧлысь кежлӧ, движение (ветлӧм) мунӧ кӧрт туйяс вывті.
 +
|Тӧлӧн, кӧр тыэз кынмӧны 4 мисеч кежӧ, движеннё пондӧ мунны кӧрттуйез кузя.
 +
|-
 +
|Дзик войвылас Центральнӧй штатъясын, Верхньӧй ты берег вылын, сулалӧ порт Дулут.
 +
|Центральнӧй штаттэз медойвылын, Вылісь ты берег дорын сулалӧ порт Дулут.
 +
|-
 +
|Сэсянь матын, Канадскӧй щит кристаллическӧй массив вылын, дзик му веркӧсас куйлӧны вывті уна кӧрт рудаяс.
 +
|Матын сы дынын, Канадскӧй щит кристаллическӧй массив вевдӧрын, куйлӧны зэв ыджыт кӧрт руда массаэз.
 +
|-
 +
|Рудасӧ перйӧны гӧра бокъясын экскаваторъясӧн: аммонал либӧ кизьӧр кислород взрывъясӧн дрӧбитӧны рудасӧ; экскаваторъяс сӧвтӧны сійӧс кӧрт туй вагонъясӧ; вагонъясыс лэччӧны рельсъяс кузя увлань Верхньӧй тыланьӧ; сэні подъёмнӧй машинаясӧн рудасӧ грузитӧны вагонъясысь стальнӧй баржаясӧ, кодъяс мунӧны Великӧй тыясӧд Питсбургӧ.
 +
|Кӧртрудаа керӧссэз покатын шедтӧм мунӧ экскаваторрезӧн: неыджыта аммонал взрыввезӧн либо жидкӧй кислородӧн руда пазӧтсьӧ торрез вылӧ; экскаваторрез грузитӧны сійӧ кӧрттуй вагоннэзӧ, кӧдна рельссэз кузя ыскӧвтӧны улӧ вылісь ты дынӧ; сэтчин подъёмнӧй машинаэзӧн руда чожа грузитсьӧ стальнӧй биржаэзӧ, кӧдна Великӧй тыэз кузя мунӧны Питсбург дынӧ.
 +
|-
 +
|Дулутысь петкӧдӧны сымында руда, мый петкӧдӧм груз лыд сертиыс (вес сертиыс) сійӧ панйӧ весиг Нью-Йоркӧс.
 +
|Дулутісь сымда кыскиссьӧ руда, што кыскан груззэз количество сьӧрті (мӧднёж висьтавны, груззэз вес сьӧрті) сія вевттьӧ (превосходитӧ) нельки Нью-Йоркӧс.
 +
|-
 +
|Промышленнӧй асыв-войвыв.
 +
|Промышленнӧй ой-асыввыв.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Гудзон ю, Эрийскӧй канал да Ниагарскӧй водопад.
 +
|Мыччалӧ Гудзон ю, Эрийскӧй канал да Ниагарскӧй ваусян.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Огайо да Питсбург кар.
 +
|Мыччалӧ Огайо исток да Питсбург город.
 +
|-
 +
|Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны рытыввыв бокъясас Аппалачскӧй гӧраясын?
 +
|Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны Аппалачскӧй керӧссэс рытвыв покаттэзын?
 +
|-
 +
|Лунвывланьын Эри тысянь куйлӧны из шом перъян шахтаяс; найӧ сетӧны ⅙ юкӧнсӧ став перйӧм мирӧвӧй из шомысь.
 +
|Эри тысянь лунланьӧ эмӧсь изшом копиэз, кӧдна мирын быдсӧн изшом шедтӧмись сетӧны кватьӧт часть.
 +
|-
 +
|Тайӧ шахтаяс гӧгӧрыс быдмисны уна каръяс, на пытшкысь медся ыджыдыс — Питсбург.
 +
|Эна шахтаэзкӧт соседство кузя быдмисӧ зэв уна городдэз, кӧдна коласісь медыджыт лоӧ Питсбург город.
 +
|-
 +
|Тані сулалӧны сёясӧн металлургическӧй да машиностроительнӧй заводъяс.
 +
|Эстӧн неӧтік сё металлургическӧй да машинакеран заводдэз.
 +
|-
 +
|Быдлаын оръявлытӧг мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс.
 +
|Быдсӧн мувевдӧр вундалӧма кӧрттуйезӧн да автомобильнӧй туйезӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ странаыс «Сьӧд Англия» кодь жӧ, и населениеыс тані сэтшӧм жӧ тшӧкыд: 100 мортысь уна 1 кв. км вылӧ.
 +
|Страна вачкисьӧ „Сьӧд Англия“ вылӧ и пуксьӧтӧма зэв тшӧка; ӧтік квадратнӧй километр вылӧ плотностьыс лоӧ унажык 100 мортся.
 +
|-
 +
|Ӧні мирӧвӧй кризисла, тані тшынасьӧны сӧмын некымын трубаяс, и шахтаяс уджалӧны сӧмын 2–3 лун вежоннас.
 +
|Ӧні, мировӧй кризис увья, эстӧн трубаэз тшынӧтӧны етша, и шахтаэз уджалӧны недельнас токо 2–3 лун.
 +
|-
 +
|Прӧста довъялӧны Питсбург уличаяс кузя тшыгла омӧльтчӧм уджтӧм йӧз.
 +
|Цельтӧг Питсбург уличаэз кузя бродитӧны — ветлӧны тшыгӧн моритӧм уджтӧм отир.
 +
|-
 +
|Быдлаын куйлӧны из шом чукӧръяс.
 +
|Быдлаын куйлӧны изшом грудаэз.
 +
|-
 +
|Тӧлын, кор тані овлӧны гырысь морозъяс, уджтӧм йӧзлӧн абу ломтасыс; рабочӧйяслӧн няйт да дзескыд патераясныс тырӧмаӧсь висьысьясӧн.
 +
|Тӧлӧн, кӧр эстӧн овлӧны ыджыт мороззэз, уджтӧм отирлӧ нельки немӧн лонтны ассиныс горрез; дзескыт да нятьӧсь квартираэз тыртӧмӧсь шогаліссезӧн.
 +
|-
 +
|Гурон да Эри тыяс костын, перешеек вылас, сулалӧ ыджыд промышленнӧй кар — Детройт зэв гырысь автомобильнӧй заводъясӧн (Фордлӧн да мукӧд фирмаяслӧн).
 +
|Гудзон да Эри тыэз коласын перешеек вылын сулалӧ ыджыт промышленнӧй город Детройт, кытӧн эмӧсь зэв ыджыт автомобилькеран заводдэз, кыдз Фордлӧн да мӧдіккезлӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ заводъясас автомобильяссӧ вӧчӧны медся выль станокъясӧн; быд юкӧн автомобильыслӧн — чӧрс (ось), кӧльӧса да мукӧд — мунӧ ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧй дінӧ конвейерӧн да быд рабочӧйлы колӧ помавны ассьыс уджсӧ сы вылӧ пуктӧм минут либӧ весигтӧ секунд лыдӧн.
 +
|Эна заводдэзын автомобиллез керӧны виль станоккез вылын; автомобильлӧн быд керан часть — ось, колесо и мӧд. — вештіссьӧ ӧтік рабочӧй дынсянь мӧдік рабочӧй дынӧ конвейерӧн, и быд рабочӧй ассис уджсӧ должен ештӧтны кынымкӧ сетӧм минутаӧ либо даже секундаӧ.
 +
|-
 +
|Форд заводъясын рабочӧйяс оз вермыны уджавны 2–3 воысь дырджык конвейер дорын; вывті напряжённӧй уджла найӧ петӧны эбӧссьыс, висьмӧны да пӧрӧны инвалидъясӧ нэм кежаныс.
 +
|Фордовскӧй рабочӧйез эна конвейеррез удж дынын оз вермӧ уджавны унажык 2–3 годся, выннэз нылӧн бырӧны, пондӧны шогавны и лоӧны калекаэзӧн век кежӧ *.
 +
|-
 +
|* СССР-ын выль заводъясын конвейеръяс эмӧсь жӧ, но уджалан луныс миян ёна дженьыдджык, США-ын серти; быд во конвейербердса рабочӧйяслы сетсьӧ кузь шойччӧг (отпуск) да путёвкаяс шойччан домъясӧ да санаторийясӧ.
 +
|* СССР виль заводдэзын сідз жӧ эмӧсь конвейеррез, но уджалан лун миян уна дженытжык, нежели США-ын; быд годӧ конвейеррез дынын рабочӧйез получайтӧны кузь отпусккез, шоччисян керкуэзӧ да санаторияэзӧ путёвкаэз.
 +
|-
 +
|Таысь ӧтдор, рабочӧйясӧс оз сувтӧдны век кежлӧ сӧмын ӧти пӧлӧс механическӧй удж бердӧ.
 +
|Этася, рабочӧйезӧс оз прикрепляйтӧ пыр кежӧ механическӧй удж дынӧ.
 +
|-
 +
|Кадысь кадӧ сійӧс вежӧны.
 +
|Кадісь кадӧ сылісь уджсӧ вежӧны.
 +
|-
 +
|Сы понда сӧветскӧй конвейеръяс вылын уджыс оз вынтӧммӧд уджалысьясӧс.
 +
|Эта кузя удж советскӧй конвейеррез вылын уджаліссезлісь оз чег лысинсӧ.
 +
|-
 +
|1929-ӧд воӧ куш сӧмын Фордлӧн заводъясыс лэдзлісны 6 сюрс автомобильӧн лун, но ӧні налӧн уджыс ёна чині, кызвын рабочӧйыс да служащӧйыс колины уджтӧг.
 +
|1929 годӧ ӧтік токо Фордлӧн заводдэз лэдзлісӧ луннас ӧктӧм автомобиллесӧ 6 сюрсӧн, но ӧні нылӧн удж ёна чиніс, и унажык рабочӧйез да служащӧйез кольччисӧ уджтӧг.
 +
|-
 +
|Промышленносьт паськалӧмлы тані отсалісны из шом, нефть, натуральнӧй газ да кӧрт рудаяс; морскӧй бухтаяс Атлантическӧй берегъяс дорын да Европакӧд кокниа волысьӧм (удобнӧй туйяс) сідзжӧ отсалісны промышленносьтлы паськавны.
 +
|Промышленность паськалӧмлӧ эстӧн отсалісӧ нія, што уна вӧлі изшом, нефть, натуральнӧй газ да кӧрт рудаэз; Атлантика океан береггез дынын морскӧй бухтаэз да Европакӧт кокнит сношеннё сідз жӧ отсалісӧ промышленность паськалӧмын.
 +
|-
 +
|Правда, кӧрт рудаяс ӧні тані пӧшти бырины нин, но найӧс вайӧны Дулутысь, Верхньӧй тысянь, донтӧм ва туйӧн.
 +
|Ӧні эстӧн кӧрт рудаэз бырисӧ ни, но нія донтӧмик вавыв туй кузя кыскиссьӧны Дулутісь, Вылісь тысянь.
 +
|-
 +
|Эри тысянь Огайо юӧдз, кӧні сулалӧ Питсбург, кодйӧма канал.
 +
|Эри тысянь Огайо ты дынӧдз, кӧда вылын сулалӧ Питсбург, гарйӧма канал.
 +
|-
 +
|Видз-му овмӧс тайӧ районас мунӧ англияса видз-му овмӧс вылӧ: тані сідзжӧ фермеръяс кӧдзӧны кӧрым турунъяс, град выв пуктасъяс (овощияс) да видзӧны йӧла скӧт; улльӧв, сливки, вый мунӧ каръясӧ.
 +
|Сельскӧй хояйство эта районын вачкисьӧ английскӧй вылӧ: эстӧн фермеррез сідз жӧ кӧдзӧны вердан туруннэз, карччез и вӧдитӧны йӧла пода; свежӧй йӧв, сливки, ви кыскиссьӧны городӧ.
 +
|-
 +
|[Ниагарскӧй водопад (аэроплан вывсянь видзӧдӧмӧн).
 +
|[Ниагарскӧй ваусян (аэроплансянь вид).
 +
|-
 +
|Войвылас канадскӧй юкӧныс сылӧн (подков кодь), сэсся Козий ді да американскӧй юкӧныс.
 +
|Одзас сылӧн канадскӧй часть, кыдз подков, сыбӧрын Козий остров да американскӧй часть.
 +
|-
 +
|Ылын тыдалӧ канал, кодӧс нуӧдӧма Ниагара юсянь электростанцияӧдз, — сійӧ тыдалӧ поссьыс улынджык.
 +
|Ылын тыдалӧ канал, кӧда Ниагара ю дынісь нуӧтӧма электростанция дынӧ, кӧда тыдалӧ пос увдӧрас.
 +
|-
 +
|Висьталӧй, кутшӧм водопад Африкаын вермӧ вежмасьны (соперничайтны) Ниагарскӧй водопадкӧд?]
 +
|Висьталӧ, Африкаын кытшӧм ваусян вермас соперничайтны Ниагарскӧйкӧт?]
 +
|-
 +
|Нью-Йорк.
 +
|Нью-Йорк.
 +
|-
 +
|Нью-Йорк — медся ыджыд кар США-ын да ыджда сертиыс медводдза кар став мирын.
 +
|Нью-Йорк — эта США-ын медыджыт город и населённость сьӧрті мирын первӧй.
 +
|-
 +
|Гырысь предместьеяскӧд тшӧтш сэні лыддьыссьӧ 10 млн. морт гӧгӧр.
 +
|Ӧтлаын гырись предмессёэзкӧт, кӧдна шусьӧны торья городдэзӧн, сыын лыддисьсӧ отирыс 10 млн. гӧгӧр.
 +
|-
 +
|Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм бухтаын да зэв джуджыд Гудзон ю вом дорын.
 +
|Сія сулалӧ некынман бухта да зэв пыдын Гудзон ю уссё дынын.
 +
|-
 +
|Судоходнӧй каналъяс, кытчӧ лыбӧны негырысь морскӧй суднояс, ӧтлаалӧны Гудзон ю Эри тыкӧд да Лаврентия юкӧд.
 +
|Судоходнӧй каналлэз, кӧдна ас пытшкӧ вермӧны лэдзны неыджыт морскӧй судноэз, ӧтлаӧтӧны Гудзон юсӧ Эри тыкӧт да Лаврентия юкӧт.
 +
|-
 +
|Вывті уна шобді, яй грузъяс воӧны Нью-Йоркӧ кӧрт туйяс вывті да Гудзон ю кузя, а Нью-Йоркын найӧ грузитчӧны океанскӧй суднояс вылӧ.
 +
|Ӧддьӧн уна шогді, яй локтӧны Нью-Йоркӧ кӧрттуйез кузя да Гудзон ю кузя и Нью-Йоркын грузитсьӧны океанскӧй пароходдэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Сы пыр мунӧ джын грузыс, кыдзи США-ӧ пыртаныс, сідз жӧ и петкӧданыс.
 +
|Ны пыр мунӧны джын груззэз, кыдз США-ӧ, сідз и США-ись кысканнэс.
 +
|-
 +
|Нью-Йоркын эмӧсь капиталистическӧй трестъяслӧн правлениеяс; на киын США-са кызвын фабрикаыс, заводыс, рудникыс да кӧрт туйыс.
 +
|Нью-Йоркын лоӧны быдсӧн капиталистическӧй тресттэзлӧн правленнёэз, кӧдналӧ принадлежитӧны унажык фабрикаэз, заводдэз, рудниккез да США-лӧн кӧрттуйез.
 +
|-
 +
|Главнӧй юкӧныс карыслӧн сулалӧ Мангаттан ді вылын, сэні ді пӧлӧныс мунӧны зэв кузь (20 км-ӧдз) да веськыд уличаяс — «авеню»; мукӧд уличаяс, дженьыдджыкӧсь — «стрит» — (сёысь уна) мунӧны вомӧныс.
 +
|Городлӧн главнӧй часть сулалӧ Мангаттан остров вылын, кӧдалӧ доль нюжалӧмӧсь кузь (20 километрӧдз) веськыт уличаэз — „авеню“; мӧдіккез уна дженытжыккез — „стрит“ (нія унажык сёся) мунӧны поперег.
 +
|-
 +
|Мангаттан ді вылын места тырмытӧмла стрӧитӧма небоскрёб-домъясӧс, цементысь да стальысь.
 +
|Мангаттан остров вылын места нетырмӧмсянь цементісь да стались строитӧмӧсь керкуэз — небоскрёббез.
 +
|-
 +
|Медся джуджыдыс на пытшкысь, стрӧитӧма неважӧн, судтанас (408 м) джуджыдджык на Эйфелевӧй башняысь (зэв джуджыд здание Европаын) *.
 +
|Медвылын ны коласісь, кӧда строитӧма нэважын, аслас сувдаӧн (408 м) вылынжык Эйфелевӧй башняся (зэв вылын Европаын зданнё)*.
 +
|-
 +
|* Тайӧ небоскрёбыслӧн 102 судта.
 +
|* Эта небоскрёблӧн — 102 этаж.
 +
|-
 +
|Вевт вывсяньыс видзӧдігӧн 92 судтаа мӧд небоскрёб кажитчӧ ляпкыдӧн нин, а 40 судтаа домъяс кажитчӧны негырысь кӧрӧбъясӧн.
 +
|Сы крыша вывсянь мӧдік небоскрёб — 92 этаж — кажитчӧ лажмытӧн ни, а 40 этажа керкуэз кажитчӧны неыджыт коробкаэзӧн.
 +
|-
 +
|Уна йӧз кайлӧны тайӧ дом вылас Нью-Йоркӧн сэсянь любуйтчӧм могысь.
 +
|Уна отир кайлӧны эта небоскрёб крыша вылӧ, медбы сы вывсянь любуйтчыны Нью-Йорк видӧн.
 +
|-
 +
|Небоскрёбъясас меститчӧмаӧсь контораяс да банкъяс.
 +
|Небоскрёббезын лоӧны контораэз да банккез.
 +
|-
 +
|Йӧзыс кайӧны-лэччӧны сэні либӧ лифтъяс вылын, либӧ механическӧй посъясӧд, кодъяс асьныс мунӧны (йӧзыс толькӧ сувтӧны пос тшупӧдъяс вылӧ, а поскыс ачыс нуӧ найӧс вывлань либӧ увлань, кытчӧ колӧ).
 +
|Морттэзлӧн кайӧм да лэдзчӧм эна керкуэзын мунӧ либо лифттэзӧн, либо механическӧй лисниччезӧн, кӧдна дугдывтӧг мунӧны (отир сувтӧны эна лиснич ступеннез вылӧ да мунӧны ныкӧт ӧтлаын улӧ либо вевдӧрӧ).
 +
|-
 +
|Уличаяс вылын Нью-Йоркын зэв ёна ветлӧны (движение зэв ыджыд), торъя нин асылын, кор зэв уна йӧз локтӧ Нью-Йорк гӧгӧрсьыс (предместьеясысь).
 +
|Нью-Йорк уличаэзын движеннё ӧддьӧн ыджыт, ӧддьӧнжык эшӧ асъяпонӧ, кӧр зэв уна отир локтӧны предмессёэзісь.
 +
|-
 +
|Автомобильяс, автобусъяс, му вевдорса кӧрт туйяс (мунӧны уличаяс весьтті вылын) да мупытшса кӧрт туйяс (мунӧны Гудзон увті) овлӧны йӧзӧн дзик тыр.
 +
|Автомобиллез да автобуссэз, кӧрттуйез, мувевдӧрсяэз (кӧдна мунӧны уличаэз вевдӧрӧт) и мупытшксяэз (кӧдна мунӧны Гудзон увтӧт), овлӧны тыртӧмӧсь отирӧн.
 +
|-
 +
|Уна уличаяс Нью-Йоркын кык судтаӧсь: ӧти уличаыс уліас, а мӧдыс мӧд судта весьтын; таысь ӧтдор, уличаясыс сэні частӧ пырӧны му улас (медым эз ковмы вуджны вомӧна уличаяссӧ).
 +
|Нью-Йоркын уна уличаэз — кыкэтажаӧсь: ӧтік улича улын, а мӧдікыс вевдӧрын вылісь ӧтажкӧт ӧтсувда, а, этася, уличаэз часто мунӧны му пытшкӧ (медбы не крестасьны поперечнӧйезкӧт).
 +
|-
 +
|Ӧшалан (сутуга канатъяс вылын) посъяс ӧтлаалӧны Мангаттан ді мукӧд районъяскӧд Нью-Йоркын.
 +
|Ӧшалан (проволочнӧй канаттэз вылын) поссэз ӧтлаӧтӧны Мангаттан островсӧ городыс мӧдік часттезкӧт.
 +
|-
 +
|Нью-Йорк гӧгӧрын чукӧрмӧмаӧсь зэв уна фабрикаяс.
 +
|Нью-Йорк предмессёэзын сулалӧны зэв уна фабрикаэз.
 +
|-
 +
|Нью-Йоркын олӧны быдсяма национальносьта йӧз.
 +
|Нью-Йоркын олӧны отир быдкодь национальносттезісь.
 +
|-
 +
|Сэні итальянецъяс олӧны Римын дорысь унджык, ирландецъяс — Дублинын дорысь уна, разнӧй странаясысь локтӧм зэв уна еврейяс да с. в.
 +
|Сэтчин олӧны итальянеццез, унажык, нежели Римын, ирландеццез — унажык, нежели Дублинын, зэв уна еврейез, кӧдна переселитчисӧ быд странаэзісь и с. одз.
 +
|-
 +
|Тайӧ эмигрантъясыс олӧны медсясӧ Нью-Йорк доргӧгӧръясын (окраинаясын); найӧ дзескӧдчӧны посньыдик няйт керкаясын каменнӧй да пу керкаясын.
 +
|Эна эмигранттэс олӧны унажыксӧ Нью-Йорк доррезын, дзескыт да нятьӧсь керкуоккезын — каменнӧйезын да пуовӧйезын.
 +
|-
 +
|Эмигрантъяслы да рабочӧйяслы Нью-Йоркын овны сьӧкыд вывті ыджыд донъясла.
 +
|Нью-Йоркын эмигранттэзлӧн да рабочӧйезлӧн быдсӧн дона увья оланныс умӧль — сьӧкыт.
 +
|-
 +
|Торъя нин сьӧкыд овны ӧні, кор коймӧд юкӧн олысьыс тайӧ гигант-карас коли уджтӧг, а буржуазнӧй государствосянь налы пӧшти некутшӧм отсӧг абу.
 +
|Ёнажык сьӧкыт сія ӧні, кӧр эта гигант-городлӧн населеннё коласісь куимӧт часть олӧ уджтӧг и буржуазнӧй государствосянь почти отсӧттӧг.
 +
|-
 +
|[Нью-Йорк план вылын.
 +
|[Нью-Йорк план сьӧрті.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Гудзон ю да Нью-Йоркскӧй бухталысь юкӧн.
 +
|Мыччалӧ Гудзон ю да Нью-Йоркскӧй бухталісь часть;
 +
|-
 +
|Корсьӧй Мангаттан ді да мерайтӧй сылысь кузьтасӧ.
 +
|адззӧ остров Мангаттан и мерайтӧ сылісь кузя.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Бруклин — Нью-Йорклысь юкӧн, коді сулалӧ <rus>Длинный</rus> ді вылын.]
 +
|Мыччалӧ Бруклин — Нью-Йорклісь часть, кӧда сулалӧ Кузь остров вылын.]
 +
|-
 +
|[Нью-Йорк.
 +
|[Нью-Йорк.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй докъяс, фортъяс да маякъяс.
 +
|Мыччалӧ доккез, форттэз да маяккез.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй проектируйтан докъяслысь визьсӧ.
 +
|Мыччалӧ проектируйтан доккезлісь визь.
 +
|-
 +
|Овмӧдӧм кварталъяс
 +
|Олан кварталлэз
 +
|-
 +
|Докъяслӧн визь
 +
|Доккезлӧн визь.
 +
|-
 +
|Пректируйтан докъяс
 +
|Проектируйтчан доккез
 +
|-
 +
|Форт
 +
|Форт
 +
|-
 +
|Маяк
 +
|Маяк
 +
|-
 +
|Кӧрт туйяс
 +
|Кӧрттуйез
 +
|-
 +
|Юлӧн джуджда]
 +
|Юлӧн пыдына]
 +
|-
 +
|Овмӧслӧн главнӧй чертаяс; политическӧй строй.
 +
|Хозяйстволӧн главнӧй чертаэз да политическӧй строй.
 +
|-
 +
|Промышленносьт, видз-му овмӧс да волысян туйяс паськалӧм серти США панйӧны став мукӧд капиталистическӧй странаяссӧ.
 +
|Промышленность зоралӧм сьӧрті, а сідзжӧ сельскӧй хозяйство да туйез зоралӧм сьӧрті США быд капиталистическӧй страна коласын сулалӧ медодзын.
 +
|-
 +
|Фабрикаясын да заводъясын США-ын уджалӧ зэв уна механическӧй двигатель (парӧвӧй, электрическӧй да мукӧд).
 +
|США фабрикаэзын да заводдэзын уджалӧны ӧддьӧн уна механическӧй двигателлез (паровӧйез, электрическӧйез да мӧд.).
 +
|-
 +
|Быдсяма машинаяс вӧчӧны США-ын сы мында, мыйта вӧчӧны став мукӧд капиталистическӧй странаясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн.
 +
|Быдкодь машинаэз США-ЫН керсьӧны сымда, мымда керсьӧны нія быдсӧн ӧтлаӧ босьтны кӧ капиталистическӧй странаэзын.
 +
|-
 +
|Из шом да нефть перйӧм серти США босьтӧны первой места.
 +
|Изшом да нефть шедтӧм сьӧрті США сулалӧ медодзын (приложеннё № 3).
 +
|-
 +
|США сотӧны ⅓ юкӧнсӧ мирас перъян став из шомысь да ⅔ юкӧнсӧ мирас перъян став нефтьысь.
 +
|Омӧн мирын изшом шедтӧмись США сетӧ куимӧт часть да нефть шедтӧмись кык куимӧт часть.
 +
|-
 +
|Тайӧ ломтасъяссӧ сотӧны страна пытшкас парӧвӧй котёлъяс топкаясын, моторъясын да домна-пачьясын, таысь ӧтдор, зэв уна петкӧдӧны заграницаӧ.
 +
|Эна горючӧйез сотчӧны страна пытшкын паровӧй котёллэз топкаэзын, моторрезын да доменнӧй горрезын, а, этася, ӧддьӧн уна кыскиссьӧ граница сайӧ.
 +
|-
 +
|Сьӧд металлъяс кисьтӧм серти (чугун, сталь, кӧрт) США сідз жӧ сулалӧны первой местаын: 1929-ӧд воӧ сэні сьӧд металлъяссӧ кисьтісны сы мында, мыйта став мукӧд капиталистическӧй странаясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, а ыргӧн — ещӧ уна (став мирӧвӧй добычасьыс 60 прӧчент).
 +
|Сьӧд металлэз сылӧтӧм сьӧрті (чугун, сталь, кӧрт) США сідз жӧ сулалӧ медодзын: 1929 годӧ сія сылӧтіс сымда, мымда сылӧтісӧ, быдсӧн ӧтлаӧ босьтны кӧ, капиталистическӧй странаэз, а медь — эшӧ унажык (быдӧс мирын шедтӧмись 60%).
 +
|-
 +
|Удж производительносьтыс США-ын зэв вылын: ӧти американскӧй углекоп (из шом перйысь) ӧти сменаӧн перйӧ нёль мындаӧн унджык шом, английскӧй углекоп серти, да куим мындаӧн унджык германскӧй углекопысь.
 +
|Удж производителность США-ын ӧддьӧн вылын. Сідз, ӧтік американскӧй изшом шедтісь ӧтік сменаӧ шедтӧ нёлись унажык изшомсӧ нежели английскӧй, и куимись унажык, нежели германскӧй.
 +
|-
 +
|Но тадзи сравнивайтігас колӧ, дерт, помнитны, мый из шом пластъясыс США-ын кызджыкӧсь да матынджыкӧсь му веркӧсланяс, Европаын серти.
 +
|Эта дырни, однако, оз ков вунӧтны сійӧ, што США-ын изшом пласттэз кызжыкӧсь и матынжыкӧсь мувевдӧрас, нежели Европаын.
 +
|-
 +
|Став гырысь фабрикаясас да заводъясас США-ын уджалӧны автоматъяс, найӧ вӧчӧны быдсяма предметъяс; быд автомат Америкаын вӧчӧ сы мында, мында вӧчӧны Европаын кымынкӧ дас рабочӧй.
 +
|США-ын быд гырись фабрикаын да заводдэзын паськыта применяйтсьӧны автоматтэз, кӧдна керӧны быдкодь предметтэз; Америкаын быд автомат керӧ сійӧ, мый Европаын неӧтік дас рабочӧй.
 +
|-
 +
|Став гырысь фабрикаяс да заводъяс бердын сэні эмӧсь лабораторияяс, кӧні уджалӧны сёясӧн и даже сюрсъясӧн инженеръяс да техникъяс, найӧ тӧдмалӧны (прӧверяйтӧны) материалъяслысь качествосӧ, уджлысь точносьт, разрабатывайтӧны производствоса выль способъяс, бурмӧдӧны конструкцияяс машинаяслысь да с. в.
 +
|Быд ыджыт заводдэзын и фабрикаэзын сэтчин эмӧсь лабораторияэз, кытӧн уджалӧны инженеррез да техниккез сёэзӧн либо нельки сюрссэзӧн; нія проверяйтӧны материаллэзлісь качество и уджлісь точность, а сідзжӧ разрабатывайтӧны виль производство способбез, бурсьӧтӧны машинаэзлісь конструкция и с. одз.
 +
|-
 +
|Уна быдсяма вӧчас США-ын лэдзӧны стандартъяс серти — кымынкӧ босьтӧм образец серти.
 +
|Зэв уна США-ын издэллёэз керсьӧны стандарттэз сьӧрті, мӧднёж висьтавны, неуна примитӧм образеццез сьӧрті.
 +
|-
 +
|Стандартъяс эмӧсь сэні не сӧмын машина юкӧнъяслы (детальяслы), но сідз жӧ косьтюмъяслы, кӧмкотъяслы, нянь сортъяслы, булкияслы, сёянъяслы ресторанъясын да с. в.
 +
|Стандарттэз сэтчин эмӧсь не токо машина часттез понда, на сідзжӧ и костюммез, кӧмкӧт, нянь да булка сорттэз понда, сёян понда, кӧда сетӧ рестораннэзын да мӧдіккез понда.
 +
|-
 +
|Видз-му овмӧс США-ын сетӧ зэв уна сёян прӧдуктъяс; татшӧм прӧдуктаяссӧ вывті уна петкӧдӧны сэтысь Европаӧ (шобді, кукуруза, яй).
 +
|Сельскӧй хозяйство США-ын сетӧ уна питательнӧй продуктаэз; кӧть США-ЫН уджтӧммез миллионнэзӧн тшыгьялӧны, но мукӧд продуктаэз кыскиссьӧны Европаӧ (кыдз шогді, кукуруза, яй).
 +
|-
 +
|Аслас хлопокӧн США снабжайтӧны не сӧмын ассьыныс текстильнӧй фабрикаяссӧ, но сідз жӧ английскӧй, германскӧй, итальянскӧй да японскӧй текстильнӧй фабрикаяс.
 +
|Ас хлопокӧн США снабжайтӧ не токо ассис текстильнӧй фабрикаэз, но сідзжӧ английскӧйезӧ, германскӧйезӧ, итальянскӧйезӧ и японскӧйезӧ.
 +
|-
 +
|США вылӧ воӧ ⅗ юкӧныс став босьтӧм мирӧвӧй хлопокысь.
 +
|США вылӧ быд мирын хлопок ӧктӧмись усьӧ куим витӧт часть.
 +
|-
 +
|Кӧрт туйяс США-ын стрӧитӧма 420 сюрс км — ӧтлаын босьтӧм став европейскӧй странаясын дорысь унджык.
 +
|Кӧрттуйез США-ын керӧмӧсь 420 сюрс км, мӧднёж висьтавны, унажык, нежели быдсӧн ӧтлаын босьтӧм Европаись странаэзын.
 +
|-
 +
|Мощнӧй паровозъяс кыскӧны бӧрсьыныс кузь поездъяс ыджыд груза вагонъясӧн; американскӧй экспрессъяс ветлӧны ӧдйӧджык европейскӧй экспрессъяс дорысь (ӧткымын асыввыв туйяс вылын часнас 120 км-ысь унджык).
 +
|Вына паровоззэз кыскӧны сьӧраныс ыджытагрузитӧм вагоннэзісь зэв кузь поезддэз; американскӧй экспрессэз ветлӧны чожажык, нежели европейскӧйез (мукӧд асыввыв туйез вылын часӧ унажык 120 км-ся).
 +
|-
 +
|Автомобильяс США-ын ӧні 24 миллион — быд 5–6 американец вылӧ воӧ шӧрвыйӧ ӧти автомобиль.
 +
|Автомобиллез США-ын ӧння кадӧ лыддиссьӧны 24 миллион, мӧднёж висьтавны, быд 5–6 американец вылӧ усьӧ ӧтік автомобиль.
 +
|-
 +
|Но тайӧ машинаясыс кызвыныс пассажирскӧйяс, дай сэсся ичӧт вынаӧсь.
 +
|Но эна машинаэз унажыксӧ пассажирскӧйез и неыджыт вынаӧсь.
 +
|-
 +
|Зэв бур автомобильнӧй туйяс нуӧдӧма став страна пасьталаыс; найӧ конкурируйтӧны кӧрт туйяскӧд.
 +
|Бурся-бур автомобильнӧй туйез, кӧдна нюжлалӧмӧсь омӧн страна кузя, конкурируйтӧны кӧрттуйезкӧт.
 +
|-
 +
|Главнӧй автомобильнӧй туйяссӧ вӧчӧма асфальтӧн, да сэтшӧм паськыдӧсь, автомобильяс мунӧны на вывті кык орччӧн либӧ весигтӧ нёль орччӧн; зэв уна автобусъяс (кык судтаӧсь) ветлӧны стӧч лӧсьӧдӧм расписание серти; автобусӧн ветлӧм сувтӧ кык мындаӧн донтӧгджык кӧрт туй вывті ветлӧм дорысь.
 +
|Главнӧй автомобильнӧй туйез вевттьӧмӧсь асфальтӧн и сэтшӧм паськытӧсь, што автомобиллез мунӧны ны кузя кык либо даже нёль рядӧн; зэв уна автобуссэз (кыкэтажаӧсь) керӧны рейссэсӧ точнӧй расписаннё сьӧрті, и ныын мунӧм лоӧ кыкись донтӧмжык, нежели кӧрттуйез вылын.
 +
|-
 +
|Став автомобильнӧй туйяссӧ видзӧны зэв бура, быд ичӧтик гурантор пырысьтӧм-пыр жӧ тыртӧны.
 +
|Быдсӧн автомобильнӧй туйез видзсьӧны ыджыт порядокын; и неыджыта жугдӧм места сэк жӧ лӧсьӧтсьӧ.
 +
|-
 +
|Юяс да тыяс вылын США-ын ветлӧны зэв уна пароходъяс, моторнӧй суднояс да баржаяс.
 +
|США юэз да тыэз вылын ветлӧтӧны ӧддьӧн уна пароходдэз, моторнӧй судноэз да баржаэз.
 +
|-
 +
|Тывывса флот зэв ыджыд, сійӧ кыскалӧ вывті уна груз.
 +
|Ты флот ӧддьӧн ыджыт и сія кыскалӧ ӧддьӧн уна груззэз.
 +
|-
 +
|Морскӧй торговӧй флот США-лӧн уступайтӧ сӧмын английскӧй флотлы.
 +
|США-лӧн морскӧй торговӧй флот учӧтжык токо английскӧйся.
 +
|-
 +
|Став вывті ыджыд озырлуныс странаыслӧн — миллионер котыр киын; найӧ веськӧдлӧны капиталистическӧй промышленнӧй трестъясӧн — стальнӧй, нефтянӧй, меднӧй да с. в. трестъясӧн.
 +
|Быдсӧн страналӧн зэв ыджыт богатство лоӧ не уна миллионер киэзын, кӧдна сулалӧны капиталистическӧй промышленнӧй тресттэз юралӧмын, кыдз стальнӧй, нефтянӧй, меднӧй и с. одз.
 +
|-
 +
|Уна сё миллион да миллиард долларъяс ас кианыс кутӧмӧн найӧ олӧны роскошын да пычкӧны рабочӧйяслысь кыдз мый вермӧны унджык удж аслыныс пӧльза вылӧ.
 +
|Миллионеррез распоряжайтчӧны сё миллион да миллиард долларрезӧн и роскошнӧя лӧсьӧтӧны ассиныс оланнысӧ. Асланыс польза понда нія старайтчӧны кыскыны рабочӧйезісь кыдз позьӧ унажык удж.
 +
|-
 +
|Уджалан лун — 9–10 час.
 +
|Уджалан лун кыссьӧ 9–10 час.
 +
|-
 +
|Рабочӧйяслӧн уджыс Америкаын ёна сьӧкыдджык (напряжённӧйджык) Европаын серти.
 +
|Америкаын рабочӧйезлӧн уджыс сьӧкытжык, нежели Европаын.
 +
|-
 +
|Ар 45-ӧн рабочӧй воштӧ нин ассьыс дзоньвидзалунсӧ да пӧрысьмӧ.
 +
|45 год кежӧ рабочӧй ӧштӧ ни ассис здоровьёсӧ и пӧрӧ старикӧ.
 +
|-
 +
|Мирӧвӧй кризис зэв сьӧкыда инмис США промышленносьтлы: сюрсъясӧн сувтісны фабрикъяс да заводъяс, улича вылӧ шыбитӧма миллионъясӧн рабочӧйясӧс.
 +
|Мировӧй кризис зэв ёна вачкис США промышленностьлӧ: неӧтік сюрс фабрикаэз да заводдэз дугдісӧ уджавны, и рабочӧйез чапкиссисӧ миллионнэзӧн уличаэзӧ.
 +
|-
 +
|1934-ӧд воӧ лыддьыссьӧ вӧлі 17 млн. уджтӧм морт.
 +
|1934 годӧ уджтӧм отир лыддиссьывліс 17 миллион.
 +
|-
 +
|США-ын лои сэтшӧм уджтӧмалӧм, кутшӧмӧс эз на аддзывны мукӧд странаясын.
 +
|США-ын уджтӧмалӧм локтіс сэтчӧдз, кӧдӧ эшӧ эзӧ адззывлӧ мӧдік странаэзын.
 +
|-
 +
|Самӧй Нью-Йорк шӧрас патераясысь вӧтлӧм уджтӧм йӧз олӧны пон оланін кодь важ ящикъясын.
 +
|Самӧй Нью-Йорк шӧрас уджтӧм отир, кӧдна вашӧтӧмась патераэзісь, олӧны важ ящиккезын, кӧдна вачкисьӧны пон поззэз вылӧ.
 +
|-
 +
|Тшыгӧсь, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ корсьӧны помӧй гуранъясысь сёйыштан тор.
 +
|Тшыгкынӧмаӧсь да кушӧсь, сёян кошшӧм понда гуддисьӧны помойнӧй ямаэзын.
 +
|-
 +
|Бӧръя кык-куим вонас гӧгӧрвоысьджык американскӧй рабочӧйяс костын чорзьӧ революционнӧй движение.
 +
|Медбӧрья кык-куим годӧ сознательнӧйжык американскӧй рабочӧйез коласын пондіс быдмыны революционнӧй движеннё.
 +
|-
 +
|Мунӧны гырысь забастовкаяс да полициякӧд да войскакӧд косьяс.
 +
|Овлӧны зэв ыджыт забастовкаэз и полициякӧт да войскаэзкӧт столкновеннёэз.
 +
|-
 +
|Видз-му овмӧс сідз жӧ жебмӧ: кӧдза плӧщадь да скӧт душ лыд чиніны; уна фермеръяс рӧзӧритчисны да эновтісны овмӧснысӧ.
 +
|Сельскӧй хозяйство сідз жӧ усис: кӧдзан площадь да пода чинісӧ, уна фермеррез розоритчисӧ и пӧдналісӧ ассиныс хозяйствоэз.
 +
|-
 +
|Буржуазнӧй правительство нуӧдӧ мераяс, медым ещӧ ёнджыка чинтыны кӧдзаяссӧ; кӧдзаяс чинтӧмысь сійӧ сетӧ весиг премияяс фермеръяслы.
 +
|Буржуазнӧй правительство примитӧ мераэз сэтшӧммезӧ, медбы эшӧ ёнажык чинтыны кӧдзӧммез, и кӧдзӧмнас чинтӧм понда сеталӧ даже фермеррезлӧ премияэз.
 +
|-
 +
|А капиталистическӧй трестъяс сотӧны няньсӧ, шуам, кукуруза, паровозъясын (медым кыпӧдны донъяс зерно да пызь вылӧ).
 +
|А капиталистическӧй тресттэз, сы понда, медбы содтыны дон сю вылӧ да пизь вылӧ, сотӧны нійӧ — уничтожайтӧны, шуам кукуруза паровоз топкаэзын.
 +
|-
 +
|Культура паськалӧм серти США торъялӧны (мукӧд странаяс серти) контрастъясӧн.
 +
|Культура сьӧрті Америка отличайтчӧ контрасттэзӧн.
 +
|-
 +
|Шуам, некымын школаясын, кодъясӧс лӧсьӧдӧмаӧсь американскӧй миллионеръяс, обстановкаыс роскошнӧй, найӧ зэв озырӧсь быдсяма пособиеясӧн.
 +
|Сідз, не уна школаэзын, кӧдна керӧмӧсь американскӧй миллионеррезӧн, эм роскошнӧй обстановка и ӧддьӧн богатӧсь быдкодь пособияэзӧн.
 +
|-
 +
|Мӧдарӧ, массӧвӧй школаясыс гӧльӧсь; уна сэтшӧм школаас ӧти комнатаын велӧдчӧны куим класс; найӧс велӧдӧ ӧти наставнича.
 +
|Мӧднёж, массовӧй школаэз беднӧйӧсь, ныын нешоча ӧтік жырын и ӧтік учительшакӧт занимайтчӧны куим класс.
 +
|-
 +
|Государственнӧй строй серти США — республика, кытчӧ пырӧ 48 штат да ӧти округ (Колумбия).
 +
|Государственнӧй строй сьӧрті США — республика, кӧда сулалӧ 48 штатісь и ӧтік округись (Колумбия).
 +
|-
 +
|Государство юрын сулалӧ президент; сійӧс бӧрйӧны нёль во кежлӧ.
 +
|Быдӧс государствоӧн юралӧмын сулалӧ президент, кӧда бӧрйиссьӧ нёль год кежӧ.
 +
|-
 +
|Бӧрйыссьӧ и парламент-конгресс, татчӧ пырӧны сенат да депутатъяслӧн палата.
 +
|Бӧрйиссьӧ и парламент — конгресс, кӧда сулалӧ сенатісь да депутаттэз палатаись.
 +
|-
 +
|Быд штат бӧрйӧ аслыс губернаторӧс; быд штатлӧн аслас законодательство.
 +
|Быд штат бӧрйӧ аслыс губернатор и эм сылӧн аслас законодательство.
 +
|-
 +
|Столицаыс дзоньнас государствоыслӧн Вашингтон, Колумбия округын, — сулалӧ ыджыд вӧр пытшкын Аппалачскӧй гӧраяс подув дорын.
 +
|Быдӧс государстволӧн столицаыс — Колумбия округын Вашингтон, кӧда куйлӧ Аппалачскӧй керӧссэз кок увт дынын ыджыт вӧр коласын.
 +
|-
 +
|Сэні — «Белый дом», кӧні олӧ президентыс.
 +
|Сыын эм „Чочком керку“, кӧдаын олӧ президент.
 +
|-
 +
|Конгрессын эмӧсь представительяс кык буржуазнӧй партиялӧн: республиканскӧй партиялӧн да демократическӧй партиялӧн; кыкнан партияыс ӧткодя дорйӧны интересъяссӧ гырысь капиталистъяслысь, кодъяс эмӧсь настоящӧй кӧзяеваяс странаын.
 +
|Конгрессын эмӧсь представителлез кык буржуазнӧй партиялӧн: республиканскӧйлӧн да демократическӧйлӧн; но кыкнан партияыс ӧтмоз дорйӧны интерессэсӧ гырись капиталисттэзлісь, кӧдна лоӧны странаас настоящӧй хозяиннэзӧн.
 +
|-
 +
|США-лӧн владениеяс.
 +
|США-лӧн владеннёэз.
 +
|-
 +
|США киын — Аляска, Филиппинскӧй діяс да Гавайи.
 +
|США-лӧ принадлежитӧны Аляска, Филиппинскӧй островвез, Гавайез да мымдакӧ мӧдік муэз.
 +
|-
 +
|Аляска — ёна паськыд страна.
 +
|Аляска — эта зэв паськыт страна.
 +
|-
 +
|Лунвылас сэні кыпӧдчӧны нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс; сэсянь веськыда океанӧ лэччӧны зэв гырысь ледникъяс (ыджда сертиыс найӧ уступайтӧны сӧмын Антарктида да Гренландия ледникъяслы).
 +
|Лунвылын сылӧн векся лыммезӧн вевттьӧмӧн лэбӧны керӧссэз, кӧдна вылісь веськыта океанӧ ыскӧвтӧны зэв ыджыт ледниккез (кӧдна асланыс ыждаӧн учӧтжыкӧсь токо Антарктида да Гренландия ледниккезся.
 +
|-
 +
|Войвывланьын, гӧраяссяньыс куйлӧ холмистӧй тундра; сэті визувтӧ ыджыд ю Юкон.
 +
|Керӧссэзсянь жӧ ойланьӧ паськалӧ мыса тундра, кӧда шӧрӧт визывтӧ ыджыт ю Юкон.
 +
|-
 +
|1867-ӧд воӧдз Аляска вӧлі Россия киын, но Россия вузаліс сійӧс США-лы.
 +
|1867 годӧдз Аляска вӧлі Россиялӧн, кӧда сійӧ вузаліс США-лӧ.
 +
|-
 +
|1896-ӧд воӧ Аляскаын аддзӧма вӧлі зарни, и сэтчӧ сюрсъясӧн уськӧдчисны зарни корсьысьяс; найӧс эз повзьӧдны сьӧкыд туйяс, лымъя гӧраяс вомӧн, тундраясӧд, но бӧрынджык, кор зарниыс сэтысь бырны кутіс да зарни корсьӧмыс лӧняліс, Аляска бӧр пӧри куш (пустыннӧй) странаӧ.
 +
|1896 годӧ Аляскаын вӧлі адззӧма золото, и сэтчин пондісӧ кыссьыны неӧтік сюрс золото кошшиссез, кӧдна эзӧ полӧ лыма керӧссэз тундраэз пыр мунӧмись, но сыбӧрын, кӧр россыппез бырисӧ, и кӧр золотӧй горячкаыс чулаліс, Аляска бӧра пӧрис пустыннӧй странаӧ.
 +
|-
 +
|Сэні олӧ сӧмын 60 сюрс морт, на пытшкысь джынйыс — индеецъяс да эскимосъяс.
 +
|Сэтчин олӧны 60 сюрс морт, кӧдна коласісь джыныс — индееццез да эскимоссэз.
 +
|-
 +
|Аляска озыр не сӧмын зарниӧн, но сідзжӧ ыргӧнӧн да из шомӧн, но перйынысӧ найӧс нэмӧвӧйя кын муысь да кӧдзыд климатын ёна сьӧкыд (Юкон ю кынмылӧ 8 тӧлысь кежлӧ).
 +
|Аляска богат не токо золотоӧн, но сідз жӧ медьӧн да изшомӧн, но сы кузя, што сэтчин муыс пыр кынмӧм и суровӧй климат, шедтыны нійӧ сьӧкыт (Юкон ю кынмывлӧ 8 мисеч кежӧ).
 +
|-
 +
|Главнӧй уджыс олысьяслӧн сэні — кӧр видзӧм да чери кыйӧм — лососьясӧс. Аляска берег доръясын лососьыс сэтшӧм жӧ уна, кыдзи Камчатка берег доръясын.
 +
|Населеннёлӧн главнӧй занятияэз сэтчин — кӧрвӧдитӧм и чери кыйӧм — лососсез, кӧдна Аляска береггез дынын олӧны сідз жӧ уна, кыдз и Камчатка береггез дынын.
 +
|-
 +
|Паськыд Аляска дорысь США-яслы ыджыдджык тӧдчанлун кутӧ налӧн ичӧтик владениеыс Панамскӧй канал зона.
 +
|Ыджытжык значеннё, нежели паськыт Аляска, США понда имейтӧ сылӧн неыджыт владеннё — Панамскӧй каналлӧн зона.
 +
|-
 +
|Тайӧ каналыс уна пӧв дженьдӧдіс морскӧй туйсӧ США асыввыв берегъяссянь рытыввыв берегъясӧ, а сідзжӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка странаясӧ — Перуӧ да Чилиӧ.
 +
|Эта канал неӧтчидісь чинтіс морскӧй туй асыввыв США береггезсянь рытвыв береггез дынӧдз, а сідз жӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка странаэз дынӧдз, кыдз Перу да Чили дынӧдз.
 +
|-
 +
|Перешеекыс тані зэв чорыд кристаллическӧй горнӧй породаясысь да сы вӧсна татчӧ вӧчӧма шлюзъяс (тайӧн сійӧ торъялӧ Суэцкӧй каналысь).
 +
|Эта каналыс Суэцкӧй канал сьӧрті мӧдкодь сійӧн, што керӧма шлюззэзӧн, сідз кыдз перешеекыс сулалӧ ӧддьӧн чорыт керӧс кристаллическӧй породаэзісь.
 +
|-
 +
|Атлантическӧй океанысь локтысь пароходъяс кайӧны куим шлюзӧд 16 м судтаӧдз да пырӧны искусственнӧй тыӧ — Гатун прудӧ, сэсся мунӧны канал кузя Панам карӧдз, кӧні бара куим шлюз пыр лэччӧны Тихӧй океанӧ.
 +
|Пароходдэз, кӧдна мунӧны Атлантика океансянь, лэбӧны куим шлюзӧт 16 м вылына и пырӧны искусственнӧй тыӧ — Гатун прудӧ; одзлань мунӧ канал кузя Панам городӧдз, кытӧн судно бӧра куим шлюза пыр лэдзчӧ Лӧнь океанӧ.
 +
|-
 +
|Атлантическӧй океанын США босьтісны ас кианыс кызвын діяссӧ Вест-Индиялысь (мыйкӧ мында босьтіс Англия); тайӧ діясыс — либӧ колонияяс США-лӧн, либӧ олӧны найӧ «покровительство» улын, шуам, Куба ді, кӧні паськыда вӧдитӧны сахарнӧй тростник.
 +
|Атлантика океанын США босьтіс уна островвез Вест-Индиялісь (мымдакӧ ны коласісь босьтӧмӧсь и Англияӧн); эна островвез лоӧны США-лӧ колонияэзӧн, либо лоӧны ны „покровительство“ увтын, кыдз остров Куба, кытӧн зэв уна вӧдитчӧ сахарнӧй тростник.
 +
|-
 +
|США подчинитісны аслыныс Африкаын ичӧтик республика — Либерия.
 +
|США фактическӧя подчинитіс аслыс Африкаись неыджыт республика — Либерия.
 +
|-
 +
|Асланыс колонияяс ыджда серти США ёна уступайтӧны Англиялы да Франциялы, но американскӧй капиталистъяслӧн эм зэв ыджыд влияние став странаясас Шӧр да Лунвыв Америкаын.
 +
|Аслас колонияэз ыждаӧн США ылӧ кольччӧма Англия да Франция сьӧрись, но американскӧй капиталисттэз имейтӧны ыджыт влияннё быд странаын Шӧрӧт да Лунвыв Америкаас.
 +
|-
 +
|АВСТРАЛИЯ.
 +
|АВСТРАЛИЯ.
 +
|-
 +
|Физико-географическӧй обзор.
 +
|ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
 +
|-
 +
|Плӧщадь 7,7 млн. кв. км.
 +
|Площадь — 7,7 млн. кв. км.
 +
|-
 +
|Население — млн. морт.
 +
|Населеннё 6,7 млн.
 +
|-
 +
|Ыджда, сулаланін да очертание.
 +
|Величина, положеннё да очертаннё.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Мерайтӧй Австралия материклысь пасьтасӧ рытывсянь асыввылӧ.
 +
|Мерайтӧ Австралия материклісь нюжалӧмсӧ рытвывся асыввылӧ.
 +
|-
 +
|Тӧдмалӧй широтасӧ Йорк мыслысь да Уильсон мыслысь.
 +
|Тӧдӧ Йорк да Вильсон мыссэзлісь широта.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй заливъяс Карпентария да Ыджыд Австралийскӧй, а сідзжӧ проливъяс Торресов да Бассов.
 +
|Мыччалӧ Карпентария да ыджыт Австралийскӧй заливвез, а сідз жӧ и Торресов да Бассов проливвез.
 +
|-
 +
|Висьталӧй Австралиялысь ыджыд полуостров.
 +
|Шуӧ Австралиялісь ыджыт кӧдж.
 +
|-
 +
|Видзӧдлӧй, кутшӧм квайт юкӧн вылӧ торъялӧ Австралия материк.
 +
|Видзӧтӧ, кытшӧм квать часть вылӧ торйӧтчӧ материк Австралия.
 +
|-
 +
|Корсьӧй столицасӧ Австралийскӧй союзлысь — Канберра.
 +
|Адззӧ Австралийскӧй союзлісь столица Канберра.
 +
|-
 +
|Ыджда сертиыс Австралия медся ичӧт свет юкӧн, но век жӧ Европа плӧщадь серти лоӧ ⅘ юкӧныс ыджда.
 +
|Австралия аслас ыждаӧн — медучӧт свет часть, но сёжӧ быдӧс Европа площадись сія лоӧ нёль витӧт часть.
 +
|-
 +
|Население лыд серти жӧ сійӧ уступайтӧ Европалы уна пӧв.
 +
|Населеннё сьӧрті жӧ сія уступайтӧ Европалӧ унаись.
 +
|-
 +
|Австралия сулалӧ лунвыв мушарджынйын да Козерога тропикӧн юксьӧ со кыдзи: войвыв юкӧныс (неуна ичӧтджык) лоӧ тропическӧй поясын, а ыджыдджык лунвыв юкӧныс — лунвыв умереннӧй поясын.
 +
|Австралия куйлӧ Лунвыв джыншарын и торйӧтчӧ Козерог тропикӧн сідз, што сылӧн ойвыв частьыс (мымдакӧ учӧтжык) куйлӧ тропическӧй поясын, а ыджытжык лунвыв частьыс лунвыв умереннӧй поясын.
 +
|-
 +
|Австралия сулалӧ медся матын Азиясянь; Азиякӧд сійӧс йитӧ Малайскӧй архипелаг; мукӧд материкъясысь сійӧс торйӧдӧны гырысь океанъяс.
 +
|Австралия куйлӧ матынажык Азия дынӧ, кӧдакӧт сійӧ ӧтлаалӧ Малайскӧй архипелаг; мӧдік жӧ материккез дынісь сія торйӧтӧма ӧддьӧн паськыт ва пространствоэзӧн.
 +
|-
 +
|Австралияысь Рытыввыв Европаӧ (Суэцкӧй канал пыр) пароход мунӧ 50 лун.
 +
|Австралияись пароход Рытвыв Европаӧ (Суэцкӧй канал пыр) мунӧ 50 лун.
 +
|-
 +
|Берегъяс Австралиялӧн омӧля вундассьӧмаӧсь, сылӧн формаыс массивнӧй — сӧмын неуна нюжалӧ рытывсянь асыввылӧ; сы понда Австралияын эмӧсь местаяс 1500 км сайын моресянь.
 +
|Австралиялӧн береггез етша вундалӧмӧсь и сылӧн формаыс лоӧ массивнӧй — сія токо неёна нюжалӧма рытвывсянь асыввылӧ; эта кузя сы пытшкын эмӧсь сэтшӧм местаэз, кӧдна моресянь ылынсьӧтӧмась 1500 км. вылӧ.
 +
|-
 +
|Сылӧн эм сӧмын ӧти ыджыд полуостров — Йорк да сӧмын кык ыджыд залив.
 +
|Сылӧн эм токо ӧтік ыджыт кӧдж — Йорк да кык ыджыт залив.
 +
|-
 +
|Карпентария залив ляпкыд; берегъясыс сылӧн алькӧсӧсь, нюйтысь артмӧмаӧсь, лыа косьтъясаӧсь.
 +
|Карпентария залив непыдын ваа; сылӧн береггез лажмытӧсь, нія сулалӧны пуксьӧссэзісь, кӧдна вайӧтӧмӧсь юэзӧн, и сопровождайтсьӧны песӧка ляпытіннэзӧн (непыдыніннэзӧн).
 +
|-
 +
|Ыджыд Австралийскӧй залив этша пырӧ материкас; скалаа берегъяса сійӧ, бухтаяс абуӧсь.
 +
|Ыджыт Австралийскӧй залив етша пырӧ материк пытшкӧ и береггез сылӧн скалистӧйӧсь, кӧднаын абуӧсь некытшӧм бухтаэз.
 +
|-
 +
|Гаваньясӧн Австралия абу озыр, но кымынкӧ удобнӧй бухта сылӧн эм жӧ, и сэні сулалӧны сылӧн медся важнӧй портъясыс: асыввылын — Сидней, Ньюкестль, лунвылын — Мельбурн да Аделаида, рытыввылын — Перт, войвылын — Дарвин.
 +
|Гаваннезӧн Австралия абу богат, но сёжӧ сылӧн эмӧсь кынымкӧ удобнӧй бухтаэз, кӧднаын сулалӧны сылӧн важнӧйжык порттэз: асыввылын — Сидней, Ньюкестль, лунвылын — Мельбурн да Аделаида, рытыввылын — Перт и ойвыввылын — Дарвин.
 +
|-
 +
|Австралия берегъяс дорын матын кыссьӧны опаснӧй коралловӧй рифъяс.
 +
|Матын Австралия береггез дынӧт кыссьӧны опаснӧй коралловӧй риффез.
 +
|-
 +
|Найӧ тыртӧны Торресов пролив; асыввылын найӧ вӧчӧны Ыджыд Барьернӧй риф, коді кыссьӧ 2 сюрс км кузя, сэтшӧмыс некӧн му вылын абу.
 +
|Нія тыртӧны Торресов пролив, а асыввылын керӧны Ыджыт риф, кӧда нюжалӧма 2 сюрс км вылӧ и кӧда ыждаӧсь абу сэсся некытӧн му вылас.
 +
|-
 +
|Пасьтаыс сылӧн сӧмын 200–300 м; унджык юкӧныс ва улас.
 +
|Сылӧн паськытаыс быдсӧн токо 200–300 метр и ыджытжык часть сылӧн лоӧ ва пытшкын.
 +
|-
 +
|Сулалӧ сійӧ 100 км сайын кымын берегсяньыс да лоӧ быттьӧкӧ гы жуглысьӧн — сэтчӧ кучкысьӧны да разалӧны гырысь гыяс Тихӧй океанлӧн.
 +
|Сія куйлӧ берег дорсян 100 км ылына и лоӧ кыдз бы вавжугданӧн, кӧда бердӧ жугалӧны Лӧнь океанлӧн ыджыт ваввез.
 +
|-
 +
|Кузь Барьернӧй риф пыр эм сӧмын кымынкӧ петан туй, зэв кытшолаӧсь да зэв ӧпаснӧйӧсь.
 +
|Кузь Барьернӧй риф пыр эмӧсь токо кынымкӧ мунанін (проход), кӧдна чукыляӧсь да зэв опаснӧйӧсь.
 +
|-
 +
|Тайӧ риф вылас сувтӧдлӧма маякъяс.
 +
|Эта риф вылын сувтӧтӧмӧсь маяккез.
 +
|-
 +
|Австралия материксянь лунвывланьын сулалӧ Тасмания ді; сійӧс торйӧдӧ паськыд, но ляпкыд Бассов пролив; тайӧ проливас ва улас эмӧсь уна скалаяс.
 +
|Австралия материксянь лунланьӧ эм остров Тасмания, кӧда торйӧтӧма паськыт, но ляпыт Бассовӧй проливӧн, кӧдаын эмӧсь уна вапытшкся скалаэз.
 +
|-
 +
|[Океаническӧй мушарджын.
 +
|[Океаническӧй джыншар.
 +
|-
 +
|Кутӧм діяс сулалӧны тайӧ мушарджын шӧрсяньыс матын?
 +
|Кытшӧм островвез куйлӧны матын эта джыншар шӧрын?
 +
|-
 +
|Кутшӧм діяс вылын олӧны новозеландецъяслӧн антиподъяс?]
 +
|Кытшӧм островвез вылын олӧны новозеландеццезлӧн антиподдэз?]
 +
|-
 +
|Австралияӧс восьтӧм да тӧдмалӧм.
 +
|Австралия осьтӧм да тӧдмалӧм.
 +
|-
 +
|Австралияӧс аддзисны (восьтісны) европеецъяс став мукӧд свет юкӧнъяс бӧрын.
 +
|Австралия вӧлі осьтӧма Европееццезӧн быд мӧдік свет часттез бӧрын.
 +
|-
 +
|Первой Магеллан (1521-ӧд воӧ) кругосветнӧй плавание вӧчигӧн аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Марианскӧй діяс.
 +
|Первӧйыс — Магеллан (1521 годӧ), свет гӧгӧр уялӧм дырни, панталіс аслас туй вылын Австралияӧ пыран Марианскӧй островвез.
 +
|-
 +
|Сы бӧрын европейскӧй мореплавательяс аддзисны (восьтісны) Новая Гвинея.
 +
|Сыбӧрын европейскӧй морекузяуяліссез осьтісӧ Виль Гвинея.
 +
|-
 +
|Асьсӧ Австралия материксӧ восьтісны ХVІІ нэм пуксигӧн голландецъяс.
 +
|Ачыс Австралия материкыс вӧлі осьтӧма голландеццезӧн ХVII век пондӧтчикӧ.
 +
|-
 +
|Асланыс Малайскӧй архипелагвывса колонияяс гӧгӧр ветлігӧн (плавайтігӧн), найӧ неминучаӧн веськалісны материк берег вылӧ.
 +
|Малайскӧй архипелаг вылын ас колонияэз дынӧт уялӧм дырни нія случайнӧя инмисӧ материк берег вылӧ.
 +
|-
 +
|Голландец Тасман кытшовтіс Австралияӧс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс ді, кодӧс шуисны сы нимӧн — Тасмания.
 +
|Голландец Тасман гӧгӧртіс Австралиясӧ лунвывсянь и ас туй вылын панталіс остров, кӧда сы ним сьӧрті нимтӧма Тасманияӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ дісӧ Тасман чайтіс материк лунвыв помӧн да муніс водзӧ асыввылӧ; сэні сійӧ восьтіс Новая Зеландия да уна мукӧд діяс Тихӧй океан вылын.
 +
|Тасман этӧ островсӧ лыддис, што сія материклӧн лунвыв конеч и пондіс уйны асывланьӧ одзлань, кытӧн осьтіс Виль Зеландия да Лӧнь океан вылын уна мӧдік островвез.
 +
|-
 +
|Но тайӧ став восьтӧмъяс йывсьыс дыр нинӧм эз тӧдлыны Европаын, да ХVІІІ нэм помын английскӧй мореплаватель Кук восьтіс Австралияӧс мӧдысь.
 +
|Быдсӧн эна осьтӧммез кольччывлісӧ, однако, Европаын зэв дыр тӧдтӧмӧн, и ХVIII век конечын английскӧй морекузяуялісь Кук, осьтіс Австралиясӧ мӧдӧтчид.
 +
|-
 +
|Тихӧй океан вывті плавайтігӧн, сійӧ аддзис Австралия материклысь асыввыв берегсӧ.
 +
|Лӧнь океан кузя уялӧм дырни сія осьтіс Австралия материклісь асыввыв берег.
 +
|-
 +
|Бӧрынджык сійӧ ещӧ кыкысь плавайтліс Тихӧй океанын да восьтіс діяс: Новая Каледония, Гавайскӧй діяс да уна мукӧд діяс.
 +
|Сыбӧрын Лӧнь океан кузя сія керис эшӧ кык уялӧм и осьтіс островвез: Виль Каледония, Гавайскӧйезӧ да уна мӧдіккезӧ.
 +
|-
 +
|Гавайскӧй діяс вылын Кукӧс виисны сэтчӧс олысьясыс.
 +
|Гавайскӧй островвез вылын Кук вӧлі вийӧма туземеццезӧн.
 +
|-
 +
|Кук плавайтӧм бӧрын английскӧй правительство кутіс мӧдӧдны Австралияӧ преступникъясӧс (мыжмӧм йӧзӧс), сэсся англичана пондісны и асьныс мунны сэтчӧ да регыдӧн тӧдмалісны сылысь став берег доръяссӧ.
 +
|Кук уялӧммез бӧрын правительство пондіс Австралияӧ иньдавны преступниккезӧс, сыбӧрын англичана пондісӧ переселяйтчыны и асьныс и чожа тӧдмалісӧ быдсӧн сылісь берег дорресӧ.
 +
|-
 +
|Сӧмын пытшкӧсса обласьтъясыс дыр кольліны тӧдмавтӧмӧсь.
 +
|Токо пытшкся пустыня областтез зэв дыр кежӧ кольччывлісӧ тӧдтӧмӧн.
 +
|-
 +
|Найӧс вӧлі тӧдмалӧма сӧмын ХІХ нэмын, сэки уна путешественникъяс куліны сэні тшыгла.
 +
|Нія вӧлісӧ тӧдмалӧмӧсь токо ХIХ векӧ, мый дырни уна путешественниккез тшыг увья кулісӧ.
 +
|-
 +
|Австралия діясысь медсьӧкыд вӧлі тӧдмавны Новая Гвинеяӧс.
 +
|Австралия островвез коласісь сьӧкытжык вӧлі тӧдмавны Виль Гвинея.
 +
|-
 +
|Сійӧс тӧдмалӧмын ыджыд удж вӧчис роч путешественник Миклухо-Маклай; сійӧ дыр ӧліс папуасъяс пӧвстын.
 +
|Сы тӧдмалӧм понда уна керис роч путешественник Миклухо-Маклай, кӧда зэв дыр оліс папуассэз коласын.
 +
|-
 +
|Му веркӧс.
 +
|Мувевдӧр.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Кӧні Австралияын сулалӧны гӧра цепъяс, да кыдзи найӧ шусьӧны?
 +
|Кытӧн Австралияас куйлӧны керӧса чеппез и кыдз нія шусьӧны?
 +
|-
 +
|Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
 +
|Кыдз вылынӧсь нылӧн керӧсйыввез?
 +
|-
 +
|Кӧні куйлӧ ыджыд плоскогорье?
 +
|Кытӧн куйлӧ зэв паськыт плоскӧй керӧсаин?
 +
|-
 +
|Кӧні куйлӧ увтас да кутшӧм юяс да тыяс сэні эмӧсь?
 +
|Кытӧн куйлӧ лажмытін и кытшӧмӧсь сэтчин юэз да тыэз?
 +
|-
 +
|Австралия — материк, вылысяньыс сійӧ вевттьысьӧма горизонтальнӧй (либӧ этша ньывкӧс) пластъясӧн, кодъяс куйлӧны важ киссьӧм складчатӧй гӧраяс веркӧсын.
 +
|Австралия — эта материк, кӧда вевдӧрӧт вевттьӧма горизонтальнӧй (нето неёна поката) пласттэзӧн, кӧдна куйлӧны важся жугалӧм чукыра керӧссэз вевдӧрӧт.
 +
|-
 +
|Став Рытыввыв Австралияыс — кристаллическӧй массив, вылысяньыс вевттьысьӧма песчаник да известняк слӧйясӧн; тайӧ — ыджыд плоскогорье, сӧмын кӧнсюрӧ кайӧны негырысь массивъяс, либӧ паныдасьлӧны сола тыяса гуранъяс.
 +
|Быдсӧн Рытвыв Австралия — кристаллическӧй массив, кӧда вевдӧрӧт вевттьӧма песӧк да известняк слойезӧн и вид сылӧн лоӧ плоскӧй керӧсаинӧн; токо мукӧд местаэзӧт ны вевдӧрын лэбӧны неыджыт массиввез нето пантасьӧны сола тыэзӧн пыдыніннэз.
 +
|-
 +
|Шӧр юкӧнас Австралияын куйлӧ ыджыд Центрально-австралийскӧй увтас.
 +
|Австралия шӧрӧт частьын эм ыджыт Центрально-австралийскӧй лажмытін.
 +
|-
 +
|Медся улын местаас сэні куйлӧ быттьӧкӧ кулӧм сьӧлӧмыс Австралиялӧн — сола ты Эйр; сійӧ медся джуджыд ва дырйиыс — 12 м-ӧн улынджык океан уровеньысь.
 +
|Медпыдын сы частьын куйлӧ Австралиялӧн кыдз бы кулӧм сьӧлӧм — сола ты Эйр, кӧда медыджыт ва дырни куйлӧ океан уровенься улынжыка 12 метр вылӧ.
 +
|-
 +
|Эйр ты — ляпкыдик сола няйт нюр, берегъясыс сылӧн ветлыны позьтӧм няйт; стӧч тӧдмавны тайӧ берегъяссӧ позис сӧмын аэропланъяс вывсянь.
 +
|Эйр ты — эта не ыджыт сола — грязевӧй нюр, кӧда гӧгӧртӧма мунны не туян грязевӧй береггезӧн; точнӧя энӧ береггесӧ позис тӧдмавны токо аэропланнэз вывсянь.
 +
|-
 +
|Сӧмын асыввылас Австралияын кыпӧдчӧны настоящӧй гӧраяс; шусьӧны найӧ Австралийскӧй Кордильерыясӧн, а сідзжӧ Австралийскӧй Альпыясӧн.
 +
|Токо Австралия асылын лэбӧны настоящӧй керӧссэз, кӧдна новйӧтӧны ним Австралийскӧй Кордильеррез, а сідз жӧ Австралийскӧй Альпаэз.
 +
|-
 +
|Гӧраясыс тайӧ, кӧть и складчатӧйӧсь да, зэв важӧсь, найӧ ёна нин киссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь.
 +
|Эна керӧссэз, кӧть и чукыраӧсь, но ӧддьӧн важсяӧсь; нія ёна жугдӧмась и волькӧтӧмась.
 +
|-
 +
|Рытыв бокъясыс налӧн ньывкӧсь, а асыввылас тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны океанлань.
 +
|Нылӧн рытвыв покаттэз лэдзчисьӧмӧсь сыспотека, а асыввылын эна керӧссэз крута орӧны океан дынӧ.
 +
|-
 +
|Тані мунісны му корка пуксьӧмъяс (лэччӧмъяс, вӧйӧмъяс), сэки артмисны удобнӧй бухтаяс.
 +
|Сэтӧн аркмисӧ сброссэз, мый дырни шогмисӧ удобнӧй бухтаэз.
 +
|-
 +
|Австралийскӧй гӧраяс, Австралийскӧй Кордильерыяс тшӧтш и, абу джуджыдӧсь, форма сертиыс Шӧръевропаса массивъяс кодьӧсь: сэті кокниа позьӧ ветлыны, уналаын найӧс вомӧналӧма кӧрт туйясӧн.
 +
|Веськыта висьтавны, Австралийскӧй керӧссэз, сэтчӧ жӧ и Австралийскӧй Кордильеррез пыртӧмӧн, невылынӧсь и асланыс формаӧн вачкисьӧны Шӧрӧтъевропейскӧй массиввез вылӧ: нія кокнита лэдзанаӧсь и уна местаэзын кералӧмась кӧрттуйезӧн.
 +
|-
 +
|Му пытшкыс налӧн зэв озыр из шомӧн; сійӧ куйлӧ Сидней да Ньюкестль портъяссянь матын.
 +
|Нылӧн недраэз ёна богатӧйӧсь изшомӧн, кӧда куйлӧ матын Сиднея да Ньюкестль порттэз дынын.
 +
|-
 +
|Войдӧр (колян нэмын) Австралийскӧй Кордильерыясын россыпъясысь перйылісны зарни; сэні сюрлывлісны гырысь самородокъяс, но ӧні тайӧ россыпъясыс гӧльмисны нин.
 +
|Одзжык (чулалӧм векын) Австралийскӧй Кордильеррезын россыппезӧн шедтывлісӧ золото и адззывлісӧ сэтчинісь зэв гырись самородоккез, но эна россыппез бырисӧ.
 +
|-
 +
|Сы пыдди уна зарни аддзӧма Рытыввыв Австралия массивъясын; сэні эм ӧні зарни перъян приискъяс.
 +
|Зато адззисӧ уна золотосӧ Рытвыв Австралия массиввезын, кытӧн и чукӧртӧмӧсь ӧні золотӧй приисккез.
 +
|-
 +
|[Австралия материклӧн тэчас.
 +
|[Австралия материклӧн строеннё.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй увтас да плоскогорье.
 +
|Мыччалӧ лажмытіннэз да плоскӧй керӧсаиннэз.
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй Австралийскӧй Кордильерыяс.
 +
|Мыччалӧ Австралийскӧй Кордильеррез.
 +
|-
 +
|Рытыввыв-австралийскӧй плоскогорье
 +
|Рытвыв-Австралийскӧй волькыткерӧсаин.
 +
|-
 +
|Мак-Доннэл гӧраяс
 +
|Мак-Доннэлл керассэз
 +
|-
 +
|Увтас
 +
|Лажмытін.
 +
|-
 +
|Австрал. Кордильеръяс
 +
|Австрал. Кордильеррез
 +
|-
 +
|Лунвыв-австралийскӧй горнӧй страна
 +
|Лунвыв-Австралийскӧй керӧса страна
 +
|-
 +
|Штатъяслӧн граница]
 +
|Штаттэзлӧн границаэз]
 +
|-
 +
|Климат, юяс да тыяс.
 +
|Климат, юэз да тыэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Кӧні Австралия материк вылын усьӧ медся этша осадок да кӧні медся уна?
 +
|Кытӧн Австралия материк вылын етшажык усьӧны осадоккез и кытӧн унажык?
 +
|-
 +
|Кутшӧм тӧвъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Австралияын?
 +
|Кытшӧм тӧввез овлӧны унажыксӧ Австралияын?
 +
|-
 +
|Висьталӧй юяс да тыяс Австралияысь.
 +
|Шуӧ Австралиялісь юэз да тыэз.
 +
|-
 +
|Кык коймӧд юкӧнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, пустыннӧй климата.
 +
|Австралиялӧн унажык кык куимӧт часться климатыс кӧс, пустыннӧй.
 +
|-
 +
|Сӧмын асыввылас да войвыв доръясас овлӧны уна зэръяс гожӧмын.
 +
|Токо сы асыввылын да ойвыв доррезын гожумся кадӧ усялӧны зэв ыджыт зэррез.
 +
|-
 +
|Тайӧ лоӧ со мый понда: гожся кадӧ (ноябр тӧлыссянь апрель тӧлысьӧдз) Австралия материк ёна шоналӧ, да сэтчӧ пытшкас пӧльтӧны тӧвъяс мореяссянь.
 +
|Эта объясняйтчӧ сійӧн, што гожумся кадӧ (ноябрсянь апрельӧдз) Австралия материк ёна жаралӧ, и сы пытшкӧ мореэзсянь пӧльтӧны тӧввез.
 +
|-
 +
|Войвылас пӧльтӧны рытыв-вой муссонъяс, найӧ вайӧны зэв уна ва Малайскӧй архипелаг обласьтысь.
 +
|Сы ойвылын пӧльтӧны ой-рытвыв муссоннэз, кӧдна Малайскӧй архипелаг областись вайӧтӧны зэв уна влага.
 +
|-
 +
|Асыввылын тӧвъяс локтӧны Тихӧй океансянь.
 +
|Асыввылын пӧльтӧны тӧввез Лӧнь океансянь.
 +
|-
 +
|Найӧ вайӧны уна осадокъяс гӧраяса берегъяс вылӧ, пытшкӧсса обласьтъясыс жӧ, Центрально-австралийскӧй увтасӧ да Рытыввыв австралийскӧй плато вылӧ тӧвъяс воӧны ватӧг нин косӧн.
 +
|Нія сетӧны зэв ыджыт осадоккез керӧса береггез вылын; пытшкся жӧ областтезӧ, Центрально-австралийскӧй лажмытінӧ да Рытвыв-австралийскӧй плато вылӧ, локтӧны бырӧмӧсь ни.
 +
|-
 +
|Рытыввыв берегъясыс Австралияын косӧсь: сэні во гӧгӧр пӧльтӧны пассатъяс, нуӧны влагасӧ Австралия берег доръясысь; сэсся рытыввыв берег пӧлӧныс жӧ мунӧ кӧдзыд визув, коді этша сетӧ испарениесӧ.
 +
|Австралия рытвыв береггез дынын кӧс: быдса год сэтчин пӧльтӧны пассаттэз, кӧдна нуӧтӧны влагасӧ Австралия береггез дынісь; сэтчӧ жӧ рытвыв береггез миськассьӧны кӧдзыт визылӧн, кӧда сетӧ пакмӧмсӧ етша.
 +
|-
 +
|Тӧлын Австралияын сулалӧ кос да шоныд поводдя; сӧмын шочиника кынмавлӧ да гӧраяс вылын усьлӧ неуна лым.
 +
|Тӧлӧн Австралияын сулалӧ погоддяыс кӧс да шоныт; токо шочыника овлӧны кӧдздӧтӧммез, и керӧссэз вылын усьлывлӧ неыджыт лым.
 +
|-
 +
|Унджык осадокъяс Австралияын тӧлын усьлӧны сӧмын асыввыв да лунвыв берегъяс вылын, кор на пӧлӧн мунӧны циклонъяс.
 +
|Унажык осадоккез усьӧны тӧвнас токо лунвыв да асыввыв Австралия береггез дорӧт, кӧр нылӧ доль мунӧны циклоннэз.
 +
|-
 +
|Лунвыв берегъяс Австралияын климатыс сэтшӧм жӧ кодь, кутшӧм Средиземнӧй море берегъяс вылын: тӧлыс сэні овлӧ зэра, зэръяссӧ вайӧны рытыв тӧвъяс.
 +
|Австралия лунвыв береггезлӧн климат почти сэтшӧм жӧ, кыдзи Мушӧр море береггез вылын: тӧв сэтчин овлӧ зэра, и зэррез вайӧтсьӧны рытвыв тӧввезӧн.
 +
|-
 +
|Дзоньнас климатыс Австралия материк вылын континентальнӧй, — температура да осадок усьӧм резкӧя вежласьӧны.
 +
|Веськыта висьтавны, Австралия материклӧн климат — континентальнӧй, ёна колебайтчӧны температура да осадоккез.
 +
|-
 +
|Гожӧмын вывті жар лун бӧрын войыс ёна кӧдзыд.
 +
|Гожумӧ лунся ыджыт жар бӧрын ойнас ӧддьӧн ыркамӧ.
 +
|-
 +
|Овлӧны зэв кос поводдяяс да сулалӧны кузя, но найӧ оз босьтны став Австралиясӧ: сӧмын корсюрӧ суховейяс (кос, жар тӧвъяс) доналӧм пустыняясысь воӧны дзик берег доръясӧдзыс; найӧ сэки косьтӧны пуяс вылысь фруктъяс, а вӧръясын сэтшӧм кадӧ кокниа паськалӧны гырысь пӧжаръяс.
 +
|Засухаэз овлӧны ӧддьӧн ыджытӧсь и кузьӧсь, но босьтӧны Австралиясӧ не быдсӧн: токо мукӧдчид калитӧм пустыняэзісь суховейез (кӧс тӧввез) пырӧны самӧй береггез дынӧдз; нія пуэз вылісь косьтӧны фруктаэз, а вӧррезын этатшӧм кадӧ кокнита шогмӧны ыджыт пожаррез.
 +
|-
 +
|Осадокъяс Австралия пытшкӧс обласьтъясын оз пыр ӧтмоз усьны; сэні овлӧны друг ливень кисьтан зэръяс, му вылас сэки шыльыд местаын лоӧ пидзӧсӧдз ва.
 +
|Осадоккез Австралия пытшкын усялӧны не ӧтмоза; сэтчин олӧны казявтӧг вына ливеннез, мыйсянь ровнӧй местаэзын му вевттиссьӧ пидзӧсӧдз ваӧн.
 +
|-
 +
|Но муыс оз удит кӧтасьлыны: ваыс лэччӧ увтас местаясӧ да сола тыясӧ, кӧні ӧдйӧ косьмӧ (испаряйтчӧ).
 +
|Но муыс оз ешты вамны: ва визывтӧ лажмыт местаэзӧ да сола тыэзӧ, кытӧн чожа пакмӧ.
 +
|-
 +
|Воысь воӧ осадокъяс усьӧм Австралияын ёна вежласьӧ.
 +
|Годісь годӧ быдсӧн Австралияын осадоккезлӧн количество ёна вежсьӧ;
 +
|-
 +
|Кос воясӧ сэні оз тырмы кӧрым ыжъяслы, сэк найӧ кулӧны миллионъясӧн.
 +
|засухаа годдэзӧ сэтчин оз тырмы баляэз понда вердчан, и нія кулӧны миллионнэзӧн.
 +
|-
 +
|Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмӧсь, ляпкыдӧсь.
 +
|Австралияын юэз етша, а нія, кӧдна эмӧсь, етшавааӧсь.
 +
|-
 +
|Медся ыджыд юыс — Муррей — кузьтанас миян Дон ыджда, но ляпкыдджык сыысь.
 +
|Медыджыт ю — Муррей — аслас кузяӧн ровняйтчӧ миян Донлӧ, но сыся етшаваажык.
 +
|-
 +
|Кос кадӧ сійӧ ӧдва воӧ океанӧдз ляпкыдик да векньыдик юӧн.
 +
|Кӧс годся кадӧ, кыдз непыдын и векнитик юок сія ӧдва аслас визывтӧмӧн локтӧ океан дынӧдз.
 +
|-
 +
|Муррейлӧн уна вожъяс; ӧти вож — Дарлинг — пӧшти кык мындаӧн кузьджык Муррейысь; но кос кадӧ сійӧ пӧрлӧ тупкӧса некымын тыӧ.
 +
|Муррей дынын уна притоккез, и ӧтік ны коласісь — Дарлинг — почти кыкись кузьжык Муррейся; но кӧс пораӧ сія пӧрӧ кынымкӧ невизывтана тыӧ.
 +
|-
 +
|Ещӧ нин гӧльӧсьджык ваӧн Австралия пытшкӧсса юяс — «крикъяс», ю пыдӧсъясыс налӧн косӧсь унджык кадсӧ вонас; сӧмын недыр, зэригъясӧн, сэті визувтӧ ва, сэсся вошӧ кӧнкӧ лыаясын, либӧ сола тыясын.
 +
|Эшӧ беднӧйжыкӧсь ваӧн юэз пытшкись Австралияын — „криккез“, кӧдналӧн руслоэз унажыксӧ годӧ кольччӧны кӧсӧн; токо недыр, зэррез дырни, ны кузя визывтӧ ва, кӧда ӧшӧ песӧккезын, либо сола тыэзын.
 +
|-
 +
|Медкузь крик — Купер, усьӧ Эйр тыӧ.
 +
|Мед кузь крик — Купер, кӧда усьӧ Эйр тыӧ.
 +
|-
 +
|Тыяс Австралияын пӧшти ставыс сола, да и ваыс сэні овлӧ сӧмын гожся кадӧ, кор сійӧс вайӧны крикъяс.
 +
|Тыэз Австралиялӧн почти быдсӧн солаӧсь, сы дырни жӧ ва ныын овлӧ токо гожумся кадӧ, кӧр сійӧ вайӧтӧны криккез.
 +
|-
 +
|[Вогӧгӧрся осадокъяс Австралияын.
 +
|[Австралияын годовӧй осадоккезлӧн количество.
 +
|-
 +
|Уна-ӧ осадок усьӧ асыввыв берегъясын да мыйла?
 +
|Мымда усьӧны осадоккез асыввыв берег дорын и мыля?
 +
|-
 +
|Кӧні усьӧ медся этша осадок да мыйла?
 +
|Кытӧн усьӧны осадоккес етшажык и мыля?
 +
|-
 +
|Кӧні медся паськалӧма Австралияын ыж вӧдитӧм?]
 +
|Кытӧн ёнжыка Австралияын паськӧтӧма балявӧдитӧм?]
 +
|-
 +
|Быдмӧгъяс.
 +
|Быдмассэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Кӧні Австралияын быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
 +
|Кытӧн Австралияын быдмӧны тропическӧй вӧррез?
 +
|-
 +
|Кӧні куйлӧны саваннаяс?
 +
|Кытӧн куйлӧны саваннаэз?
 +
|-
 +
|Кӧні туруна степъяс?
 +
|Кытӧн туруна степпез?
 +
|-
 +
|Кӧні пустыняяс?
 +
|Кытӧн пустыняэз?
 +
|-
 +
|Зэв уна места Австралияын босьтӧны полупустыняяс, кӧні быдмӧны сутшкасьысь кустарникъяс (скруб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясӧс оз сёйны некутшӧм животнӧйяс, — коръясыс налӧн пурт кодь лэчыдӧсь.
 +
|Зэв ыджыт пространствоэз Австралияын занимайтӧны джынпустыняэз, кытӧн быдмӧны бытшкасян кустарниккез (скруббез) и бытшкасян туруннэз, кӧдна оз сёйсьӧ некытшӧм животнӧйезӧн и кӧдналӧн лиссэз лэчытӧсь, кыдз пурттэз.
 +
|-
 +
|Тайӧ турунъясыс быдмӧны гырысь кустъясӧн 1 дай весиг 2 м судтаӧдз; скӧтлы либӧ верзьӧма мортлы (всадниклы) сьӧкыд писькӧдчыны татшӧм турун пӧвсӧд.
 +
|Эна туруннэз быдмӧны ыджыт пучоккезӧн сувданас 1 и даже 2 метрӧдз, сідз што пода либо всадник ӧдва вермасӧ мунны эна быдмассэз пыр.
 +
|-
 +
|Скруб (кустарник) — сійӧ ляпкыд акацияяс да эвкалиптъяс.
 +
|Скруб сулалӧ лажмыт акацияэзісь да эвкалипттэзісь.
 +
|-
 +
|Скрубъяс сулалӧны жугыльӧсь, коръясыс посньыдикӧсь, пемыд-руд рӧмаӧсь, мукӧдыслӧн ем кодьӧсь; сӧмын зэригъясӧн скруб неуна ловзьыштлӧ, увъяс вылас сэки мыччысьӧны посньыдик дзоридзьяс.
 +
|Скрублӧн вид — шуштӧм-гажтӧм, лиссэз поснитикӧсь, рӧмӧн сьӧдсераӧсь, нешоча ем чужӧмаӧсь, токо зэррез дырни скруб невна ловзьӧ, и сы роззэз вылын мыччисьӧны невзрачнӧй чветтэз.
 +
|-
 +
|Сэсся гырысь местаяс босьтӧны Австралияын туруна степъяс; гожӧмын найӧ вевттьысьӧны мича веж турунӧн, а арын да тӧлын вижӧдӧны;
 +
|Сыбӧрын ыджыт пространствоэз Австралияын занимайтӧны туруна степпез, кӧдна гожумся кадӧ вевттисьӧны зелёнӧй турунӧн, а арӧн и тӧлӧн овлӧны вежжезӧн.
 +
|-
 +
|тайӧ степъяс костас паныдасьлӧны солончакъяс, кӧні быдмӧ солянка; сійӧс зэв сёйӧны ыжъяс.
 +
|Эна степпез коласын пантасьӧны солончакез, кытӧн быдмӧны солянкаэз и кӧдна зэв бура сёйсьӧны баляэзӧн.
 +
|-
 +
|Медбӧрти, сэтшӧм местаясын Австралияын, кӧні зэръяс овлӧны гожӧмын и тӧлын, быдмӧны вӧръяс.
 +
|И, медбӧрын, нія местаэзын, кытӧн Австралияын усялӧны зэррез и гожумӧн и тӧлӧн, быдмӧны вӧррез.
 +
|-
 +
|Но тайӧ вӧръясыс аслыссямаӧсь: найӧ абу сукӧсь, медзэвсӧ сэні быдмӧны век веж эвкалиптъяс.
 +
|Но эна вӧррез особеннӧйӧсь: нія абу тшӧкӧсь и сулалӧны унажыксӧ вексязелёнӧй эвкалипттэзісь.
 +
|-
 +
|Кымынкӧ эвкалипт пӧрӧдаяс быдмӧны зэв джуджыда (150 м судтаӧдз); тайӧ медся джуджыд пуяс му вылын; мукӧд пӧрӧдаясыс абу джуджыдджыкӧсь миян пожӧмъясысь да дубъясысь, но быдмӧны вывті ӧдйӧ.
 +
|Мукӧд эвкалипт породаэз овлӧны зэв вылынӧсь (150 м); эна му вылын медыджыт пуэз; мӧдік породаэз нылӧн не ыджытжыкӧсь миян пожуммезся да дуббезся, но быдмӧны ӧддьӧн чожа.
 +
|-
 +
|Эвкалипт вӧръясын гож сай этша, — пуясыс сулалӧны шоча, а корйыс абу сук дай сӧмын вылысса увъясас; доръяснас коръясыс бергӧдчӧмаӧсь вывлань; сы понда шонді югӧръяс татчӧ пырӧны дзик му бердӧдзыс, кӧні быдмӧ турун.
 +
|Эвкалипт вӧррезын вуджӧррез етша, сідз кыдз пуэз сулалӧны шоча и лиссэз ны вылын не тшӧкӧсь, лиссэз пукалӧны токо вевдӧрись уввез вылын и асланыс реброӧн видзӧтӧны вевдӧрӧ; шонді югӧррез кокнита сидзӧны му бердӧдз, кӧда вевттисьӧма турунӧн.
 +
|-
 +
|Тайӧ вӧръясыс мунӧны паркъяс вылӧ либӧ пуяса лугъяс вылӧ; сэні быдлаын позьӧ ветлыны вӧлӧн (экипажӧн) да видзны скӧт.
 +
|Эна вӧррез вачкисьӧны парккез вылӧ либо видззез вылӧ, кӧдна быдмӧмӧсь пуэзӧн; ныын, кытӧн колӧ, туйӧ ветлӧтны экипажӧн и паситны пода.
 +
|-
 +
|Австралияысь эвкалиптъяссӧ нуисны мукӧд странаясӧ да вӧдитӧны сэні не сӧмын ӧдйӧ быдмӧмныс понда, найӧ сетӧны зэв чорыд (дубысь ён) древесина, а коръяссьыс перйӧны чӧскыд дука выйяс; таысь ӧтдор, найӧс садитӧны нюръяс косьтӧм вылӧ, сы вӧсна, мый найӧ ӧдйӧ кыскӧны мусьыс ва.
 +
|Австралияись ӧвкалиптаэз вуджӧтӧмӧсь мӧдік странаэзӧ и паськӧтсьӧны не токо ны чожа быдмӧм понда, но сідз жӧ и сы кузя, што нія сетӧны ӧддьӧн чорыт (дубся крепытжыкӧ) пу, а лиссэзісь шедтӧны дука виэз; этася, нійӧ садитӧны нюррез косьтӧм понда, сідз кыдз нія чожа кыскӧны васӧ.
 +
|-
 +
|Неважӧн миянын СССР-ын Чёрнӧй море берег вылын Кавказын садитӧма уна сё сюрс эвкалипт.
 +
|Неважын миян СССР-ын Кавказ Сьӧд море берег дорын садитӧма эвкалипттэсӧ неӧтік сё сюрс.
 +
|-
 +
|Медся васӧд вӧръясас асыввыв берегъясын быдмӧны ещӧ пу кодь папоротникъяс.
 +
|Асыввыв берег дорын медвлажнӧй вӧррезын быдмӧны эшӧ пу кодь папоротниккез.
 +
|-
 +
|Татшӧм быдмӧгъясыс войдӧр вӧліны став му пасьталаын, но быдлаын нин куліны — колины сӧмын Австралияын.
 +
|Эна быдмассэз одзжык быдмывлісӧ быд му вылӧт, но быдлаын нія кулісӧ ни — кольччисӧ токо Австралияын.
 +
|-
 +
|Войвылас Австралияын, медся жар юкӧнас, кӧні усьӧ уна осадок, быдмӧны тропическӧй вӧръяс, — Малайскӧй архипелагвывса вӧръяс кодьӧсь.
 +
|Австралия ойвылын, сы мед жар частьын, кытӧн усялӧны уна осадоккез, быдмӧны тропическӧй вӧррез, кӧдна вачкисьӧны Малайскӧй архипелаг вӧррез вылӧ.
 +
|-
 +
|Культурнӧй быдмӧгъяс Австралияын европеецъяс вотӧдз сӧвсем эз вӧвны.
 +
|Европееццез переселитчытӧдз Австралияын культурнӧй быдмассэз эзӧ вӧлӧ совсем.
 +
|-
 +
|Миян кадӧ Австралияын кутісны вӧдитны няньяс да фрукта пуяс.
 +
|Ӧння кадӧ Австралияын вӧдитсьӧны сюэз и фруктовӧй пуэз.
 +
|-
 +
|Няньяс пытшкысь медся ёна паськалӧма ӧзима шобді; сылы зэв лӧсялӧ климатыс лунвыв Австралияын, кӧні овлӧны тӧвся зэръяс.
 +
|Сюэз коласісь ёнажык паськӧтсьӧ шогді, кӧдалӧ Лунвыв Австралияын климатыс благоприятнӧй, кытӧн усялӧны тӧвся зэррез.
 +
|-
 +
|Уна фермеръяс вӧчӧны тадзи: кӧдзасны шобдісӧ арын (апрель тӧлысьын) да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобді муяс вылас ыж стадаяс; а тулысын шобдіыс бара заводитӧ быдмыны да гожӧмын вайӧ бур урожай.
 +
|Уна фермеррез, арӧн (апрельын) шогді кӧдзӧм бӧрын да сылӧ бура петавны сетӧм бӧрын, шогді ыббез вылын видзӧны баля стадоэз, а сыбӧрын тулысӧн эта шогді мунӧ быдмӧмӧ и гожумнас вайӧ бур урожай.
 +
|-
 +
|Шобдісӧ идралӧм бӧрын ыжъясӧс бара лэдзӧны муяс вылӧ йирсьыны шобді идзапод вылын.
 +
|Кӧр шогді дзимлялӧм, баляэзӧс бӧра вашӧтӧны ыб вылӧ, и нія вердчӧны шогді подӧн.
 +
|-
 +
|Дзик асыввыв берег вылас шобді оз нин кӧдзны: сэні климатыс уль, да шобдіыс висьмӧ шом шепӧн.
 +
|Мед асыввыв берег вылын шогді озӧ ни кӧдзӧ: сэтчин климатыс уль, и шогді сэтӧн страдайтӧ ржавчинасянь.
 +
|-
 +
|Кос поводдяяс понда шобді урожай Австралияын ёна вежласьӧ.
 +
|Засухаэз увья шогді урожайез Австралияын ёна вежсьывлӧны.
 +
|-
 +
|Фрукта пуяс вӧдитӧны Австралияын сӧмын некымын местаын.
 +
|Фруктовӧй пуэз Австралияын паськӧтӧмӧсь токо мукӧд местаэзын.
 +
|-
 +
|Апельсинъяс да лимонъяс радейтӧны югыд шонді да мупытшса уна ва; сы понда найӧс вӧдитӧны искусственнӧ орошайтӧмӧн Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын — Муррей берегъяс пӧлӧн да сы вожъяс пӧлӧн.
 +
|Апельсиннэз да лимоннэз корӧны зэв уна шонді да мусин ва, сійӧн Муррея да сы притоккез береггез дорӧт — Виль Лунвыв Уэльсын да Викторияын нійӧ паськӧтӧны искусственнӧй орошеннё дырни.
 +
|-
 +
|Сэні жӧ вӧдитӧны абрикосъяс, фигияс да зэв бур виноград, кытысь вӧчӧны вина.
 +
|Сэтчин жӧ вӧдитӧны абрикоссэз, фигаэз да зэв бур виноград, кӧдаись шедтіссьӧ вина.
 +
|-
 +
|Тасмания ді вылын, кӧні климатыс ыркыдджык да васӧдджык, вӧдитӧны яблочнӧй да вишневӧй садъяс.
 +
|Тасмания остров вылын, кытӧн климатыс ыркытжык да влажнӧйжык, паськӧтӧмӧсь яблок да вишня саддэз.
 +
|-
 +
|Войвылын, Квинслендын, кӧні тропическӧй да васӧд климат, вӧдитӧны бананъяс, ананасъяс да сахарнӧй тростник (искусственнӧя орошайтӧмӧн).
 +
|Ойвылын жӧ, Квинслендын, кытӧн климатыс тропическӧй да влажнӧй, вӧдитӧны бананнэз, ананассэз да сахарнӧй тростник (искусственнӧй орошеннё дырни).
 +
|-
 +
|Гӧраяс вылӧ кайигӧн, кӧрт туй поездсянь, коді мунӧ берег дорсянь материк пытшкӧсас гӧраяс вомӧн, позьӧ ӧти лунӧн аддзыны, кыдзи вежсьӧны фрукта быдмӧгъяс: уліас — ананасъяс да бананъяс, вылынджык — апельсинъяс, ещӧ вылынджык — яблоняяс.
 +
|Поездын кӧрттуй кузя керӧсӧ кайӧм дырни, кӧдія мунӧ берегсянь керӧссэз пыр материк пытшкӧ, позьӧ ӧтік лунӧ адззыны, кыдз вежсьӧны фрукта садитӧммез: улын ананассэз да бананнэз, вылынжык апельсиннэз, эшӧ вылынжык — яблоняэз.
 +
|-
 +
|Уна корабльяс грузитчӧны Австралияын свежӧй да косьтӧм фруктаясӧн (изюмӧн, кос сливаясӧн, фигиясӧн) да мунӧны Европаӧ.
 +
|Уна корабллез грузитчӧны Австралияын свежӧй да кӧс фруктаэзӧн (изюмӧн, косьтӧм сливаэзӧн, фигаэзӧн) и мунӧны Европаӧ.
 +
|-
 +
|Животнӧйяс.
 +
|Жывотнӧй мир.
 +
|-
 +
|Австралияын дикӧй животнӧйяс дзик мӧд сикасаӧсь мукӧд свет юкӧнъясын серти.
 +
|Австралияын дикӧй животнӧй мир совсем мӧдкодь, нежели мӧдік свет часттезын.
 +
|-
 +
|Сэні кольӧмаӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс овлісны войдӧр и мукӧд свет юкӧнъясын, но важӧн нин сэні пӧшти ставныс куліны.
 +
|Токо сэтчин видзсисӧ уна сэтшӧм животнӧйез, кӧдна олісӧ одзжык и мӧдік свет часттезын, но сэтчин важын ни почти кольччытӧг кулісӧ.
 +
|-
 +
|Австралияын ёна паськалӧмаӧсь сумчатӧй животнӧйяс.
 +
|Сэтчин бура паськалӧмӧсь сумчатӧй животнӧйез.
 +
|-
 +
|Оласног сертиыс мукӧдыс на пытшкысь миян турун сёйысь животнӧйяс кодьӧсь, мукӧдыс хищникъяс, гаг сёйысьяс да с. в.; ыджда сертиыс — мукӧдыс крысаысь абу ыджыдӧсь, мукӧдыс — морт судтаӧсь.
 +
|Олан образ сьӧрті ӧтіккез ны коласісь вачкисьӧны миян турунсёйиссез вылӧ, мӧдіккез — хищнӧйез вылӧ, насекомояднӧйез вылӧ и с. одз., асланыс ыждаӧн — ӧтіккез ны коласісь не ыджытжыкӧсь крысася, мӧдіккез овлӧны морт сувдаӧсь.
 +
|-
 +
|Медся ёна паськалӧм сумчатӧйяс — кенгуру; найӧ лыддьысьӧны Австралияын уна дас пӧрӧдаӧдз, да олӧны сэні быдлаын.
 +
|Мед паськалана сумчатӧйез — эта кенгуру; нія Австралияын лыддиссьӧны неӧтік дас порода, и нія олӧны сэтчин быдлаын.
 +
|-
 +
|Ӧні гырысьджык кенгурусӧ ёна бырӧдӧны, найӧ сёйӧны турун ыж пӧскӧтинаяс вылысь да.
 +
|Ӧння кадӧ гырисьжык кенгуруэсӧ ёна вийӧны, сідз кыдз нія сёйӧны баля поскотинаэз вылісь турун.
 +
|-
 +
|Мукӧд животнӧйяс костысь ёна торъялӧны кольк вайысь млекопитающӧйяс (<rus>яйцеродные млекопитающие</rus>): ехидна да утконос; пресмыкающӧйяс да пӧткаяс моз жӧ найӧ вайӧны колькъяс, но колькъяссьыс петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн.
 +
|Мӧдік животнӧйез коласісь тӧдчанажыкӧсь кольтьвайись млекопитающӧйез: ехидна и утконос; сідз жӧ, кыдз пресмыкающӧйез да кайез, нія вайӧны кольттез, но кольть кышись петӧм пияноккезнысӧ вердӧны йӧлӧн.
 +
|-
 +
|Утконос олӧ гуясын ю берег доръясын, сёянсӧ корсьӧ берег дор нюйтысь.
 +
|Утконос олӧ ю береггез вывся нораэзын, а сёян шедтӧ аслыс берегдорся пуксьӧссэзісь.
 +
|-
 +
|Копытнӧй животнӧйяс европеецъяс вотӧдз сэні сӧвсем эз вӧвны; эз вӧвны сідзжӧ и ӧблезянаяс.
 +
|Европееццез переселитчытӧдз копытнӧйез сэтчин совсем эзӧ вӧлӧ; сідзжӧ эзӧ вӧлӧ и обезьянаэз.
 +
|-
 +
|Хищнӧй животнӧйясысь вӧлі сӧмын пон динго (да и сійӧс, тыдалӧ, татчӧ вайӧма морт, да сэні нин сійӧ пӧрӧма дикӧй понйӧ).
 +
|Хищнӧйез коласісь вӧлі токо ӧтік пон динго (да и сія наверно вайӧтӧма мортӧн да дикамис).
 +
|-
 +
|Тайӧ понйыс гӧн рӧмнас мунӧ руч вылӧ.
 +
|Эта пон аслас гӧн сьӧрті вачкисьӧ руч вылӧ.
 +
|-
 +
|Сійӧ служитліс войдӧр важ австралиецъяслы кыдзи джынвыйӧ домашньӧй животнӧй, а ӧні ыж видзысьяслы вайӧ вред, усьласьӧ баляпиян вылӧ.
 +
|Сія одзжык первобытнӧй австралиеццезлӧ служитіс кыдз джынгортся животнӧй, а ӧні дзеллез вылӧ уськӧтчӧмӧн сія вайӧтӧ балявӧдитіссезлӧ вред.
 +
|-
 +
|Вӧръясын и весиг степъясын Австралияын олӧны зэв уна лэбач (пӧтка), торъя нин попугайяс , кодъяс лэбалӧны уна сюрсъяса стаяясӧн.
 +
|Австралия вӧррезын и даже степпезын олӧны уна кайез, ӧддьӧнжык попугайез, кӧдна лэбалӧны стаяэзӧн неӧтік сюрс штукаӧн.
 +
|-
 +
|Кызвын австралияса лэбачыс олӧ сӧмын Австралияын, татшӧмӧсь: еджыд кутш (орёл), сьӧд юсь, лира-лэбач (олӧ тропическӧй вӧръясын), бордтӧм страус — эму, ыджда сертиыс уступайтӧ африканскӧй страуслы, но панйӧ лунвыв-американскӧй страусӧс.
 +
|Унажык австралийскӧй кайез пантасьӧны токо Австралияын; сэтшӧмӧсь: чочком орёл, сьӧд юсь, кай-лира (кӧда олӧ тропическӧй вӧррезын), бордтӧм страус — эму, кӧда аслас ыждаӧн учӧтжык токо африканскӧйся, но ыджытжык лунвыв американскӧйся.
 +
|-
 +
|Квинсленд юясын олӧ кык ногӧн лолалысь чери (цератодус), нёкчимкӧд ӧттшӧтш сылӧн эмӧсь тыяс; татшӧм чериясыс важӧн вӧліны и мукӧд свет юкӧнъясын, но ӧні найӧ паныдасьлӧны сӧмын окаменелосьтъясӧн.
 +
|Квинсленд юэзын олӧ кык нёж лолалісь чери (цератодус) кӧдалӧн ӧтлаын жабраэзкӧт эмӧсь и тыэз; сэтшӧм чериэз вӧлісӧ одзжык и мӧдік свет часттезын, ӧні пантасьӧны токо изсялӧммезӧн.
 +
|-
 +
|Домашньӧй животнӧйяс Австралияын европеецъяс вотӧдз эз вӧвны, динго понйӧс кӧ не лыддьыны; европеецъяс нуисны сэтчӧ став домашньӧй животнӧйяссӧ ассьыныс, и ӧні Австралияын сэтшӧмыс зэв уна, торъя нин ыжъяс, сюра гырысь скӧт да вӧвъяс.
 +
|Европееццез переселитчытӧдз гортся животнӧйез Австралияын эзӧ вӧлӧ, не лыддьыны кӧ пон динго, но европееццез кыскисӧ сэтчин быдсӧн ассиныс гортся животнӧйесӧ, и ӧні нія Австралияын ӧддьӧн уна, ӧддьӧнжыксӧ баляэз, гырись сюра пода и вӧввез.
 +
|-
 +
|Население.
 +
|НАСЕЛЕННЁ.
 +
|-
 +
|Австралияын олӧ 7 млн. морт гӧгӧр.
 +
|Австралияын олӧны 7 млн. гӧгӧр морт.
 +
|-
 +
|Бура тшӧкыд населениеыс сӧмын асыввыв помас Австралияын: сэні олӧ ⅘ юкӧныс став населениесьыс Австралияын.
 +
|Тшӧкжыка пуксьӧтӧма токо сылӧн асыввыв дор: эстӧн быдсӧн Австралия населеннёись олӧ нёль витӧт часть.
 +
|-
 +
|Сутшкасьысь турунъяса да скрубъяса степъяс йӧзтӧмӧсь, кыдзи и пустыняяс.
 +
|Кӧс степпез, кӧдна вевттьӧмась бытшкасян туруннэзӧн да скрубӧн, отиртӧмӧсь, кыдз и пустыняэз.
 +
|-
 +
|Ӧнія населениеыс Австралияын пӧшти ставыс Европаысь локтӧм йӧз (медсясӧ, англичана пӧвстысь).
 +
|Ӧння Австралиялӧн населеннё почти быдсӧн сулалӧ европейскӧй переселенеццезісь (унажыксӧ англичанаись).
 +
|-
 +
|Кореннӧй олысьяссӧ Австралияысь либӧ бырӧдӧма, либӧ зырӧма медся лёк обласьтъясас.
 +
|Австралиялӧн жӧ кореннӧй оліссез либо вийӧмӧсь, либо дзескӧтӧмӧсь, мед плодороднӧйтӧм областтезӧ.
 +
|-
 +
|Асланыс зоръясӧн, бумерангъясӧн да шыясӧн найӧ эз вермыны водзсасьны лыян ӧружиеа европеецъяскӧд.
 +
|Нія, кӧднія вӧлісӧ вооружитӧмӧсь токо павкаэзӧн, бумеранггезӧн да копьёэзӧн, эзӧ вермӧ панытавны европееццезлӧ, кӧдна употребляйтлісӧ биӧнлыян оружие.
 +
|-
 +
|Ӧні сьӧд австралиецъяс лыддьысьӧны сӧмын 60 сюрс морт гӧгӧр (кочуйтысь племяясӧс да этша исследуйттӧм районъясӧс артавтӧг).
 +
|Ӧння кадӧ сьӧд австралиеццез лыддиссьӧны токо 60 сюрс морт гӧгӧр.
 +
|-
 +
|Кызвыныс уджалӧ батракъясӧн гырысь ыж видзысьяс ордын, а мукӧдыс ӧнӧдз на олӧны местаысь местаӧ ветлана кыйсьӧм помысь.
 +
|Унажыксӧ нія уджалӧны батраккезӧн гырись балявӧдитіссез дынын, а мӧдіккез ӧння виӧдз олӧны эшӧ бродячӧй вӧраліссезӧн.
 +
|-
 +
|Шыяс да бумерангъяс кианыс кутӧмӧн найӧ ветлӧны тропическӧй вӧръясын да скрубъясын кенгуру бӧрся, кроликъяс да мукӧд прӧмыс бӧрся: ӧттшӧтш такӧд найӧ чукӧртӧны сёйны позяна дикӧй быдмӧгъяс.
 +
|Киэзын копьёэзӧн да бумеранггезӧн нія бродитӧны тропическӧй вӧррезын и скруббезын кенгуру кошшикӧ, кроликкезӧн да мӧдік дичӧн; ӧтлаын сыкӧт нія ӧктӧны дикӧя быдман сёян быдмассэз.
 +
|-
 +
|Главнӧй уджыс Европаысь локтӧм йӧзлӧн видз-му овмӧс: ыжъяс, сюра гырысь скӧт да нянь кӧдзаяс вӧдитӧм.
 +
|Европейскӧй переселенеццезлӧн главнӧй занятие лоӧ сельскӧй хозяйство: баляэз, гырись сюра пода вӧдитӧм да сю кӧдзӧммез паськӧтӧм.
 +
|-
 +
|Ыж видзӧм удайтчис паськӧдны Австралияын артезианскӧй юкмӧсъяс уналаын вӧчӧмӧн.
 +
|Балявӧдитӧм Австралияын удайтчис паськӧтны сы увья, што уна местаэзын керисӧ артезианскӧй колодеццез.
 +
|-
 +
|Татшӧм юкмӧсъяссӧ кодйӧма уна сюрсъясӧн; быд юкмӧс сетӧ зэв уна ва; ваысь локтӧ мупытшса ва лэдзан слӧйясӧд гӧра бокъяссянь, уна дас дай сё километръяс сайсянь (карта, 224 лб.).
 +
|Нія буритӧмӧсь неӧтік сюрс, и быдӧнныс ны коласісь сетӧны зэв уна ва; эта ва визывтӧ мупытшкся вануӧтан пласттэз кузя керӧс покаттэз вылісь, кӧдна куйлӧны дас и даже сё километр сайын (карта, 228 листбок).
 +
|-
 +
|Вӧдитӧны сэні «вуруна» да «яя» ыжъясӧс.
 +
|Баляэз вӧдитсьӧны „вурунаӧсь“ да „яяӧсь“.
 +
|-
 +
|«Вуруна» ыжъяс, — зэв кузь да небыд гӧнаӧсь, вӧдитӧны косджык местаясын, а «яя» ыжъясӧс васӧдджыкинъясын.
 +
|„Вуруна“ баляэз, кӧдналӧн вуруныс ӧддьӧн кузь да вӧснит, паськӧтсьӧны ёнажыксӧ кӧс местаэзын, а „яя“ баляэз — влажнӧй местаэзын.
 +
|-
 +
|Вурун — главнӧй петкӧдантор Австралияысь, и австралийскӧй вурун — джын вуруныс став му выв вурунысь.
 +
|Австралияись вурун кыскӧм составляйтӧ главнӧй предмет, и австралийскӧй вурун, быд му вылын вурун шедтӧмись, составляйтӧ почти джынсӧ.
 +
|-
 +
|Но австралийскӧй ыж яйысь, а сідзжӧ австралийскӧй сюра гырысь скӧт яйысь босьтӧны ыджыд донъяс; сійӧс кынтӧмӧн петкӧдӧны сэтысь холодильник пароходъясӧн.
 +
|Но и австралийскӧй баляэзлӧн яй, а сідз жӧ гырись сюра подалӧн ӧддьӧн дона; сія кынтӧмӧн кыскиссьӧ холодильниккезын-пароходдэзын мӧдік странаэзӧ.
 +
|-
 +
|Европаӧ сійӧ воӧ дзик кӧдзыдӧн да лы кодь чорыдӧн.
 +
|Европаӧ сія локтӧ дзик кынӧн; и чорыт, кыдз коска.
 +
|-
 +
|Муяс вӧдитӧмын да скӧт видзӧмын зэв ёна вредитӧны кроликъяс.
 +
|Мууджалӧмлӧ да подавӧдитӧмлӧ бичӧн лоӧны кроликкез.
 +
|-
 +
|Найӧс вайисны 1862-ӧд воӧ переселенецъяс; мыйкӧ мында кроликыс вӧймисны, пӧрины дикӧй кроликъясӧ.
 +
|Нія переселенеццезӧн вӧлісӧ вуджӧтӧмӧсь 1862 годӧ; мымдакӧ кроликкез дикӧйсялісӧ.
 +
|-
 +
|Шоныд климатла (морозъястӧм) да уна турунла найӧ вывті ёна паськалісны; кроликъяс ӧні пӧлалісны став Австралия пасьталаыс.
 +
|Шоныт климат (мороззэзтӧг) и зэв уна турун отсалісӧ ӧддьӧн ыджыта ны паськалӧмлӧ; кроликкез лоисӧ быдлаын омӧн Австралияас.
 +
|-
 +
|Кроликъяс вӧчӧны вывті ыджыд вред: найӧ пӧскӧтинаяс вылысь йирӧны турун да муяс вылысь нянь кӧдзаяс.
 +
|Кроликсянь вредыс ӧддьӧн ыджыт: нія сёйӧны поскотинаэз вылісь турун и ыббез вылісь сю кӧдзӧммез.
 +
|-
 +
|Первойсӧ найӧс понъясӧн бырӧдлісны, сэсся кутісны вины найӧс ядъясӧн; муяс да пӧскӧтинаяс гӧгӧр пондісны сувтӧдны сутшкасян проволокаысь вӧчӧм сеткаяс; татшӧм сеткаяссӧ ӧні сувтӧдӧма уна сюрс километръяс кузя.
 +
|Медодз нійӧ травитісӧ поннэзӧн, сыбӧрын нійӧ пондісӧ травитны яддэзӧн, пондісӧ ыббез да поскотинаэз йӧрйыны бытшкасян проволокаись сеткаэзӧн, кӧдна нюжалісӧ уна сюрс километр вылӧ.
 +
|-
 +
|Медбӧрти, бӧръя кадас кроликъясӧс пондісны вины яй вылӧ да ку вылӧ, да кынтӧмӧн мӧдӧдны Англияӧ, петкӧдӧны найӧс 10 млн. душ гӧгӧр вонас, но кролик век на зэв уна.
 +
|Медбӧрын, кроликкезӧс пондісӧ вийны яй вылӧ да кучик вылӧ, и кынтӧмӧн мӧдӧтны Англияӧ. Кыскиссьӧны нія ӧтік годӧ 10 млн. гӧгӧр, но кроликкез сёдаки ӧддьӧн уна.
 +
|-
 +
|Найӧ сёйӧны сы мыда турун, мыйта сёйисны эськӧ 90 млн. ыж.
 +
|Нія сёйӧны сымда турун, мымда сёйисӧ бы 93 млн. баля.
 +
|-
 +
|Ёна кос поводдя дырйи найӧ зэв ёна кулӧны, да шойясыс налӧн туплясьӧны быдлаын.
 +
|Ыджыт засухаэз дырни нія кулӧны ӧддьӧн уна, и нылӧн шойез валяйтчӧны быдлаын.
 +
|-
 +
|Но кор заводитчасны зэръяс, найӧ бара паськалӧны важ мындаыс.
 +
|Но кӧр пондӧтчӧны зэррез, нія бӧра паськалӧны одзза лыдӧдз.
 +
|-
 +
|Пӧшти став ыжыс Австралияын (лыддьысьӧ 110 млн. гӧгӧр) гырысь капиталистъяслӧн — ыж видзысьяслӧн, 10 дай унджык сюрс ыжӧдз ӧтиыслӧн.
 +
|Почти быдсӧн Австралияын баляэз (а нія лыддиссьӧны 110 млн. гӧгӧр) принадлежитӧны гырись капиталисттэзлӧ-балявӧдитіссезлӧ, кӧдналӧн эмӧсь 10 и унажык сюрс баляӧн.
 +
|-
 +
|Васӧдджык климата местаясын, торъя нин асыввыв берегъясын Австралияын вӧдитӧны уна гырысь скӧт, — мыйкӧ мында йӧла скӧт, но медзэвсӧ яя скӧт, торъя нин Квинслендын, кӧні гӧра бокъясас эмӧсь уна бур пӧскӧтинаяс.
 +
|Австралияын, кытӧн климатыс влажнӧйжык, ёнажык асыввыв берег дорын, паськӧтӧма уна гырись пода, мымдакӧ йӧла, но унажыксӧ яя пода, ӧддьӧнжык Квинслендын, кытӧн керӧс покаттэз вылын уна сочнӧй поскотинаэз.
 +
|-
 +
|Став асыввыв берег пӧлӧныс паськалӧма шобді да маис вӧдитӧм.
 +
|Быдсӧн асыввыв берег дор полосаын шогді да маис кӧдзӧмӧн паськаліс мууджалӧм.
 +
|-
 +
|Лунвыв Австралияын да Викторияын, кӧні климатыс подтропическӧй, ёна паськалӧма промышленнӧй садоводство.
 +
|Лунвыв Австралияын да Викторияын, кытӧн климатыс тропикувдӧрся, ёна паськаліс промышленнӧй сад вӧдитӧм.
 +
|-
 +
|Промышленносьт Австралияын паськалӧма Сидней, Мельбурн, Брисбен да Аделаида кар районъясын; сэні эмӧсь текстильнӧй фабрикаяс (хлопчатобумажнӧйяс да шерстянӧйяс) да заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны видз-му овмӧс прӧдуктаяс, шуам зерноӧс — пызьӧ, свежӧй фруктыясӧс — консервъясӧ да с. в.
 +
|Промышленность Австралияын паськаліс: Сидней, Мельбурн, Брисбен да Аделаидаэз городдэз районнэзын; ныын уджалӧны текстильнӧй фабрикаэз (хлопчатобумажнӧйез да вурунаэз) и заводдэз, кӧдна перерабатывайтӧны сельскохозяйственнӧй продуктаэз, кыдз сю — пизьӧ, свежӧй фруктаэз — консерваэзӧ и с. одз.
 +
|-
 +
|Горнӧй промышленносьт вель ёна жӧ паськалӧма.
 +
|Керӧс промышленность паськаліс сідзжӧ зэв ёна.
 +
|-
 +
|Рытыввыв Австралияын жилаясысь перйӧны зарни да эзысь;
 +
|Рытвыв Австралияын жилаэзісь шедтіссьӧ золото да серебро;
 +
|-
 +
|Квинслендын да Выль Лунвыв Уэльсын — из шом; главнӧй из шом петкӧдан порт — Ньюкестль (Сиднейсянь матын, войвывланьын).
 +
|Квинслендын и Виль Лунвыв Уэльсын — изшом; изшом кыскӧм сьӧрті главнӧй порт — Ньюкестль (матын Сиднея дынын, сысянь ойланьӧ).
 +
|-
 +
|[Артезианскӧй ваа да артезианскӧй юкмӧсъяса обласьтъяс Австралияын.
 +
|[Австралияын артезианскӧй валӧн да артезианскӧй колодеццезлӧн областтез.
 +
|-
 +
|Мыйла медся уна артезианскӧй юкмӧс вӧчӧма рытывланьын Австралийскӧй Кордильерыяссянь?
 +
|Мыля артезианскӧй колодеццез куйлӧны унажыксӧ Австралийскӧй Кордильеррезсянь рытвывлань?
 +
|-
 +
|Артезианскӧй ваа областьяс
 +
|Областтез, кытӧн эмӧсь артезианскӧй ваэз
 +
|-
 +
|артезианскӧй колодец]
 +
|артезианскӧй колодец]
 +
|-
 +
|ОКЕАНИЯ.
 +
|ОКЕАНИЯ.
 +
|-
 +
|Плӧщадь 1,1 млн. кв. км.
 +
|Площадь — 1,1 млн. кв. км.
 +
|-
 +
|Население 3 млн. морт гӧгӧр.
 +
|Населеннё — 3 млн. гӧгӧр.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті.
 +
|-
 +
|Кутшӧм ыджыд ді сулалӧ Йорк мыссянь матын?
 +
|Кытшӧм ыджыт остров куйлӧ матын Ёрк мыс дынын?
 +
|-
 +
|Кутшӧм кыка ді сулалӧ асыв-лунланьын Австралиясянь да ылын-ӧ сысянь?
 +
|Кытшӧм кыкпӧвса остров куйлӧ Австралиясянь лун-асывлань и сысянь ылын я?
 +
|-
 +
|Сравнитӧй глобус вылын Новая Зеландиялысь сулалан ногсӧ (положениесӧ) Англия сулалан ногкӧд (положениекӧд).
 +
|Сравнитӧ глобус вылын положеннёсӧ Виль Зеландиялісь Англия положеннёкӧт.
 +
|-
 +
|Висьталӧй гырысь ді чукӧръяс Австралияысь асыввывланьын.
 +
|Шуӧ Австралиясянь асывланьӧ островвезлісь ыджыт группаэз.
 +
|-
 +
|Висьталӧй Австралиясянь медся ылын ді чукӧръяс.
 +
|Шуӧ Австралиясянь медылын куйлан островвезлісь группаэз.
 +
|-
 +
|Тихӧй океанын, асыввывланьын да асыв-войланьын Австралиясянь, сулалӧны зэв уна діяс, кодъяс ӧтлаын ставныс шусьӧны Океанияӧн.
 +
|Лӧнь океанын, Австралиясянь асывланьӧ да ой-асывланьӧ, чапкалӧмӧсь зэв уна островвез, кӧдна быдсӧн ӧтлаын шусьӧны Океанияӧн.
 +
|-
 +
|Сӧмын кымынкӧ ді Океаниялӧн сулалӧны материксяньыс матын.
 +
|Токо неуна Океания островвезісь куйлӧны матын материк дынын.
 +
|-
 +
|Кызвын діыс сулалӧ зэв ылын сысянь, Великӧй океанын, сы понда природаыс налӧн ёна торъялӧ материк природаысь.
 +
|Унажыкыс, Ыджыт океан шӧрын, куйлӧны сысянь зэв ылына, и сійӧн нылӧн природа ёна неӧткодь материк природа сьӧрті.
 +
|-
 +
|Медся гырысь діяс Океанияын — Новая Гвинея (ыджда сертиыс мӧд ді му вылын), Новая Зеландия, юксьӧ Кук проливӧн кык ыджыд діӧ, да Новая Каледония.
 +
|Ыджытжыккес Океания островвезісь — Виль Гвинея (му вылын аслас ыждаӧн мӧдік остров), Виль Зеландия, кӧда Кук проливӧн торйӧтӧма кык ыджыт остров вылӧ, да Виль Каледония.
 +
|-
 +
|Мукӧд діясыс Океаниялӧн кызвыныс зэв посниӧсь да сулалӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн (уна дасъясӧн либӧ дажӧ уна сёясӧн ӧти чукӧрас).
 +
|Океаниялӧн мӧдік островвез унажыксӧ ӧддьӧн поснитӧсь и шогмӧтӧны группаэз (быд группаын неӧтік дасӧн нето ӧтік сёӧн).
 +
|-
 +
|Тайӧ ді чукӧръясыс сулалӧны кузь ва ув вывтасъяс вылын (банкаяс вылын), кодъяс (ставныс) кыссьӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
 +
|Эна группаэз куйлӧны вапытшкся кузь вылынаиннэзын (банкаэзын), кӧдна быдӧнныс ой-рытвывсянь иньдӧмӧсь лун-асывланьӧ.
 +
|-
 +
|Тайӧ вывтасъясыс вежласьӧны (мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн) джуджыд впадинаясӧн; татшӧм, шуам, впадина асыввывланьын Марианскӧй діяссянь (медся джуджыдінъясыс Тихӧй океанлӧн лоӧны Филиппинскӧй діяс дорын — 10 ½ км судтаӧдз).
 +
|Эна вылыніннэз чередуйтчӧны пыдын гӧппезӧн, сэтшӧм, шуам, гӧп куйлӧ Марианскӧй островвезсянь асывланьӧ (Лӧнь океанлӧн медпыдын местаэз куйлӧны матын Филиппинскӧй островвез дынын — 10 километр пыдынаӧдз).
 +
|-
 +
|Кызвын діыс — кораллӧвӧй; уна діяс атолл формааӧсь (кольча кодьӧсь); сулалӧны найӧ ва ув гӧра йывъяс да гӧра бокъяс вылын.
 +
|Унажык островвез — коралловӧйӧсь; уналӧн формаэз, кыдз атоллэз, кӧдна керӧмӧсь вапытшкся керӧс йыввезын либо ны покаттэз вылын.
 +
|-
 +
|Кораллӧвӧй діясӧн лоӧны, шуам, Маршальскӧй діяс, Паумоту (либӧ Увтас діяс), Каролинскӧй діяс да уна мукӧд.
 +
|Коралловӧй островвез дынӧ пырӧны, шуам, Маршальскӧйез, Паумоту (либо Лажмыттэз), Каролинскӧйез да мӧдік островвез.
 +
|-
 +
|Ни ӧти океанын абу сы мында кораллӧвӧй ді да ва ув кораллӧвӧй риф, кыдзи Тихӧй океанын.
 +
|Ӧтік океанын абуӧсь сымда коралловӧй островвез да вапытшкся коралловӧй риффез, кыдз Лӧнь океанын.
 +
|-
 +
|Кораллӧвӧй діяскӧд ӧттшӧтш, Океанияын эм уна вулканическӧй ді; татшӧмӧсь Гавайскӧй діяс, Товарищество, Самоа діяс.
 +
|Ордчӧн коралловӧйезкӧт, Океанияын уна вулканическӧй островвез. Сэтшӧм островвес: Гавайскӧйез, Товариществоэз, Самоа.
 +
|-
 +
|Гавайскӧй діяс вылын эмӧсь уна гырысь вулканъяс, шуам, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; Мауна-Лоалӧн ӧти кратерыс (гӧгӧртасыс сылӧн 10 км кузя) — тырӧма лаваӧн; тайӧ лаваыс кынмӧма сӧмын кратер доръясас, а шӧрас — кизьӧр — дон лава тыяс; сэні лаваыс то кайлӧмӧн, то лэччӧмӧн помала пуӧ.
 +
|Гавайскӧй островвез вылын эмӧсь неӧтік гырись вулканнэз, кыдз шуам, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; ӧтік Мауна-Лоа кратерись, кӧда гӧгрӧснас лоӧ 10 км, тыртӧма лаваӧн, кӧда кынмӧма токо доррезӧт, а шӧрас шогмӧтӧ кынымкӧ биакизьӧр лавовӧй тыэз; ныын лаваыс пыр пессьӧ да бурлитӧ, то лэбтісьӧмӧн, то лэдзчисьӧмӧн.
 +
|-
 +
|Войвыв ді вылас Новая Зеландияын эмӧсь уна вулканъяс (и действуйтысьяс и кусӧмъяс).
 +
|Виль Зеландия ойвыв островвез вылын уна эмӧсь вулканнэз (и действуйтанаэз и кусӧммез).
 +
|-
 +
|Тайӧ діыс артмӧма потласьӧм гӧра массивъясысь.
 +
|Эта остров сулалӧ керӧс массиввезісь, кӧдна потӧминнэзӧн торйӧтӧмӧсь торрез вылӧ.
 +
|-
 +
|Потасъяссьыс кайӧны вулканическӧй извержениеяс.
 +
|Эна потӧминнэзісь аркмӧны вулканическӧй изверженнёэз.
 +
|-
 +
|Зэв уна пӧсь ключьясӧн, гейзеръясӧн, пӧсь тыясӧн, няйт вулканъясӧн да пӧсь ваа известкӧвӧй ваннаясӧн (серпас, 228 лб.) Новая Зеландия панйӧ не толькӧ Исландияӧс, но и Войвыв Америкаӧс.
 +
|Дзирыт ключчез, гейзеррез, дзирыт тыэз, грязевӧй вулканнэз да дзирыт ваӧн известковӧй ваннаэз масса сьӧрті Виль Зеландия (рисунок, 232 листбок) ыджытжык не токо Исландияся, но и Ойвыв Америкася.
 +
|-
 +
|Лунвыв діыс Новая Зеландиялӧн, а сідзжӧ Новая Каледония да Новая Гвинея материк тэчасаӧсь; важӧн найӧ, тыдалӧ, вӧлӧмась ӧти материк помын Австралиякӧд.
 +
|Виль Зеландиялӧн лунвыв остров, а сідзжӧ Виль Каледония да Виль Гвинея — материковӧй происхожденнёаӧсь; одзжык, позьӧ думайтны, нія Австралиякӧт составляйтісӧ ӧтік быдсаӧ.
 +
|-
 +
|Тайӧ діяс вылас кыпӧдчӧны джуджыд гӧра хребетъяс.
 +
|Эна островвез вылын куйлӧны вылын керӧс хребеттэз.
 +
|-
 +
|Новая Зеландияын гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн да ледникъясӧн, шуӧны найӧс Лунвыв Альпыясӧн (гӧра йылыс налӧн — Кук гӧра — кайӧ 3 ½ км судтаӧдз).
 +
|Виль Зеландия вылын эна керӧссэз вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн да ледниккезӧн и шусьӧны Лунвыв Альпаэзӧн (нылӧн йыв — Куклӧн-керӧс — лэбӧ 3½ километрӧдз).
 +
|-
 +
|Новая Зеландияын осадок усьӧ ёна унджык, Альпыясын дорысь, да лым визьыс тані куйлӧ улынджык — 1800 м судтаын; зэв гырысь ледникъяс тыртӧны долинаяс да лэччӧны 700 м судтаӧдз — ёна улӧджык Альпыясын серти.
 +
|Виль Зеландияын осадоккез усьӧны уна етшажык, нежели Альпаэзын, и лым визь эстӧн куйлӧ улынжыка — 1800 м вылынаын; ӧддьӧн ыджыт ледниккез тыртӧны долинаэз и лэдзчисьӧны 700 метрӧдз — уна улынжыка, нежели Альпаэзын.
 +
|-
 +
|Ледниковӧй кадӧ найӧ лэччылісны море уровеньӧдз да кодйисны джуджыд ущельеяс — ӧнія фиордъяс.
 +
|Йыа кадӧ нія лэдзчисьлісӧ море уровеньӧдз и гарйисӧ пыдын ущеллёэз, кӧдна ӧння кадӧ лоӧны фиорддэзӧн.
 +
|-
 +
|Климат Океанияын быдлаын тропическӧй да ещӧ и морскӧй, пыр ӧткодь шоныд во гӧгӧр (21-сянь 26°-ӧдз), лун да вой, тӧв да гожӧм сэні зэв омӧля торъялӧны; да и тӧлыс тані сӧвсем оз овлы, во гӧгӧр сулалӧ гожӧм, но морскӧй бризъяс вӧсна вывті жар оз овлы.
 +
|Океаниялӧн климат почти быдлаын тропическӧй и сы дырни жӧ морскӧй, ӧткодь шоныт быдсӧн год сьӧрна (21-сянь 26° ӧдз); лунсянь ой кежӧ и гожумсянь тӧвланьӧ колебаннёэз овлӧны ӧддьӧн учӧтикӧсь; веськытжыка висьтавны, тӧв сэтчин совсем оз овлы, а сулалӧ векся гожум, жаррез кӧдалӧн, однако, меряйтсьӧны свежӧй морскӧй бриззэзӧн.
 +
|-
 +
|Паськыд океан оз лэдз сынӧдлы ни вывті ёна шонавны, ни ёна кӧдзавны.
 +
|Океанлӧн зэв ыджыт пространствоэз оз сетӧ воздухлӧ не жаравны зэв ёна, не зэв ёна кӧдзавны.
 +
|-
 +
|Частӧ овлӧны ливень кисьтан зэръяс, но регыд кобӧны; зэръясыс тайӧ дӧза кӧдзыдӧсь, — полинезиецъяс кор кынмасны зэр улас, пырӧны шонтысьны море ваас.
 +
|Зэррез усялӧны дженытика, но тшӧк ливеннезӧн; эна ливеннез зэв кӧдзытӧсь, сідз што полинезиеццез, кӧдна пондӧны кынмыны эта зэрсянь, тэрмасьӧны чожажык чапкисьны шоныт морскӧй ва пытшкӧ.
 +
|-
 +
|Во гӧгӧр Океанияын пӧльтӧны пассатъяс — асыв-войсянь да асыв-лунсянь, кодъяс ӧтлаасьӧны экватор дорын.
 +
|Быдса год Океанияын пӧльтӧны пассаттэз — ой-асыввыв и лун-асыввыв пассаттэз, кӧдна ӧтлаасьӧны матын экватор дынын.
 +
|-
 +
|Пыр ӧткодь шоныдыс, а сідз жӧ васӧд сынӧд вреднӧ влияйтӧны дыр олысь европеецъяс вылӧ — унзільмӧдӧны да физически омӧльтчӧдӧны.
 +
|Ӧткодь шонытыс, а сідзжӧ воздухыслӧн влажностьыс, дыр кӧ олӧны сэтчин европееццез, действуйтӧны ны вылӧ онӧн и керӧны нійӧ физическӧя слабӧйӧн.
 +
|-
 +
|Зэв лёкторйӧн Океанияын лоӧны тропическӧй ураганъяс; торъя нин частӧ найӧ овлӧны Тихӧй океан рытыввылын, кӧні экваториальнӧй визувсянь заводитчӧ Куро-Сиво визув.
 +
|Океаниялӧ бичӧн лоӧны тропическӧй ураганнэз, кӧдна частожык овлӧны Лӧнь океан рытвывланьын, кытӧн экваториальнӧй визыв сетӧ пондӧтчӧм Куро-Сиво визывлӧ.
 +
|-
 +
|Найӧ лэптӧны океанын зэв гырысь гыяс, кодъяс кайӧны атоллъяс вылӧ, жугӧдӧны, пальмаяса да нянь пуяса садъяс, а сідз жӧ полинезиецъяслысь кокньыдик керкаяссӧ.
 +
|Нія океанын паськӧтӧны зэв ыджыт ваввез, кӧдна ванас тыртӧны атоллэзӧс либо уничтожайтӧны кокосовӧй пальмаэз да няня пу насажденнёэз, а сідзжӧ и неыджыт керкуоккез полинезиеццезлісь.
 +
|-
 +
|Татшӧм ураганъяс бӧрын діяс вылын олысьяс кольӧны юр сюянінтӧг да сёянтӧг, сы понда найӧ унаысь дзикӧдз эновтӧны посньыдик діяссӧ.
 +
|Сэтшӧм ураганнэз бӧрын островитяна кольччӧны керкутӧмӧсь да сёян тортӧмӧсь, мый увья не шоча учӧтик островвез чапкӧны совсем.
 +
|-
 +
|Быдмӧгъясӧн да животнӧйясӧн Океания рытыввылас бура озыр, но кымын водзӧ асывланьӧ, сымын гӧльджык.
 +
|Океаниялӧн рытвылын быдмаспӧлӧс да животнӧй мир зэв богатӧсь, но кыным ылынжык асывланьӧ, сыным беднӧйжыкӧсь.
 +
|-
 +
|Новая Гвинея вылын быдмӧны тропическӧй вӧръяс, сэні олӧны уна животнӧйяс, торъя нин сумчатӧйяс, да быдсяма лэбачьяс (райскӧйяс да мукӧд).
 +
|Виль Гвинея вылын быдмӧны тропическӧй вӧррез и олӧны уна животнӧйез, унажыксӧ сумчатӧйез да быдкодь кайез (райскӧйез да мӧд.).
 +
|-
 +
|Новая Зеландия эжсьӧма век веж подтропическӧй вӧръясӧн, но животнӧйяс сэні этша (сэні эм бордтӧм лэбач — киви-киви).
 +
|Виль Зеландия вевттьӧма векся зелёнӧй тропикувдӧрся вӧррезӧн, но животнӧйез сыын етша (ны коласын замечательнӧй бордтӧм кай киви-киви).
 +
|-
 +
|Океанпытшса діяс вылын дикӧй быдмӧг пӧшти сӧвсем абу; пемӧсъясӧн найӧ сідз жӧ зэв гӧльӧсь: млекопитающӧй пемӧсъяс пытшкысь сэні паныдасьлӧны сӧмын нярбордъя шыръяс.
 +
|Островвез вылын, кӧдна кӧдзӧмӧсь океан шӧрын, дикӧябыдман быдмассэз почти совсем абуӧсь, и животнӧй мир сідз жӧ ӧддьӧн беднӧй: млекопитающӧйез коласісь сэтчин пантасьӧны токо кушборддэз.
 +
|-
 +
|Сы пыдди океаныс животнӧйясӧн зэв озыр, торъя нин кораллӧвӧй діяс дорын; тані югыдлӧз сӧдз ваын зэв бура тыдалӧны полипъяслӧн стрӧйбаяс; на костын ветлӧны, дзирдалӧны сюрсъясӧн быдсяма черияс да морскӧй звездаяс, пыдӧсас кыскасьӧны морскӧй черепахаяс, ракъяс, нидзувъяс, куйлӧны жемчужнӧй раковинаяс.
 +
|Зато животнӧй мир богат океанлӧн, ёнажык матын коралловӧй островвез дынын; эстӧн сӧстӧм голубӧй ваын бура тыдалӧны полиппезлӧн причудливӧй постройкаэз: ны коласын уялӧны сюрссэзӧн свиттялан, быдкодь чериэз да морскӧй звездаэз, пыдӧс кузя кыскасьӧны морскӧй черепахаэз, раккез, гаггез, куйлӧны жемчужиновӧй раковинаэз.
 +
|-
 +
|Ва весьтас лэбалӧны морскӧй пӧткаяс.
 +
|Ва вевдӧрын лэбалӧны стаяэзӧн морскӧй кайез.
 +
|-
 +
|Главнӧй культурнӧй быдмӧгъяс Океанияын — кокосӧвӧй пальма да нянь пу.
 +
|Океаниялӧн главнӧй культурнӧй быдмассэз — этӧ кокосовӧй пальма да няня пу.
 +
|-
 +
|Кокосӧвӧй пальма вӧдитӧны став діяс вылас, весиг атоллъяс вылын, кӧні муыс пӧшти абу да плугӧн уджавны оз позь.
 +
|Кокосовӧй пальма быдтіссьӧ быд остров вылын, нельки атоллэз вылын, кӧдналӧн почти абу мусин и оз сетчӧ уджавны плугӧн.
 +
|-
 +
|Сійӧ сетӧ дівывса олысьяслы и сёян, и паськӧм, и оланін.
 +
|Сія островитяналӧ служитӧ и сёян понда, и паськӧм понда, и оланіннэз керӧм понда.
 +
|-
 +
|Копра — кокосӧвӧй орехлӧн вундалӧм да косьтӧм небыдіныс — главнӧй петкӧдантор Океанияысь; сэтысь перйӧны вый, коді мунӧ майтӧг да маргарин вӧчӧм вылӧ.
 +
|Копра, мӧднёж висьтавны, вундыштӧм да косьтӧм кокосовӧй ӧреккезлӧн небытыс, лоӧ Океанияись главнӧй кыскан предметӧн; сыись шедтіссьӧ ви, кӧда мунӧ матег да маргарин керӧм вылӧ.
 +
|-
 +
|Нянь пу вайӧ юр ыджда плодъяс; куим татшӧм пу вермӧны вердны ӧти мортӧс во гӧгӧр.
 +
|Няня пу сетӧ плоддэз юр ыждаэзӧ; сэтшӧм куим пу вермасӧ тырмӧтны мортлӧ сёянсӧ быдса год кежӧ.
 +
|-
 +
|Бӧръя кадӧ Океанияын гырысьджык діяс вылын вӧдитӧны сахарнӧй тростник торъя нин Гавайскӧй діяс вылын, а сідзжӧ хлопок да бананъяс.
 +
|Медбӧрья кадӧ Океанияын гырисьжык островвез вылын вӧдитӧны сахарнӧй тростник, ёнажыксӧ Гавайскӧй островвез вылын, а сідзжӧ и хлопок да бананнэз.
 +
|-
 +
|Домашньӧй животнӧйяс пытшкысь европеецъяс вотӧдз Океанияын олысьяслӧн вӧліны сӧмын курӧгъяс, порсьяс да понъяс, да и сійӧ эз быд ді вылын.
 +
|Европееццез переселитчытӧдз гортся животнӧйезісь Океания оліссезлӧ служитісӧ токо курӧггез, порссез и поннэз, да и то ылӧ не быдсӧн островвез вылас.
 +
|-
 +
|Европеецъяс вайисны Океания діяс вылӧ ассьыныс став домашньӧй животнӧйяссӧ; торъя нин ёна ӧні паськалісны найӧ Новая Зеландия пӧскӧтинаяс вылын.
 +
|Океания островвез вылӧ европееццез кыскисӧ быдсӧн ассиныс гортся животнӧйезнысӧ; ёнажык ӧні нія паськалісӧ Виль Зеландия поскотинаэз вылын.
 +
|-
 +
|Сэні вӧдитӧны миллионъясӧн ыжъясӧс; скӧт видзӧм — главнӧй удж сэтчӧс олысьяслӧн, а вурун — главнӧй петкӧдантор.
 +
|Сэтчин паськӧтӧмӧсь баляэз не ӧтік миллионӧдз, и оліссез понда подавӧдитӧм лоӧ главнӧй занятияӧн, а вурун — кыскӧмын главнӧй предметӧн.
 +
|-
 +
|Океания діяс сулалӧны Азия да Австралия берегъяссянь Америка берегъясӧ мунан туй вылын.
 +
|Океаниялӧн островвез куйлӧны Азия да Австралия береггезсянь Америка береггезлань мунан туйез вылын.
 +
|-
 +
|Уна діяс на пытшкысь лоӧны важнӧй станцияясӧн морскӧй туйяс вылын.
 +
|Уна эна островвезісь морскӧй сношеннёэз понда лоӧны важнӧй коласся станцияэзӧн.
 +
|-
 +
|Сэні пароходъяс босьтӧны шом да нефть запасъяс; сэні жӧ стрӧиталӧма радиостанцияяс, кодъяс кутӧны йитӧд мунысь суднояскӧд.
 +
|Сэтчин пароходдэз содтӧны ассиныс изшом да нефть, и сэтчин жӧ сувтӧтӧмӧсь радиостанцияэз, кӧдна видзӧны связь уян судноэзкӧт.
 +
|-
 +
|[Атолл Тихӧй океанын — Фиджи діяс пытшкысь ӧти.
 +
|[Лӧнь океан вылын атолл — ӧтік Фиджи остров.
 +
|-
 +
|Выліас — діыслӧн планыс.
 +
|Вевдӧрас островлӧн план.
 +
|-
 +
|Уліас профиль АБ визь кузя.
 +
|Увдӧрас АB визь сьӧрті профиль.
 +
|-
 +
|Атолл пытшкас джуджыдінъяс абуӧсь, а ортсыладорас лот эз судзлы пыдӧсӧдзыс.
 +
|Атолл пытшкын пыдыннэз неыджытӧсь, а ӧтӧрсянь пыдӧсӧдз лот эз судзлы.
 +
|-
 +
|Атоллсӧ вӧчӧмаӧсь гӧра бокъясын полипъяс, гӧра йылыс кайӧ море уровеньсяньыс 275 м вылнаӧдз.]
 +
|Атолл строитӧма полиппезӧн керӧс покаттэз вылын, кӧдалӧн йыв море уровеньсянь лэбӧ 275 метр вылӧ.]
 +
|-
 +
|[Пӧсь ключьяс Новая Зеландияын.
 +
|[Виль Зеландияын дзирыт источниккез.
 +
|-
 +
|Пӧсь ваа туф террасаяс (туфыс пуксьӧ васьыс кӧдзалігас).
 +
|Дзирыт ваӧн туфовӧй террасаэз (туф пуксьӧ сыись кынмикӧ).
 +
|-
 +
|Петкӧдлӧй, кӧні пӧсь ключьяс да кӧні туф террасаяс.]
 +
|Мыччалӧ, кытӧн куйлӧны дзирыт источниккез и кытӧн туфовӧй террасаэз.]
 +
|-
 +
|[Кокосӧвӧй пальмаяс да кокосӧвӧй коръясӧн вевттьӧм керкаяс Новая Гвинеяын.
 +
|[Виль Гвинея вылын кокосовӧй пальмаэз да керкуэз, кӧдна вевттьӧмӧсь кокосовӧй лиссэзӧн.
 +
|-
 +
|Став керкаяссӧ стрӧитӧма сюръяяс вылын — змейясысь да ваысь виччысьӧм могысь.
 +
|Ульсӧт шогья да змеяэз шогья быд керку керӧма сваяэз вылын.
 +
|-
 +
|Мыйла папуасъяс чукӧртчӧмаӧсь керка водзас?]
 +
|Казялӧ, мыйлӧ папуассэз ӧксисӧ площадка вылӧ?
 +
|-
 +
|[Морскӧй туйяс Тихӧй океанын.
 +
|Лӧнь океан вылын морскӧй туйез.
 +
|-
 +
|Висьталӧй туйяс, кодъяс паныдасьӧны Гонолулуын.
 +
|Шуӧ туйез, кӧдна керассьӧны Гонолулуӧ.
 +
|-
 +
|Кытчӧ мунӧны туйяс Новая Зеландиясянь?]
 +
|Кытчӧ мунӧны Виль Зеландиясянь туйез?]
 +
|-
 +
|Колонияяс Австралияын да Океанияын.
 +
|Австралияын да Океанияын колонияэз.
 +
|-
 +
|Карта вылысь.
 +
|Карта сьӧрті: Шуӧ материк да островвез вылісь Англиялісь владеннёэз.
 +
|-
 +
|Висьталӧй Англиялысь владениеяс материк вылысь да діяс вылысь.
 +
|Адззӧ островвез, кӧдна принадлежитӧны Франциялӧ, Япониялӧ и США-лӧ.
 +
|-
 +
|Корсьӧй діяс — Франциялысь, Япониялысь да США-лысь владениеяс.
 +
|Шуӧ ны коласісь ыджытжыккесӧ асланыс площадь сьӧрті.
 +
|-
 +
|Висьталӧй діяс, кодъяс сулалӧны мирӧвӧй морскӧй туйяс вылын, да висьталӧй, кысянь да кытчӧ мунӧны сійӧ туйясыс.
 +
|Шуӧ островвез, кӧдна куйлӧны мировӧй морскӧй туйез вылын, и висьталӧ, кысянь и кытчӧ эна туйес мунӧны.
 +
|-
 +
|Став Австралиясӧ да джынсьыс унджык Океаниясӧ босьтіс Англия.
 +
|Австралия и джынся унажык Океания босьтӧмӧсь Англияӧн.
 +
|-
 +
|Австралияӧ пырӧ сизим штат (государство), тайӧ Англиялӧн доминион — Австралийскӧй союз.
 +
|Австралия сулалӧ сизим штатісь (государствоэзісь) и лоӧ Англиялӧ доминионӧн — Австралийскӧй союз.
 +
|-
 +
|Столицаыс сылӧн неважӧн стрӧитӧм неыджыд кар — Канберра, сулалӧ Лӧз (Синьӧй) гӧраясын (Австралийскӧй Кордильерыяс лунвыв юкӧнын).
 +
|Сы столицаӧн лоӧ неважын строитӧм неыджыт город Канберра, кӧда сулалӧ Лӧз керӧссэз вылын (Австралийскӧй Кордильеррез лунвыв частьын).
 +
|-
 +
|Материк асыввылас сулалӧны: Квинсленд, Выль Лунвыв Уэльс (Новӧй Южнӧй Уэльс) да Виктория.
 +
|Материк асыввылын куйлӧны: Квинсленд, Виль Лунвыв Уэльс и Виктория.
 +
|-
 +
|Главнӧй карыс Выль Лунвыв Уэльслӧн — Сидней, войдӧр вӧлі Англияысь ыстӧм преступникъяслӧн колония, а ӧні сійӧ ыджыд порт, сулалӧ ӧти медбур гаваньын мирас; сійӧ — Европаысь Суэцкӧй канал пыр да Америкаысь Тихӧй океан вомӧн мунан пароходнӧй туйяслӧн медбӧръя пункт.
 +
|Виль Лунвыв Уэльслӧн главнӧй город — Сидней — одзжык преступниккез понда вӧлі колонияӧн, кӧдна ыстіссьывлісӧ Англияись, а ӧні ыджыт порт, кӧда сулалӧ медбур мирын гаваньын; сія лоӧ пароходнӧй виззезлӧн Европаись Суэцкӧй канал пыр мунікӧ и Америкаись Лӧнь океан пыр мунікӧ конечнӧй пунктӧн.
 +
|-
 +
|Зэв важнӧй портъясӧн лоӧны сідзжӧ Мельбурн (главнӧй кар Викторияын) да Аделаида (главнӧй кар Лунвыв Австралияын).
 +
|Зэв важнӧй порттэзӧн сідзжӧ лоӧны Мельбурн (главнӧй город Викториялӧн) и Аделаида (главнӧй город Лунвыв Австралиялӧн).
 +
|-
 +
|Петкӧдӧны сэтысь вурун, кынтӧм яй, шобді да фруктъяс.
 +
|Ныись кыскиссьӧны вурун, кынтӧм яй, шогді да фруктаэз.
 +
|-
 +
|Перт (главнӧй кар Рытыввыв Австралияын) — корабльяслӧн медводдза сувтанін, кор найӧ локтӧны Европаысь Индийскӧй океанӧд Австралияӧ.
 +
|Перт (главнӧй город Рытвыв Австралиялӧн) корабллез понда лоӧ медодзза сувтчанінӧн, кӧдна Европаись Индийскӧй океан пыр мунӧны Австралияӧ.
 +
|-
 +
|Тасянь нуӧдӧма кӧрт туй асыввылӧ зарни приискъясӧ да водзӧ Мельбурнӧдз да Сиднейӧдз.
 +
|Сы дынсянь асыввылӧ золотӧй приисккез дынӧдз и одзлань Мельбурн да Сиднея дынӧдз нюжӧтӧма кӧртовӧй туй.
 +
|-
 +
|Океанияын Англия владейтӧ Новая Зеландияӧн да зэв уна посни діясӧн.
 +
|Океанияын Англия владейтӧ Виль Зеландияӧн и зэв уна поснитик островвезӧн.
 +
|-
 +
|Сы киын жӧ Новая Гвинея ділӧн ӧти джынйыс.
 +
|Сылӧ жӧ принадлежитӧ Виль Гвинеялӧн джын остров.
 +
|-
 +
|Новая Зеландияын главнӧй порт — Веллингтон, сулалӧ войвыв ді вылас, Кук проливын; сэтысь петкӧдӧны вурун, кынтӧм яй, сливочнӧй вый, — ставыс тайӧ мунӧ Мельбурн да Перт пыр Англияӧ.
 +
|Виль Зеландия вылын главнӧй порт — Веллингтон, кӧда сулалӧ ойвыв остров вылын, Кук проливын; сыись кыскиссьӧны вурун, кынтӧм яй, сливочнӧй ви — быдсӧн эта мунӧ Мельбурн да Перт пыр Англияӧ.
 +
|-
 +
|Мукӧд империалистическӧй государствояс колонияясысь медся важнӧйӧсь Гавайскӧй діяс — США-лӧн колония, татчӧ сувтлӧны корабльяс, Азия берегъяссянь Войвыв Америка берегъясӧ мунігӧн.
 +
|Мӧдік империалистическӧй государствоэз колонияэзісь ёнажык важнӧйӧсь Гавайскӧй островвез, кӧдна принадлежитӧны США-лӧ и лоӧны корабллез понда сувтчанінӧн, кӧдна уйӧны Азия береггезсянь Ойвыв Америка береггезлань.
 +
|-
 +
|Тайӧ діяс пытшсьыс ӧти ді вылын сулалӧ важнӧй порт — Гонолулу.
 +
|Эна островвез коласісь ӧтік остров вылын сулалӧ важнӧй порт Гонолулу.
 +
|-
 +
|Уна діясӧн Океанияын владейтӧ Франция; медыджыдыс на пытшкысь Новая Каледония, — сэні эм никель залежъяс.
 +
|Уна Океаниялӧн островвез принадлежитӧны Франциялӧ; ны коласісь ёнажык тӧдчанаӧсь, кӧдна богатӧсь никель местачужаніннэзӧн — эта Виль Каледония.
 +
|-
 +
|Пӧшти став діяснас Микронезияын, шуам, Маршальскӧй да Марианскӧй діясӧн, владейтӧ Япония.
 +
|Почти быдсӧн Микронезия островвезӧн, шуам Маршальскӧйезӧн да Марианскӧйезӧн, владейтӧ Япония.
 +
|-
 +
|1 № содтӧд.
 +
|Приложеннё № 1
 +
|-
 +
|ЮЯСЛӦН ТАБЛИЦА.
 +
|Юэзлӧн таблица.
 +
|-
 +
|Кузьтаыс км-ясӧн
 +
|Кузя километррезӧн
 +
|-
 +
|Бассейн плӧщадьыс сюрс кв. км.
 +
|Бассейн. площ. сюрс кв. км
 +
|-
 +
|1. Европа.
 +
|1. Европа.
 +
|-
 +
|Волга 3700 1402
 +
|Волга 3700 1402
 +
|-
 +
|Дунай 2900 817
 +
|Дунай 2900 817
 +
|-
 +
|Днепр 2139 511
 +
|Днепр 2139 511
 +
|-
 +
|дон .... 1808 450
 +
|Дон 1808 450
 +
|-
 +
|Войвыв Двина 1780 362
 +
|Ойвыв Двина 1780 362
 +
|-
 +
|Рейн 1326 224
 +
|Рейн 1326 224
 +
|-
 +
|Эльба 11,54 148
 +
|Эльба 1154 148
 +
|-
 +
|Висла 1125 198
 +
|Висла 1125 198
 +
|-
 +
|Луара 1020 121
 +
|Луара 1020 121
 +
|-
 +
|Одер 903 125
 +
|Одер 903 125
 +
|-
 +
|Рона 759 99
 +
|Рона 759 99
 +
|-
 +
|Сена 700 78
 +
|Сена 700 78
 +
|-
 +
|По 680 69
 +
|По .... 680 69
 +
|-
 +
|2. Азия.
 +
|2. Азия.
 +
|-
 +
|Об 5206 2946
 +
|Об 5206 2946
 +
|-
 +
|Енисей-Ангара-Селенга 5200 2600
 +
|Енисей 4011 2549
 +
|-
 +
|Лена 4599 2582
 +
|Лена 4599 2582
 +
|-
 +
|Янцзыцзян 5200 1800
 +
|Янцзы 5200 1800
 +
|-
 +
|Амур 4478 1937
 +
|Амур 4478 1937
 +
|-
 +
|Хуанхэ 4100 980
 +
|Хуанхе 4100 980
 +
|-
 +
|Инд... 3180 960
 +
|Инд 3180 960
 +
|-
 +
|Брахмапутра 3000 1730
 +
|рахмапутра 3000 1730
 +
|-
 +
|Евфрат 2000 765
 +
|Евфрат 2000 765
 +
|-
 +
|Сыр даръя 2865 265
 +
|Сырдарья 2865 265
 +
|-
 +
|Аму-даръя 2512 509
 +
|Амударья 2512 509
 +
|-
 +
|Иравади 2000 1430
 +
|Иравади 2000 430
 +
|-
 +
|3. Африка.
 +
|3. Африка.
 +
|-
 +
|Конго... 4200 3700
 +
|Конго 4200 3700
 +
|-
 +
|Нил-Кагера .... 6400 2803
 +
|Нил-Кагера 6400 2803
 +
|-
 +
|Нигер 4160 2090
 +
|Нигер 4160 2090
 +
|-
 +
|Замбези 2660 1330
 +
|Замбези 2660 1330
 +
|-
 +
|Оранжевая 1860 1020
 +
|Оранжевӧй 1860 1020
 +
|-
 +
|Сенегал 1430 440
 +
|Сенегал 1430 440
 +
|-
 +
|4. Войвыв Америка.
 +
|4. Ойвыв Америка.
 +
|-
 +
|Миссисипи (Миссурикӧд). 6530 3250
 +
|Миссисипи (Миссурикӧт).. 6530 3250
 +
|-
 +
|Мекензи 3780 1660
 +
|Маккензи 3780 1660
 +
|-
 +
|Лаврентия ю 3800 1250
 +
|Ю Лаврентия 3800 1250
 +
|-
 +
|Виннипег да Нельсон.. 2400 1080
 +
|Виннипег и Нельсон... 2400 1080
 +
|-
 +
|Юкон 3300 860
 +
|Юкон 3300 860
 +
|-
 +
|Колумбия 2000 660
 +
|Колумбия 2000 660
 +
|-
 +
|Колорадо 2000 590
 +
|Колорадо 2000 590
 +
|-
 +
|Рио-Гранде-дель-Норте. 2800 570
 +
|Рио-Гранде-дель-Норте.. 2800 570
 +
|-
 +
|5. Лунвыв Америка.
 +
|5. Лунвыв Америка.
 +
|-
 +
|Амазонка 5300 7050
 +
|Амазонка 5300 7050
 +
|-
 +
|Ла-Плата 3700 3100
 +
|Ла-Плата 3700 3100
 +
|-
 +
|Ориноко 2250 944
 +
|Ориноко 2250 944
 +
|-
 +
|6. Австралия.
 +
|6. Австралия.
 +
|-
 +
|Муррей Дарлингкӧд (временнӧй визув) 3490 910
 +
|Муррей Дарлингкӧт (непырся визыв) .... 3490 910
 +
|-
 +
|2 № содтӧд.
 +
|Приложеннё № 2.
 +
|-
 +
|ГОСУДАРСТВОЯСЛӦН ТАБЛИЦА.
 +
|Государствоэзлӧн таблица.
 +
|-
 +
|Плӧщадь, население да каръяс капиталистическӧй странаяслӧн.
 +
|Капиталистическӧй странаэзлӧн площадь, населеннё да городдэз
 +
|-
 +
|Странаяс
 +
|Странаэз
 +
|-
 +
|Площадь сюрс кв. км-ӧн
 +
|Сюрс кв. км-ӧн площадь
 +
|-
 +
|Население млн. лыдӧн
 +
|Миль.-ӧн населеннё
 +
|-
 +
|Главнӧй каръяс да сэні олысьяс сюрсъясӧн
 +
|Главнӧй городдэз да ныын сюрссэзӧн населеннё.
 +
|-
 +
|• ЕВРОПЕЙСКӦЙ СТРАНАЯС.
 +
|• Европейскӧй странаэз
 +
|-
 +
|1. Германия 470 66 Берлин — 4200; Гамбург — 1125; Кельн — 750; Мюнхен — 735; Лейпциг — 710; Дрезден — 650; Бреславль — 625; Эссен — 655; Франкфурт Майна вылын — 555.
 +
|1. Германия 470 66 Берлин — 4200; Гамбург — 1125; Кёльн — 750; Мюнхен — 735; Лейпциг — 710; Дрезден — 650; Бреславль — 625; Эссен — 655; Майн вылын Франкфурт — 555.
 +
|-
 +
|2. Великобритания да Войвыв Ирландия 244 46 Лондон — 8200; Бирмингам — 1250; Ливерпуль — 1250; Манчестер — 1100; Глазго — 1100; Шеффилд — 520; Лидс — 480; Эдинбург — 440; Белфаст — 420
 +
|2. Великобритания да Ойвыв Ирландия 244 46 Лондон — 8200; Бирмингем — 1250; Ливерпуль — 1250; Манчестер — 1100; Глазго — 1100; Шеффилд — 520; Лидс — 480; Эдинбург — 440; Белфаст 420.
 +
|-
 +
|3. Франция 351 42 Париж — 5000; Марсель — 800; Лион — 580; Бордо — 300; Сент-Этьен –200; Ницца — 200
 +
|3. Франция 551 42 Париж — 5000; Марсель — 800; Лион — 580; Бордо — 300; Сент-Этьен — 200; Ницца — 200.
 +
|-
 +
|4. Италия 310 42 Рим — 1100; Милан — 1050; Неаполь — 850; Генуя — 620; Турин — 610; Палермо — 380: Венеция — 260; Триэст — 250; Мессина — 180
 +
|4. Италия 310 42 Рим — 1100; Милан — 1050; Неаполь — 850; Генуя — 620; Турин — 610; Палермо — 380; Венеция — 260; Триест — 250; Мессина — 180.
 +
|-
 +
|5. Польша 388 33 Варшава — 1180; Лодзь — 605; Познань — 250; Краков — 220
 +
|5. Польша 388 33 Варшава — 1180; Лодзь — 605; Познань — 250; Краков — 220.
 +
|-
 +
|6. Испания 503 24 Мадрид — 1000; Барселона — 1040
 +
|6. Испания 503 24 Мадрид — 1000; Барселона — 1040.
 +
|-
 +
|7. Румыния 251 16 Бухарест — 630
 +
|7. Румыния 295 18,5 Бухарест — 630.
 +
|-
 +
|8. Чехословакия 140 15 Прага — 850
 +
|8. Чехословакия 140 15 Прага — 850.
 +
|-
 +
|9. Югославия 249 14 Белград — 240
 +
|9. Югославия 249 14 Белград — 240.
 +
|-
 +
|10. Венгрия 93 9 Будапешт — 1000
 +
|10. Венгрия 93 9 Будапешт — 1000.
 +
|-
 +
|11. Бельгия 30 8 Брюссель — 900; Антверпен — 400
 +
|11. Бельгия 30 8 Брюссель — 900; Антверпен — 400.
 +
|-
 +
|12. Голландия 34 8 Гаага — 460; Амстердам — 770; Роттердам — 600
 +
|12. Голландия 34 8 Гаага — 460; Амстердам — 770; Роттердам — 600.
 +
|-
 +
|13. Австрия 84 7 Вена — 1900
 +
|13. Австрия 84 7 Вена — 1900.
 +
|-
 +
|14. Швеция 449 6 Стокгольм — 520
 +
|14. Швеция 449 6 Стокгольм — 520.
 +
|-
 +
|15. Греция 130 6 Афины — 700 (Пирей порткӧд)
 +
|15. Греция 130 6 Афина — 700 (Пирей порткӧт).
 +
|-
 +
|16. Португалия 92 7 Лиссабон — 600
 +
|16. Португалия 92 7 Лиссабон — 600.
 +
|-
 +
|17. Болгария 103 6 София — 210
 +
|17. Болгария 103 6 София — 210.
 +
|-
 +
|18. Швейцария 41 4 Берн — 110; Цюрих — 250; Женева — 140
 +
|18. Швейцария 41 4 Берн — 110; Цюрих — 250; Женева — 140.
 +
|-
 +
|19. Финляндия 388 3,5 Гельсинки (Гельсингфорс) — 265
 +
|19. Финляндия 388 3,5 Хельсинки (Гельсингфорс) — 265.
 +
|-
 +
|20. Дания 43 4 Копенгаген — 770
 +
|20. Дания 43 4 Копенгаген — 770.
 +
|-
 +
|21. Свободнӧй Ирландскӧй государство 69 3 Дублин — 317
 +
|21. Свободнӧй Ирландскӧй государство 69 3 Дублин — 317.
 +
|-
 +
|22. Норвегия 323 3 Осло — 250
 +
|22. Норвегия 323 3 Осло — 250.
 +
|-
 +
|23. Литва 56 2,4 Каунас — 100
 +
|23. Литва 56 2,4 Каунас 100.
 +
|-
 +
|24. Латвия 66 1,9 Рига — 380
 +
|24. Латвия 66 1,9 Рига — 380.
 +
|-
 +
|25. Эстония 48 1,1 Таллин — 135
 +
|25. Эстония 48 1,1 Таллин — 135.
 +
|-
 +
|26. Албания 28 Тирана — 30
 +
|26. Албания 28 Тирана — 30
 +
|-
 +
|• АЗИАТСКӦЙ СТРАНАЯС.
 +
|• Азиатскӧй странаэз.
 +
|-
 +
|1. Китай 10000 475 Нанкин — 630; Шанхай — 3260; Ханькоу — 780; Бэйпин — 810; Кантон — 860
 +
|1. Китай 10000 475 Нанкин — 1630; Шанхай — 3260; Ханькоу — 780; Бэйпин — 810; Кантон — 860.
 +
|-
 +
|2. Британскӧй Индия 4675 353 Дэли — 450; Калькутта — 1500; Бомбей — 1160; Мадрас — 650
 +
|2. Британскӧй Индия 4675 353 Дэли — 450; Калькутта — 1500; Бомбей — 1160; Мадрас — 650.
 +
|-
 +
|3. Япония 382 66.5 Токио — 5000 (предместьеяснас);
 +
|3. Япония 382 66,5 Токио — 5000 (предмессёэзӧн);
 +
|-
 +
|Осака — 2450; Киото — 765; Нагоя — 900; Кобе — 800
 +
|Осака — 2450; Киото — 765; Нагойя — 900; Кобе — 800.
 +
|-
 +
|4. Голландскӧй Индия 1900 61 Батавия 440
 +
|4. Голландскӧй Индия 1900 61 Батавия — 440.
 +
|-
 +
|5. Французскӧй Индокитай 737 22 Сайгон — 140
 +
|5. Французскӧй Индокитай 737 22 Сайгон — 140.
 +
|-
 +
|6. Турция (Европа юкӧнкӧд тшӧтш) 763 15 Анкара — 75; Стамбул — 700; Измир (Смирна) — 150
 +
|6. Турция (ӧтлаын Европейскӧй частькӧт) 763 15 Анкара — 75; Стамбул — 700; Измир (Смирна) — 150.
 +
|-
 +
|7. Иран 1600 15 Тегеран — 300
 +
|7. Иран 1600 15 Тегеран — 300.
 +
|-
 +
|8. Афганистан 650 10 Кабул — 80
 +
|8. Афганистан 650 10 Кабул — 80.
 +
|-
 +
|• АМЕРИКАСА СТРАНАЯС.
 +
|• Америкалӧн странаэз.
 +
|-
 +
|1. Америкалӧн Соединённӧй Штатъяс 7869 125 Вашингтон — 490; Нью-Йорк — 10000; Чикаго — 3400; Филадельфия — 2750; Детройт — 1800; Лос-Анжелос — 1400
 +
|1. Америкалӧн Соединённӧй штаттэз 7839 125 Вашингтон — 490; Нью-Йорк — 10000; Чикаго — 3400; Филадельфия — 2750; Детройт — 1800; Лос-Анжелос — 1400.
 +
|-
 +
|2. Бразилия 8494 44 Рио-де-Жанейро — 1800
 +
|2. Бразилия 8494 44 Рио-де-Жанейро — 1800.
 +
|-
 +
|3. Мексика 1970 17 Мексико — 1030
 +
|3. Мексика 1970 17 Мехико — 1030.
 +
|-
 +
|4. Аргентина 2797 12 Буэнос-Айрес — 2900
 +
|4. Аргентина 2797 12 Буэнос-Айрес — 2900.
 +
|-
 +
|5. Канада 9542 10,7 Оттава — 130; Монреаль — 1000
 +
|5. Канада 9542 10,7 Оттава — 130; Монреаль — 1000.
 +
|-
 +
|6. Колумбия 1160 8 Богота — 240
 +
|6. Колумбия 1160 8 Богота — 240.
 +
|-
 +
|7. Перу 1378 6 Лима — 270
 +
|7. Перу 1378 6 Лима — 270.
 +
|-
 +
|8. Чили 742 4 Сент-Яго–700
 +
|8. Чили 742 4 Сент-Яго — 700.
 +
|-
 +
|9. Венецуэла 1020 3 Каракас — 130
 +
|9. Венесуэла 1020 3 Каракас — 130.
 +
|-
 +
|10. Уругвай 190 2 Монтевидео — 650
 +
|10. Уругвай 190 2 Монтевидео — 650.
 +
|-
 +
|11. Эквадор 650 2 Квито
 +
|11. Эквадор 650 2 Квито — 100.
 +
|-
 +
|12. Парагвай 420 1 Асунсьон — 90
 +
|12. Парагвай 420 1 Асунсьон — 90.
 +
|-
 +
|• АФРИКАСА СТРАНАЯС.
 +
|• Африканскӧй странаэз.
 +
|-
 +
|1. Нигерия 900 19 Лагос — 100
 +
|1. Нигерия 900 19 Лагос — 100.
 +
|-
 +
|2. Египет 994 14 Каир — 1200; Александрия — 570
 +
|2. Египет 994 14 Каир — 1200; Александрия — 570.
 +
|-
 +
|3. Абиссиния 960 8 Аддис-Абеба — 150
 +
|3. Абиссиния 960 8 Аддис-Абеба — 150.
 +
|-
 +
|4. Лунвывафриканскӧй союз 1225 7 Претория — 100; Кептаун — 270; Йоханнесбург — 350
 +
|4. Лунвывафриканскӧй союз 1225 7 Претория — 100; Кейптаун — 270; Иоханнесбург — 350.
 +
|-
 +
|5. Алжир 2195 6 Алжир — 260
 +
|5. Алжир 2195 6 Алжир — 260.
 +
|-
 +
|6. Англо-Египетскӧй Судан 2627 5 Хартум — 50
 +
|6. Англо-Египетскӧй Судан 2627 5 Хартум — 50.
 +
|-
 +
|7. Марокко 520 5 Раббат — 50; Касабланка — 20
 +
|7. Марокко 520 5 Рабат — 50; Касабланка — 20.
 +
|-
 +
|• АВСТРАЛИЯСА СТРАНАЯС.
 +
|• Австралийскӧй странаэз.
 +
|-
 +
|1. Австралийскӧй союз 7700 6,7 Канберра — 10; Сидней — 1300; Мельбурн — 1030; Аделаида — 320
 +
|1. Австралийскӧй Союз 7700 6,7 Канберра — 10; Сидней — 1300; Мельбурн–1030; Аделаида — 320.
 +
|-
 +
|2. Новая Зеландия 268 1,5 Веллингтон — 150
 +
|2. Виль Зеландия 268 1,5 Веллингтон — 150.
 +
|-
 +
|3 № содтӧд.
 +
|Приложеннё № 3.
 +
|-
 +
|СССР ДА КАПИТАЛИСТИЧЕСКӦЙ СТРАНАЯС.
 +
|СССР да капиталистическӧй странаэз.
 +
|-
 +
|Странаяс 1913 во 1929 во 1933 либӧ 1934 во
 +
|Странаэз 1913 г. 1929 г. 1933 г. либо 1934 г
 +
|-
 +
|І. из шом (миллион тоннаясӧн).
 +
|І. Изшом (миллион тоннаэзӧн).
 +
|-
 +
|1. США 517 552 377
 +
|1. США 517 552 377
 +
|-
 +
|2. Германия .... 277 202 155
 +
|2. Германия 277 202 155
 +
|-
 +
|3. Великобритания 292 262 224
 +
|3. Великобритания .... 292 262 224
 +
|-
 +
|4. СССР 29 42 92
 +
|4. СССР.. 29 42 92
 +
|-
 +
|5. Франция... 41 54 48
 +
|5. Франция 41 54 48
 +
|-
 +
|6. Польша 41 46 29
 +
|6. Польша 41 46 29
 +
|-
 +
|ІІ. Нефть (миллион тоннаясӧн).
 +
|ІІ. Нефть (миллион тоннаэзӧн).
 +
|-
 +
|1. США 34 138 125
 +
|1. США 34 138 125
 +
|-
 +
|2. СССР 9 15 25,6
 +
|2. СССР 9 15 25,6
 +
|-
 +
|3. Венецуэла .... - 20 20
 +
|3. Венеcуэла — 20 20
 +
|-
 +
|4. Румыния 2 5 8
 +
|4. Румыния 2 5 8
 +
|-
 +
|5. Иран 0,2 5 6
 +
|5. Иран... 0,2 5 6
 +
|-
 +
|6 Голландскӧй Индия 1,5 5 6
 +
|6. Голландскӧй Индия 1,5 5 6
 +
|-
 +
|ІІІ. Чугун кисьтӧм (миллион тоннаясӧн).
 +
|ІІІ. Чугун сылӧтӧм (миллион тоннаэзӧн).
 +
|-
 +
|1. США 31 43 16
 +
|1. США 31 43 16
 +
|-
 +
|2. СССР 4,2 4,9 4,3 10,4
 +
|2. СССР 4,2 4,3 10,4
 +
|-
 +
|3. Франция 10 6
 +
|3. Франция 4,9 10 6
 +
|-
 +
|4. Германия 15 13 8,7
 +
|4. Германия 15 13 8,7
 +
|-
 +
|5. Великобритания 10 7,7 6
 +
|5. Великобритания 10 7,7 6
 +
|-
 +
|6. Бельгия 2 4 3
 +
|6. Бельгия 2 4 3
 +
|-
 +
|ІV. Хлопок босьтӧм (сюрс тонна лыдӧн волокно).
 +
|ІV. Хлопок ӧктӧм (волокно сюрс тоннаэзӧн)
 +
|-
 +
|1. США 2300 3200 2900
 +
|1. США 2800 3200 2900
 +
|-
 +
|2. Британскӧй Индия 780 930 800
 +
|2. Британскӧй Индия 780 930 800
 +
|-
 +
|3. Китай 480 420 490
 +
|3. Китай 480 420 490
 +
|-
 +
|4. СССР 200 270 410
 +
|4. СССР 200 270 410
 +
|-
 +
|5. Египет 310 380 390
 +
|5. Египет 310 380 390
 +
|-
 +
|6. Бразилия 90 130 75
 +
|6. Бразилия 90 130 75
 +
|-
 +
|Скӧт лыд главнӧй странаясын (миллион душӧн).
 +
|Уна я пода главнӧй странаэзын (миллион юррезӧн).
 +
|-
 +
|І. Гырысь, сюра скӧт
 +
|І. Гырись сюра пода
 +
|-
 +
|1. Британскӧй Индия 158
 +
|1. Британскӧй Индия .... 158
 +
|-
 +
|2. США 65
 +
|2. США .... 65
 +
|-
 +
|3. СССР 42
 +
|3. СССР .... 42
 +
|-
 +
|4. Бразилия 42
 +
|4. Бразилия .... 42
 +
|-
 +
|5. Аргентина 32
 +
|5. Аргентина .... 32
 +
|-
 +
|6. Германия 19
 +
|6. Германия .... 19
 +
|-
 +
|ІІ. Вӧвъяс.
 +
|ІІ. Вӧввез.
 +
|-
 +
|1. СССР 16
 +
|1. СССР .... 16
 +
|-
 +
|2. США 12
 +
|2. США .... 12
 +
|-
 +
|3. Аргентина .... 10
 +
|3. Аргентина .... 10
 +
|-
 +
|4. Бразилия 7
 +
|4. Бразилия .... 7
 +
|-
 +
|5. Польша .... 4
 +
|5. Польша .... 4
 +
|-
 +
|6. Германия .... 3
 +
|6. Германия .... 3
 +
|-
 +
|ІІІ. Ыжъяс.
 +
|ІІІ. Баляэз.
 +
|-
 +
|2. Австралия 111
 +
|1. Австралия .... 111
 +
|-
 +
|2. США 53
 +
|2. США .... 53
 +
|-
 +
|3 СССР 52
 +
|3. СССР :: .... 52
 +
|-
 +
|4. Лунвывафриканскӧй союз... 48
 +
|4. Лунвывафриканскӧй союз.. 48
 +
|-
 +
|5. Аргентина 44
 +
|5. Аргентина .... 44
 +
|-
 +
|6. Британскӧй Индия 44
 +
|6. Британскӧй Индия .... 44
 +
|-
 +
|ІV. Порсьяс.
 +
|ІV. Порссез.
 +
|-
 +
|1. США 61
 +
|1. США .... 61
 +
|-
 +
|2. Германия .... 24
 +
|2. Германия .... 24
 +
|-
 +
|3. Бразилия .... 22
 +
|3. Бразилия .... 22
 +
|-
 +
|4. СССР .... 17,5
 +
|4. СССР .... 17,5
 +
|-
 +
|5. Франция... 6
 +
|5. Франция .... 6
 +
|-
 +
|6 Канада 5
 +
|6. Канада .... 5
 
|}
 
|}

Версия 17:36, 23 рака 2025




kpv koi
ЕВРОПА. ЕВРОПА.
Физико-географическӧй обзор. Физико-географическӧй обзор.
Плӧщадь 10 млн. кв. км. Площадьыс — 10 млн. кв. км.
Население 500 млн. морт. Населеннё — 500 млн. морт.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй, кутшӧм полуостров Европаын петӧ медылӧ войвывлань, кутшӧм кык полуостров петӧны медся ылӧ лунвывлань. Шуӧ Европалісь кӧдж, кӧда медӧддьӧн пырӧма ойланьӧ, и кык кӧдж, кӧдна пырӧмась лунланьӧ.
Тӧдмалӧй пасьтасӧ Нордкап да Тарифа мысъяслысь. Тӧдӧ мыссэзлісь широта: Нордкаплісь да Тарифлісь.
Мерайтӧй масштаб серти либӧ градусъяс серти Европалысь пасьтасӧ Нордкапсянь Морея полуостров лунвыв дорӧдз. Меряйтӧ масштаб сьӧрті либо градуссэз сьӧрті Европалісь кузясӧ Нордкапсянь да Морея кӧдж лунвыв понӧдз.
Кутшӧм меридианӧдз Европа воӧ асыввылын да кутшӧмӧдз рытыввылын? Кытшӧм меридианӧдз Европаыс паськалӧ асыввылын, а сідз жӧ и рытвылын?
Тӧдмалӧй, кыдзи торъялӧ кад асыввылын 60-ӧд меридиан да рытыввылын Ла-Рока мыс костын. Тӧдӧ, кытшӧм неӧткодь лоӧ кадас асыввылын 60 меридиан коласын и рытвылын Ла-Рока мыс коласын.
Вӧчӧй думнаныд путешествие море вывті Европа гӧгӧр Одессасянь Ленинградӧ, — висьталӧй, кутшӧм мореяс, проливъяс да заливъяс вывті, кутшӧм полуостровъяс дінті ті кутанныд мунны (гижӧй гортаныд тетрадьӧ). Керӧ аскежаныт Европа гӧгӧр Одессасянь Ленинградӧ ва кузя мунӧм — висьталӧ, кытшӧм мореэз пыр, проливвез да заливвез пыр, кытшӧм кӧджжез дынӧт тійӧ пондат мунны (гижӧ гортын тетраддезӧ).
Ыджда, сулаланін да очертание. Ыжда, положеннё да очертаннё.
Мукӧд свет юкӧнъяс дінын Европа абу ыджыд; плӧщадьыс сылӧн ӧти дас витӧд юкӧн став сушасьыс, но олӧ сэні став йӧз пытшсьыс нёльӧд юкӧныс. Мӧдік свет часттез сьӧрті Европаыс неыджыт: площадь сьӧрті быдӧс кӧсіныслӧн сія лоӧ токо дасвитӧт часть, но сы вылын олӧ быдӧс человечествоыслӧн нёльӧт часть.
Европа сэтшӧм топыда ӧтлаасьӧ Азиякӧд (неджуджыд Уральскӧй гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказскӧй гӧраясӧд), мый сійӧс позьӧ лыддьыны Евразия полуостровӧн; сухопутнӧй границаяс Европа да Азия костын оз мешайтны на костын волысьӧмлы. Европа сідз зэлыта йитсьӧма Азиякӧт (невылына Урал керӧссэзӧн, Урал юӧн да Кавказ керӧссэзӧн), што сійӧ позьӧ лыддьыны Евразия кӧджӧн; Европа да Азия коласас сухопутнӧй границаэз оз мешайтӧ нылӧ сообщайтчыны ӧтамӧдныс коласын.
Но Европа — сійӧ ачыс торъя свет юкӧн; сылӧн аслас (ассяма) сулаланін, ассяма очертание, ассяма климат, сылӧн аслас историческӧй развитие. Но сёжӧ Европа — торья свет часть, сідз-кыдз эм сылӧн аслас положеннё, аскодь очертаннё, аскодь климат и аслас историческӧй быдмӧм (развитие).
Европа сулалӧ материк мусярджын шӧрын, и ӧттшӧтш куим боксянь сійӧс кытшовтӧны мореяс, кыті мунӧны удобнӧй туйяс мукӧд свет юкӧнъясӧ. Европа пукалӧ материковӧй джыншар шӧрын и сія жӧ кадӧ куимнан лапӧвсянь гӧгӧртӧма мореэзӧн, кӧдна кузя мунӧны бур туйез мӧдік свет часттезӧ.
Ламанш пролив дорын (англичана сійӧс шуӧны Английскӧй каналӧн) ӧтлаасьӧны важнӧй морскӧй туйяс Войвыв да Лунвыв Америкаысь, Африкаысь, Азияысь да Австралияысь. Матын Ла-Манш пролив дынын (кӧдӧ англичана шуӧны Английскӧй каналӧн) ӧтлаасьӧны медыджыт море туйез, кыдз Ойвыв и Лунвыв Америкасянь, Африкасянь, Азиясянь да Австралиясянь.
Гожӧмын и тӧлын, лун и вой помала пырӧны тайӧ проливас гырысь пароходъяс, паруса да мотора суднояс, кодъяс воӧны Европаӧ ылі странаясысь; тані найӧ паныдасьӧны мукӧд суднояскӧд бӧр мунысьяскӧд. Гожумӧн и тӧлӧн, лунӧн и ойӧн дугдывтӧг эта проливӧ пырӧны ыджыт пароходдэз, паруснӧй да моторнӧй судноэз, кӧдна локтӧны Европаӧ мӧдік ылісь странаэзісь; сэтӧн нія пантасьӧны мӧдіккезкӧт, кӧдна мунӧны бӧр ни.
Ламанш медоживлённӧй места став мусярвывса мореясысь. Ла-Манш — мушар вылас мореэз коласісь медолана места.
Очертаниеыс Европалӧн зэв кытшлӧса. Европалӧн очертаннёыс ӧддьӧн чуклясьӧм.
Некутшӧм мӧд свет юкӧн абу вундассьӧма татшӧма мореясӧн. Некытшӧм мӧдік свет часть абу сы бурна вундалӧма мореэзӧн, кыдзи Европа.
Полуостровъяс да діяс босьтӧны Европаын коймӧд юкӧнсӧ став плӧщадьсьыс (Азияын — витӧд юкӧнсӧ, Африкаын — ветымынӧд юкӧн). Европаын кӧджжез да островвез занимайтӧны площадьсӧ куимӧт часть (Азияын — витӧт часть, Африкаын — витдасӧт часть).
Татшӧм вундассьӧмысла море кытшовтӧ Европаӧс пӧшти быд боксянь да пыдӧдз пырӧ пытшкӧсса обласьтъясас. Сійӧн, мыля сы бурна вундалӧма, Европасӧ мореыс гӧгӧртӧ почти быд ладорсянь и пыдына пырӧ пытшкись областтезӧ.
Атлантическӧй океанлӧн ваыс Европа берегъяс дорын шоныд, некор оз кынмыв (карта, 17 лб.). Атлантика океанлӧн ас вевдӧрас Европа береггез дорын эм шоныт ва и некӧр сія оз кынмы (карта, 17 листбок).
Лунвывсянь Европаӧс кытшовтӧ Атлантическӧй океанлӧн Средиземнӧй море. Лунвывсянь Европа миськассьӧ Мушӧр мореӧн, кӧда Атлантика океанлӧн.
Тайӧ мореыс Мраморнӧй, Чёрнӧй да Азовскӧй мореяскӧд тшӧтш зэв пыдӧдз пырӧ сушаас. Эта мореыс ӧтлаын Мраморнӧй, Сьӧд да Азовскӧй мореэзкӧт ӧддьӧн пыдына пырӧ кӧсін пытшкӧ.
Сійӧ зэв джуджыд (4 сюрс метрысь джуджыдджык). Сія ӧддьӧн пыдын (унажык чем 4 сюрс м).
Во гӧгӧр тайӧ мореас ваыс шоныд не сӧмын вевдорас, но и ёна пыдіинъясын — 13° гӧгӧр, а орччӧн сыкӧд Атлантическӧй океанын 2 сюрс м. пыднаын сӧмын 3°. Быдса год эта мореын ваыс кольччӧ шонытӧн не токо вевдӧрас, но зэв пыдыннэзын — 13° гӧгӧр, сэк кӧр Атлантика океанын 2 сюрс м пыдынаын лоӧ 3°.
Тайӧ лоӧ со мый понда: Гибралтарскӧй пролив ляпкыд (500 м-ысь ляпкыд); Эта лоӧ сійӧн, сто Гибралтарскӧй пролив — ляпыт (непыдын), етшажык, чем 500 м.
сэні эм ваувса порог (серпас, 4 лб.), сы вомӧн Средиземнӧй мореӧ оз вермы веськавны кӧдзыд ваыс океан пыдіинъясысь. Сыын эм ва пытшся порог (рисунок, 4 листбок), кӧда пыр Мушӧр мореӧ океан пыдӧссэзісь кӧдзыт ваыс шедны оз вермы.
Тӧлын тайӧ мореыс шонтӧ берегъяссӧ Европалысь. Тӧвнас эта мореыс шонтӧ Европалісь береггез.
Средиземнӧй море юксьӧ Европа полуостровъясӧн да діясӧн Тирренскӧй, Адриатическӧй, Ионическӧй да Эгейскӧй мореясӧ. Европа кӧджжезӧн и островвезӧн Мушӧр море янсӧтӧма Тирренскӧй море вылӧ, Адриатическӧй, Ионическӧй и Эгейскӧй мореэз вылӧ.
Рытыввылын Средиземнӧй море ӧтлаасьӧ Атлантическӧй океанкӧд, асыввылын Чёрнӧй морекӧд (Дарданелы да Босфор пыр), а Суэцкӧй каналӧн сійӧ ӧтлаасьӧ Индийскӧй океанкӧд. Сійӧн, мыля Мушӧр море ӧтлаасьӧ рытвылын Атлантика океанкӧт, а асыввылын Сьӧд морекӧт (Дарданельскӧй да Босфор пролив пыр), сія ӧтлаасьӧ Суэцкӧй каналӧн Индийскӧй океанкӧт.
Тайӧ мореыс — первокласснӧй морскӧй туй Европалӧн. Европа понда эта мореыс лоӧ медбур морскӧй туйӧн.
Сійӧ ворсіс ыжыд роль море вывті ветлӧмсӧ кыпӧдӧм-паськӧдӧмын: сы вылын йӧз медвойдӧр велӧдчисны ветлыны парусъясӧн. Сія уна сетіс море кузя уялӧмсӧ зорӧтӧмын: сы вылын отирыс первуись велалісӧ уявны паруссэз вылын.
Не сӧмын ёна важ кадӧ, но и шӧр нэмъясын Средиземнӧй море вылын вӧліны главнӧй тӧргуйтан туйяс Европалӧн. Не токо зэв важся кадӧ, но и шӧрся веккезӧ Мушӧр море вылын ӧтлаасьлісӧ Европалӧн медыджыт, медколана торговӧй сношеннёэз.
Средиземнӧй море юкӧ лунвыв Европаӧс куим ыджыд полуостров вылӧ: Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да Балканскӧй полуостровъяс. Лунвыв Европасӧ Мушӧр море торйӧтӧ куим ыджыт кӧдж вылӧ: Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да Балканскӧй вылӧ.
Таысь ӧтдор, Лунвыв Европаӧ пырӧны нёль гырысь ді: Корсика, Сардиния, Сицилия да Крит, и уна посни діяс; Этася, Лунвыв Европа дынӧ пырӧны нёль ыджыт остров: Корсика, Сардиния, Сицилия да Крит, — и уна поснитжыккез;
Эгейскӧй море вылын посни діяс вӧчӧны Греческӧй архипелаг. Эгейскӧй море вылын учӧтик островвес аркмӧтӧны Греческӧй архипелаг.
Рытыввылын Европа сідз жӧ ёна вундассьӧма мореясӧн. Рытвылын Европа сідз жӧ бура вундалӧма мореэзӧн.
Тані ми аддзам Бискайскӧй залив да Севернӧй (либӧ Немецкӧй) море, кодӧс торйӧдӧны океанысь кык ыджыд ді: Великобритания да Ирландия. Сэтӧн ми адззам Бискайскӧй залив да Ойвыв (мӧднёж шуны Немецкӧй) море, кӧда янсӧтӧма океан дынсянь кык ыджыт островӧн: Великобританияӧн да Ирландияӧн.
Войвылын сійӧ ачыс ӧтлаасьӧ океанкӧд, а лунвылын — Па-де-Кале да Ламанш проливъясӧн. Ойвылын сія ӧтлаасьӧма океанкӧт веськыта, а лунвылын — Па-де-Кале да Ламанш проливвезӧн.
Севернӧй море да сылӧн проливъясыс оз кынмывны сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧ шоныд визув Гольфстрим. Ойвыв море да сылӧн проливвез оз кынмӧ, сідз-кыдз ныӧ пырӧ шоныт визыв Гольфстрим.
Став берегъяс дорын Рытыввыв Европаын овлӧны гырысь приливъяс да гырысь отливъяс; гаваньясӧс да ю вомъясӧс нюйтысь весалӧмӧн найӧ кокньӧдӧны судноясӧн ветлӧмсӧ. Рытвыв Европа быд берег дорын овлӧны ыджыт приливвез да отливвез, кӧдна кокньӧтӧны ва кузя ветлӧм, кӧдна весӧтӧны гаваннез да ю уссёэсӧ паттясянь (илсянь).
Средиземнӧй мореын приливъяс пӧшти абуӧсь. А Мушӧр мореын приливвез почти абуӧсь.
Севернӧй море асыввывланьын вуджӧ Балтийскӧй мореӧ, но туй вылас куйлӧ Ютландия полуостров, кодӧс кытшовтӧны проливъяс. Асывлань Ойвыв морелӧн нюжалӧмыс лоӧ Балтийскӧй; но сы туй, вылын куйлӧ Ютландия кӧдж, кӧда миськассьӧ проливвезӧн.
На пытшкысь кык паськыд проливыс — Скагеррак да Каттегат — оз кынмывны сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧ Гольфстрим. Ны коласісь кыка паськыттэз — Скагеррак да Каттегат — оз кынмӧ сійӧн, мыля ны пытшкӧ пырӧ Гольфстрим.
Лунвывланьын насянь мунӧны векньыдик проливъяс Датскӧй діяс костті; главнӧйыс тайӧ проливъяс пытшкысь — Зунд — тшӧкыда йизьывлӧ. Нысся лунвылынжык, Датскӧй островвез коласын, куйлӧны векнитик проливвез; ны коласісь медыджыт пролив Зунд нешоча вевттиссьӧ йыӧн.
Ачыс Балтийскӧй мореыс абу джуджыд, ваыс пӧшти преснӧй (1% сов гӧгӧр), берегъяс дор гӧгӧртіыс кынмывлӧ. Ачыс Балтий мореыс абу пыдын, ва сыын почти совтӧм (соввез 1%-ӧдз) и береггез дынын кынмӧ.
Тайӧ мореыслӧн заливъясыс — Ботническӧй, Финскӧй да Рижскӧй — пыдӧ пырӧны войвывлань да асыввывлань. Эта морелӧн заливвез — Ботническӧй, Финскӧй да Рижскӧй — пыдына пырӧны ойвылӧ и асыввылӧ.
Балтийскӧй мореысь Севернӧй мореӧ Ютландия гӧгӧр кузь туйсӧ дженьдӧдӧ Кильскӧй канал, кодӧс кодйӧма Ютландия полуостров лунвыв юкӧн вомӧн. Балтий мореись Ойвыв мореӧ Ютландия гӧгӧр кузь туй чинтіссьӧ Кольскӧй каналӧн, кӧда гарйӧма Ютландия лунвыв кӧдж частьӧт.
Скандинавскӧй полуостров — Европаын медся ыджыд. Скандинав кӧдж — Европаын медыджыт.
Рытывладорсянь сійӧ зэв ёна вундассьӧма кузь да джуджыд заливъясӧн — фиордъясӧн, кодъяс некор оз кынмывны Гольфстримла. Рытвыв лапӧвсянь сія зэв ӧддьӧн вундалӧма кузь да пыдын заливвезӧн — фиорддэзӧн, кӧдна некӧр оз кынмӧ Гольфстримсянь.
Гольфстрим пырӧ сідз жӧ и Баренцово мореӧ. Гольфстрим пырӧ сідз жӧ и Баренц мореӧ.
Тайӧ медся Войвыв море Европаын, но Мурманскӧй берег дорын Кольскӧй полуостровын тӧвбыд позьӧ ветлыны суднояслы. Кӧть Европаын эта медойвыв море, сія Мурманск берег Кольскӧй кӧдж дынын пыр осьта и паськыта туйӧ ветлыны судноэзлӧ.
Белӧй море вылын квайт тӧлысь чӧж плавайтӧ йи. А Чочком море квать мисеч кежӧ вевттиссьӧ уялана йыэзӧн.
Севернӧй Ледовитӧй океанын сулалӧны діяс: Шпицберген, Земля Франца Иосифа, Новӧй Земля, Колгуев да Вайгач. Ойвыв Йыа океан вылын куйлӧны островвез: Шпицберген, Франц-Иосифлӧн Му, Виль Му да мӧдіккез.
Европалӧн умереннӧй поясын (медся здоровӧй пояс), материк полушарие шӧрын сулалӧмыс дай сэк жӧ ӧттшӧтш мореяс кытшын олӧмыс лоӧ сылы ыджыд преимуществоӧн став мукӧд свет юкӧнъяс водзын. Европалӧн положеннёыс умереннӧй поясын (медздоровӧйын), материковӧй джыншар шӧрын и сія жӧ кадӧ мореэзӧн гӧгӧртӧм, лоӧ мӧдік свет часттез одзын медбытшӧмӧн, медбурӧн.
Берегъяс сылӧн сэтшӧма вундассьӧмаӧсь, мый медся ылі местаӧдз моресянь Центральнӧй Европаын 600 км, а Асыввыв Европаын — 1400 км. Береггез сылӧн сідз вундалӧмӧсь, што Центральнӧй Европаын моресянь медылын местаэз — 600 км, а Асыввыв Европаын — 1400 км
(Азиякӧд граница вылын; карта, 6 лб.). (Азиякӧт граница вылын; карта, 6 листбок).
[Атлантическӧй океан да Средиземнӧй море костын Гибралтарскӧй пролив пыр валӧн вежсьӧм. [Атлантика океанлӧн да Мушӧр морелӧн, Гибралтарскӧй пролив пыр, ва вежсьӧм.
Видзӧдӧй, кыдзи мунӧ соладжык ваыс Средиземнӧй мореысь. Видзӧтӧ, кыдз солажык ваыс мунӧ Мушӧр мореись.
Мыйла кӧдзыд ваыс океанысь оз вермы веськавны Средиземнӧй мореӧ? Мыля океанісь кӧдзыт ваыс оз вермы шедны Мушӧр мореӧ?
Океан валӧн температура Океанын валӧн температура
Средиземнӧй море валӧн температура Мушӧр мореын валӧн температура
Море валӧн солалун Море валӧн сола степень
Ыджыдджык (Средиземнӧй мореын) Ыджытжык (Мушӧр мореын)
Ичӧтджык (Атлантическӧй океанын)] Учӧтжык (Атлантика океанын)]
[Балтийскӧй морелӧн Севернӧй морекӧд ӧтлаасьӧм. [Кыдз Балтий море ӧтлаасьӧ Ойвыв морекӧт.
Корсьӧй Кильскӧй канал. Адззӧ Кильскӧй канал.
Кымын пӧв Кильскӧй канал дженьдӧдӧ туйсӧ?] Унаись я Кильскӧй каналыс чинтӧ мунансӧ Балтий моресянь Ойвылісьӧ?]
[Европа материк вылын мореяс дорсянь коластыс. [Морскӧй береггезсянь Европа материкын местаэзлӧн ылына.
Корсьӧй моресянь медся ылі местаяссӧ Рытыввыв да Асыввыв Европаын. Адззӧ эта схема вылын Рытвыв и Асыввыв Европаись моресянь медылын местаэз.
Кымын километр сайын найӧ мореяссянь?] Кыным километр вылӧ нія ылынсялӧмась?]
Веркӧс. Вевдӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Корсьӧй увтасъяс — 0 м-сянь 300 м-ӧдз да 0 м-сянь улынджык; неджуджыд гӧраяс да платояс — 200 м-сянь 1500 м-ӧдз, джуджыд гӧраяс — 1500 м-ысь вылынджык. Адззӧ лажмытіннэз — 0-сянь 200 м-ӧдз и 0 м-ся лажмытжыккезӧ, невылын керӧссэз да плато — 200-сянь 1500 м-ӧдз, и вылын керӧссэз — 1500 ма-ся вылынжыккезӧ.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Альпы, Пиренеи, Апеннины, Балканы, Карпаты да Динарскӧй гӧраяс; корсьӧй налысь йывъяссӧ да пасйӧй налысь судтасӧ. Велалӧ адззыны да мыччавны Альпаэз, Пиренейез, Апенниннэз, Балканнэз, Карпаттэз да Динарскӧй керӧссэз; адззӧ нылісь йыввез да тӧдмалӧ нылісь вылынасӧ.
Европа — медся увтас свет юкӧн: сэні абуӧсь паськыд плоскогориеяс, уна места босьтӧны увтасъяс. Европа медлажмыт свет часть: сыын абу паськыт плоскӧй керӧсаиннэз и уна места занимайтӧны лажмытіннэз.
Главнӧйясыс на пытшкысь: Асыввыв-Европаса увтас; сійӧ ӧтнас босьтӧ материк джынсӧ, сэсся Войвывгерманскӧй да Войвывфранцузскӧй увтас. Медыджыттэс ны коласісь: Асыввывьевропейскӧй, кӧда ӧтнас куйлӧ джын материк вылын, сы бӧрын Ойвывгерманскӧй да Ойвывфранцузскӧй.
Ичӧтджык увтас Ломбардскӧй (По ю кузя), Среднедунайскӧй (либӧ Венгерскӧй) да Нижнедунайскӧй. Етшажык тӧдчанаӧсь Ломбардскӧй (По ю визыв кузя), Среднедунайскӧй (мӧднёж шуны Венгерскӧй) да Нижнедунайскӧй.
Складчатӧй том гӧраяслӧн обласьт. Чукыра том керӧссэзлӧн область.
Главнӧй гӧраяс Европалӧн — Альпы. Медыджыт керӧссэз Европалӧн — Альпаэз.
Найӧ нюжӧдчӧны мегырӧн Средиземнӧй море берегсянь Венгерскӧй увтасӧдз. Нія нюжалісӧ мегырӧн (дугаӧн) Мушӧр море берегсянь Венгерскӧй лажмытінӧдз.
Йывъясыс налӧн: Монблан (Францияын), Монте-Роза (Италияын), Юнгфрау (Швейцарияын) да уна мукӧд вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм векыся лымйӧн; бокъяссьыс долинаяс кузя лэччӧны ледникъяс. Нылӧн йыввез: Монблан (Франция пытшкын), Монте-Роза (Италия пытшкын), Юнгфрау (Швейцарияын) и уна мӧдіккез, кӧдна вевттьӧмась векся лыммезӧн; ны покаттэзӧт долинаэз кузя кыссьӧны, лэдзчӧны йыэз.
Ӧти ледник на пытшкысь — Алечскӧй, медыджыдыс Альпыын, 24 км кузьта; тайӧ лоӧ Рона юлы ва сетысьяс пытшкысь ӧти глетчер. Ӧтік ны коласісь, Алечскӧй, Альпаэзын медыджыт, кузянас 21 км; эта ӧтік глетчеррез коласісь, кӧда вердӧ Рон ю.
Тайӧ гӧраясыс кузяла сулалӧны орчча складкаясӧн, кодъяс (складкаясыс) торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс кузьмӧс долинаясӧн. Эна керӧссэз быдсӧн асланыс ордчӧн нюжалӧмӧн лоӧны чукыррезісь, кӧдна торйӧтӧмӧсь доль нюжалана долинаэзӧн.
Налӧн гребеньясыс зубчатӧйӧсь, йывъясыс ёсьӧсь, бокъясас пыдӧдз кодйыссьӧмаӧсь вомӧна долинаяс. Гребеннез нылӧн пиняӧсь, керӧс йыввез йылаӧсь, покаттэз (склоннэз) гарйӧмӧсь поперечнӧй пыдын долинаэзӧн.
Татшӧм разнӧй формаыс лоӧ разнӧй горнӧй породаясла, кодъясысь артмӧны складкаясыс: сэні эмӧсь и рыхлӧй породаяс, шуам сёй да мергель, и чорыдджык породаяс, кыдзи песчаникъяс да известнякъяс, и медбӧрти, медчорыдъяс — гранит да гнейс. Сэтшӧм быдкодь форма лоӧ сійӧн, мыля быдкодьӧсь керӧс породаэз, кӧднаись лоӧны чукыррес: ныын пантасьӧны и рышкыт породаэз, кыдз сёйез да мергеллез, и чорытжыккез, кыдз песӧккез да известняккез, и, медбӧрын, медчорыттэз, кыдз гранит да гнейс.
Рыхлӧй породаясӧс кокниа нуӧ ваӧн, а чорыдъясыс кольӧны гребеньясӧн да йывъясӧн. Рышкыт породаэз миськассьӧны кокнита, а чорыттэс гребеннезӧн да керӧсйыввезӧн кольӧны.
Лунвылын Альпылӧн продолжениеыс Апеннины, найӧ вуджӧны Сицилия ді вылӧ, а сэсянь Войвыв Африкаӧ — Атласнӧй гӧраяс — да Гибралтар пыр — Пиренейскӧй полуостров лунвылӧ, кӧні сійӧ шусьӧ Сьерра-Невадаӧн. Лунвылын Альпаэзлӧн нюжалӧмӧн лоӧны Апенниннэз, кӧдна вуджӧны Сицилия остров вылӧ, а сэтчинсянь Ойвыв Африкаӧ — Атласскӧй керӧссэз — и Гибралтар пыр — Пиренейскӧй кӧдж лунвылӧ, кытӧн нылӧн нюжалӧмыс новйӧтӧ ним Сьерра-Невада.
Рытыввылын Альпылӧн продолжениеыс Пиренеи да Кантабрийскӧй гӧраяс. Рытвылын Альпаэзлӧн нюжалӧмӧн лоӧны Пиренейез да Кантабрийскӧй керӧссэз.
Асыв-лунвылын Альпы вуджӧны Динарскӧй гӧраясӧ. Лун-асыввылын Альпаэз нюжалӧны Динарскӧй керӧссэзӧн.
Динарскӧй гӧраяс артмӧмаӧсь руд-виж либӧ гӧрд известнякъясысь, кодъяс кокниа лэдзӧны ас пырыс ва. Динарскӧй керӧссэз шогмӧмась руд, веж нето гӧрд известняккезісь, кӧдна ас пыр кокнита лэдзӧны ва.
Гӧраяс пытшкас эм зэв уна пещера, кыті визувтӧны му выв шоръяс да юяс. Эна керӧссэз пытшкын эмӧсь зэв уна пещераэз, кӧднаӧт визывтӧны муувт шороккез да юэз.
Адриатическӧй море вывті пароходӧн мунігӧн аддзан Динарскӧй гӧра кыркӧтшъясысь лыдтӧм пещера вомъяс. Кӧр мунан пароход вылын Адриатическӧй море кузя, то Динарскӧй керӧссэз орӧминнэзісь (обрыввезісь) адззан лыдтӧг уна пещера петаніннэз
Асыввылын Альпийскӧй гӧраяс вуджӧны Карпатскӧй, Балканскӧй да Крымскӧй гӧраясӧ. Асыввылын Альпаэз нюжалӧны Карпаттэзын, Балканнэзын и Крымскӧй керӧссэзын.
Тайӧ став гӧраясыс — складчатӧй гӧраяс, дай артмӧмаӧсь найӧ ӧти кадӧ Альпыкӧд ставыс найӧ том гӧраяс Европалӧн. Быдсӧн эна керӧссэс — чукыраӧсь, и аркмисӧ нія Альпаэзкӧт ӧтік кадӧ — быдсӧн нія Европалӧн томыник керӧссэз.
Сэки жӧ, кор кыпӧдчисны складкаяс, мукӧд юкӧнъясыс сушалӧн лэччисны увлань; на местаын артмисны мореяс: Эгейскӧй, Адриатическӧй, Тирренскӧй, либӧ артмисны увтасъяс: Ломбардскӧй, Среднедунайскӧй, Нижнедунайскӧй. Сія жӧ кадӧ, кӧр лэбисӧ чукыррез, кӧсінлӧн мӧдік часттез лэдзчисисӧ; ны местаэзӧ аркмисӧ мореэз: Эгейскӧй, Адриатическӧй, Тирренскӧй, либо жӧ аркмисӧ лажмытіннэз Ломбардскӧй, Среднедунайскӧй, Нижнедунайскӧй.
Тайӧ увтасъясыс коркӧ вӧвліны морскӧй заливъясӧн, кодъяс бӧрынджык тырины ю ваӧн вайӧмторъясӧн (лыа, нюйт и с. в.). Эна лажмытіннэс кӧркӧ вӧлісӧ море заливвезӧн, кӧдна сыбӧрын тырисӧ ю пуксьӧссэзӧн.
Том складчатӧй гӧраяс гӧльӧсь полезнӧй ископаемӧйясӧн. Том чукыра керӧссэз пользаа шедтӧссэзӧн беднӧйӧсь.
На пытшкысь торъялӧны сӧмын Карпатскӧй гӧраяс, кодъяслӧн асыввывладоръясыс озырӧсь нефтьӧн да солӧн. Торйӧтны позьӧ энаись токо Карпаттэз, кӧдналӧн асыввыв керӧс увттэс богатӧсь нефтьӧн да солӧн.
Важся гӧра массивъяс да холмистӧй равнинаяс. Важся керӧса массиввез да мыса ровнӧйиннэз.
Войвывланьын да рытывланьын Альпы гӧраяссянь сулалӧны ёна важся гӧра массивъяс: Среднегерманскӧйяс да Французскӧйяс. Ойвывлань да рытвывлань Карпаттэзсянь сулалӧны важся керӧса массиввез: Среднегерманскӧйез да Французскӧйез.
Найӧ артмылісны Альпыысь водзджык да коркӧ вӧліны джуджыд складчатӧй гӧраясӧн жӧ, но бӧрынджык найӧ жуглысисны: зэръяс да визув ваяс кырӧдісны найӧс подулӧдзыс да шыльӧдісны. Нія вӧлісӧ Альпаэзся одзжык и кӧркӧ вӧлісӧ сідзжӧ вылын чукыра керӧссэзӧн, но сёрӧнжык радзсисӧ: зэррез да визывтан ваэз кырӧтісӧ нійӧ дзикӧдз да волькӧтісӧ.
На местаын вӧліны нин равнинаяс, кор пондісны кыпӧдчыны выль складчатӧй гӧраяс — Альпы да мукӧд. Кӧр пондісӧ лэбтісьны виль чукыра керӧссэз — Альпаэз да мӧдіккез, ны местаэзын вӧлісӧ ни ровнӧйиннэз.
Альпийскӧй складкаяссянь личкысьӧмла гӧраяслӧн ёна важся подувъясыс торъялісны глыбаясӧ; мукӧд глыбаясыс петісны мусьыс да кыпӧдчисны вывлань, артмӧдісны паськыд гӧра хребетъяс, а мукӧдыс — лэччисны потасъясӧдыс увлань, и сэні лоины увтас долинаяс да котловинаяс. Альпа чукыррез нырыштӧмсянь важся керӧссэзлӧн основаннёэз вӧлісӧ торйӧтӧмась глыбаэз вылӧ; ӧтік глыбаэз вӧлісӧ вештӧмась му пытшкись да лэбисӧ вылӧ, кӧдна аркмӧтісӧ паськыт керӧса хребеттэз, а мӧдіккез — лэдзчисисӧ потӧммез коласӧ, и сэтӧн мыччисисӧ сбросовӧй долинаэз да котлованнэз.
Кӧнсюрӧ Германскӧй да Французскӧй массивъяс вылын сулалӧны кусӧм вулканъяс, конусъясыс да кратеръясыс налӧн и ӧні зэв бура тыдалӧны. Мукӧд массиввез вевдӧрын, кыдз Германскӧйезын, сідз и Французскӧйезын, сулалӧны кусӧм вулканнэз, кӧдналӧн бура тӧдчӧмӧн кольччисӧ кратеррез да конуссэз ӧння виӧдз.
Найӧ артмалісны коркӧ потасъясас да дыр олісны, шыблалісны пӧим да лэдзисны лава юяс; ӧні шоныд да минеральнӧй ключьяс найӧ подулын петкӧдлӧны налысь вулкансянь лоӧмсӧ. Нія аркмисӧ кӧркӧ потӧммезын и дыр уджалісӧ (действуйтісӧ), чапкалісӧ пӧим да лава потоккез; ӧні ны кок увтісь шоныт да минеральнӧй источниккес висьталӧны асланыс вулканнэзісь аркмӧм йылісь.
Став массивъясыслӧн бокъясыс шыльыдӧсь, йывъясыс гӧгрӧсӧсь либӧ плоскӧйӧсь. Быд массивлӧн эмӧсь волькыт покаттэз да гӧгрӧстӧм нето плоскӧй керӧсйыввез.
Важ массивъясӧн жӧ лоӧны Пеннинскӧй да Шотландскӧй гӧраяс Великобритания ді вылын. Важся массиввез дынӧ пырӧны сідзжӧ Великобритания остров вылісь Пеннинскӧй да Шотландскӧй керӧссэз.
Полезнӧй ископаемӧйяс Рытыввыв да Лунвыв Европаын куйлӧны медзэвсӧ важ массивъяс пытшкын, торъя нин найӧ подувъяс дорын. Рытвыв да Лунвыв Европаын пользаа шедтӧссэз куйлӧны медыджыта важся массив недраэзын, а эшӧ унажык ны кок увттэзын.
Шуам, Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвывса подувъяс дорын, сэні, кӧні визувтӧ Рур ю, Рейнлӧн вожыс, эм обласьт, кӧні гырысь пластъясӧн куйлӧ из шом. Сідз, Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэз ойвыв кок увт дынын — сэтчин, кытӧн визывтӧ Рур ю, Рейнлӧн приток, эм область, кытӧн куйлӧны зэв ыджыт изшом плассэз.
Тайӧ обласьтыс шусьӧ Рурскӧй бассейнӧн. Эта областьыс шусьӧ Рурскӧй бассейнӧн.
Ёна озыр из шомӧн, а сідзжӧ цинкӧн Силезскӧй бассейн, — неджуджыд Польскӧй массив рытывладорын, Одер да Висла ю йывъяс костын. Ыджыта богат изшомӧн, а сідз жӧ и цинкӧн Силезскӧй бассейн, кӧда куйлӧ рытвыв неыджыт Польскӧй массив кокувтын, Одера да Висла юэз катыт коласын.
Уна из шом сідз жӧ Великобритания ді вылын; сэні, таысь ӧтдор, эмӧсь и кӧрт рудаяс. Уна изшом сідз жӧ и Великобритания остров вылын, кытӧн эмӧсь, этася, и кӧрт рудаэз.
Войвывгерманскӧй да Войвывфранцузскӧй увтасъяс — холмистӧй равнинаяс; найӧ — ёна лэччӧм важ глыбаяс. Ойвывгерманскӧй да Ойвывфранцузскӧй лажмытіннэз асланыс видӧн мыса ровнӧйинаӧсь и мыччалӧны аснаныс важся глыбаэз, кӧдна ёна лэдзчисьӧмась.
Асыввывъевропейскӧй равнина да Финно-Скандинавскӧй массив. Асыввывьевропейскӧй ровнӧйин да Финно-Скандинавскӧй массив.
Дзик мӧд нога лоӧ Асыввыв Европа, кӧні паськыда куйлӧ шыльыд да ӧтсяма Асыввывъевропейскӧй равнина. Дзикӧдз мӧдік чужӧмнас Асыввыв Европа, кытӧн ӧддьӧн ыджыт пространство вылын куйлӧ ровнӧй и ӧткодь Асыввывьевропейскӧй ровнӧйин.
Тайӧ — паськыд увтас, коді сӧмын кӧнсюрӧ кайӧ 200 м-ысь вылӧджык да артмӧдӧ Среднерусскӧй, Приволжскӧй да некымын мукӧд вывтас. Сія вачкисьӧ зэв паськыт лажмытін вылӧ, кӧда токо мукӧд местын лэбтісьӧ 200 м-ся вылӧжык да аркмӧтӧ Среднерусскӧй, Приволжскӧй да мукӧд вылыніннэз.
Каспийскӧй море дорын сійӧ лэччӧ океан уровеньысь улӧджык (Прикаспийскӧй впадина). Каспий море дынын сія лэдзчисьӧ океан уровенься лажмытжыка (Прикаспийскӧй пуксянін*).
Волга либӧ Ока вывті, Волхов вывті пароходӧн мунігӧн аддзан берег кыркӧтшъяссьыс веськыд, пӧшти горизонтальнӧй пластъяс разнӧй горнӧй породаяслысь. Кӧр мунан пароход вылын Волга нето Ока кузя, Волхов кузя, то берег обрыввезісь адззан ровнӧй, почти горизонтальнӧй плассэз быдкодь керӧс породаэзісь.
aвu * Пуксянін — впадина.
Тайӧ пластъяссӧ пуктӧмаӧсь мореяс, кодъяс войдӧр тані вӧліны. Эна плассэс пуксьӧтӧмась мореэзӧн, кӧдна вӧлісӧ эстӧн одзжык.
Тайӧ пуктӧм породаяс вылас куйлӧны ледникъясӧн вайӧм торъяс — поддоннӧй либӧ конечнӧй моренаяс — ӧтгудыр сёй, лыа да из-валун. Эна жӧ пуксьӧса породаэз вевдӧрын куйлӧны йыа вайӧтӧммез, кыдз поддоннӧй моренаэз нето конечнӧй моренаэз, кӧдна аркмӧмась арттӧма сёй, песӧк да вулкан-иззэз сорӧмись (смесись).
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Тӧдмалӧй видзӧдӧмӧн, кутшӧм юкӧн Европа плӧщадьлӧн вӧлӧма ыжыд ледник улын. Тӧдӧ син вылӧ, Европалӧн кытшӧм площадь часть вӧлі вевттьӧма ыджыт ледникӧн?
Кутшӧм гӧраяс вевттьысьлісны ледникъясӧн? Кытшӧм керӧссэз вӧлісӧ вевттьӧмӧсь ледниккезӧн?
Кысянь локтіс ледник Войвывгерманскӧй увтасӧ? Кысянь муніс Ойвывгерманскӧй лажмытінӧ ледник?
Кысянь — Асыввывъевропейскӧй равнинаӧ? Кысянь Асыввывьевропейскӧй ровнӧйин вылӧ?
Ледникӧн пуктӧм породаясӧн тупкысьлісны не сӧмын став берег вывъясыс Балтийскӧй да Севернӧй мореяслӧн. Ледниковӧй пуксьӧссэзӧн вевттьӧмӧсь не токо Балтий да Ойвыв мореэзлӧн берег доррез.
Ледник дзоньнас тыртіс тайӧ мореяслысь местаяссӧ да колис сэтчӧ моренаяс. Ледник быдсӧн эна мореэзлісь тыртліс ложаэз: и колис сэтчин моренаэз.
Войвыв Европаын сулалӧ Финно-Скандинавскӧй горнӧй массив, кодӧс шуӧны сідзжӧ Балтийскӧй щитӧн. Ойвыв Европаын куйлӧ Финно-Скандинавскӧй керӧса массив, кӧда шусьӧ сідзжӧ Балтий щитӧн.
Тайӧ массивыс зэв важся, артмӧма гранитъясысь (руд да гӧрд гранитъяс), гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь. Эта массивыс зэв важся, аркмӧ граниттэзісь (руддэзісь да гӧрддэзісь), гнейссэзісь да кристалла сланеччезісь.
Веркӧсас сылӧн рыхлӧй муыс этша, — сійӧс пӧшти дзоньнас вундӧма йи да нуӧма ылӧ асыв-лунвылӧ да лунвылӧ. Рышкыт му сы вевдӧрын етша — сія почти дзикӧдз вундалӧма йыӧн да ылӧ нуӧтӧма лун-асыввылӧ и лунвылӧ.
Тані быдлаын тыдалӧны гранит холмъяс, найӧс шыльӧдӧма йиӧн, мукӧдсӧ весиг полируйтӧма (меж плешъяс). Ордчӧн сэтӧн тыдалӧны гранита мыссэз, кӧдна волькӧтӧмӧсь йыӧн и нельки нешоча полируйтӧмӧсь (баран кымӧссэз).
Быдлаӧ разӧдӧма зэв гырысь изъяс-валунъяс. Быдлаын чапкалӧмӧсь ыджыт валуннэз-иззэз.
Рытыв-войладорыс тайӧ массивыслӧн кыпӧдчӧ вывлань — сэні сулалӧны Скандинавскӧй гӧраяс, паськыд да шыльыд йывъясаӧсь — фиельдъясаӧсь, 1½–2½ сюрс м-ӧдз судтананыс; медджуджыд фиельдъяс вылас куйлӧны векыся лымъяс да йияс (ледникъяс). Ой-рытвыв дор эта массивлӧн лэбтісьӧм — сэтчин куйлӧны плоскӧй йыввезӧн — фиельдаэзӧн Скандинавскӧй керӧссэз, кӧдна вылынанас 1½ — 2½ сюрс м ӧдз; медвылын фиельдаэз вылын куйлӧны векся лыммез да ледниккез.
Буретш тайӧ гӧраясыс и вевттьысьлісны йизьылан кадас кыз йиӧн (1 км-ысь кызджык), да тасянь йиыс муніс асыв-лунвылӧ — СССР-ӧ да лунвылӧ — Польшаӧ да Германияӧ. Вот эна керӧссэз ледниковӧй периодӧ и вӧлісӧ вевттьӧмась зэв ыджыт кыз йыӧн (км-ся кызжыкӧн), и этасянь эна йыэз мунісӧ лун-асыввылӧ — СССР пределӧ да лунвылӧ — Польша да Германия пределӧ.
Рытыввылын ледникъяс лэччисны Атлантическӧй океанӧ да сэні вӧчисны зэв ыджыд удж. Рытвылӧ ледниккез кыссисӧ Атлантика океанӧ и сэтӧн керисӧ зэв ыджыт удж.
Найӧ пыдӧдз кодйисны гӧра выв долинаяс да нуисны сэтысь став рыхлӧй пӧрӧдаяссӧ, долинаяссӧ пӧртісны джуджыд ущельеясӧ. Нія пыдынсьӧтісӧ керӧс долинаэз да петкӧтісӧ ныись быдсӧн небыт породаэсӧ, пӧртісӧ долинаэсӧ пыдын ущеллёэзӧ.
Кор ледникъяс сыліны, сэки море пырис ущельеясас да пӧртіс найӧс зӧм кыркӧтшъяса кузь морскӧй заливъясӧ — фиордъясӧ. Кӧр ледниккез сылісӧ, то море пырис ущеллёэзӧ и пӧртіс нійӧ кузь морскӧй заливвезӧ — фиорддэзӧ, вылын крут береггезӧн.
Фиордъяслӧн кузьтаыс 150 километрӧдз дай унджык. Фиорддэс — 150 километр кузяӧсь и кузьжыкӧсь
(Согне-Фиорд; серпас, 11 лб.). (Согне-фиорд; рисунок, 11 листбок).
Фиордъяс пырӧны гӧраясӧ ущельеясӧн, ущелье пыдӧсас ва; ваыс сэтшӧм джуджыд, мый фиордъясӧд вермӧны ветлыны океанскӧй пароходъяс. Фиорддэз кыдз ущеллёэз пырӧны керӧссэз пытшкӧ, кӧдналӧн пыдӧсыс тыртӧма ваӧн: нія сэтшӧм пыдынӧсь, што ны кузя вермасӧ уявны океанскӧй пароходдэз.
Финно-Скандинавскӧй массив озыр кӧрт рудаясӧн, мукӧдлаын тайӧ массив вылас дзонь гӧраясӧн куйлӧ магнитнӧй железняк, — сэтшӧм лоӧ Кируна гӧра Швецияын (серпас, 15 лб.). Финно-Скандинавскӧй массив богат кӧрт рудаэзӧн, кӧдна эта массив вылын мукӧд местаэзас аркмӧтӧны быдса магнита кӧрт керӧссэз, — сэтшӧм Кируна керӧс — Швецияын (рисунок, 15 листбок).
Вулканическӧй обласьтъяс. Вулканическӧй областтез.
Европаӧ пырӧ Исландия ді; сійӧ — сушалӧн коляс, коді ӧтлаавліс войдӧр Европаӧс Гренландиякӧд. Европа дынӧ пырӧ остров Исландия, кӧда лоӧ кӧсін кольӧмӧн, мый ӧтлаавліс Европасӧ Гренландиякӧт.
Тэчас сертиыс Исландия ӧтсямакодь Скандинавиякӧд да Великобритания войвыв юкӧнкӧд, но сійӧ торъялӧ наысь со мыйӧн: сэні уна действуйтысь вулкан, зэв уна пӧсь ключ да гейзер, сэн жӧ джуджыдджык вулканъяс вылын (2 км-ӧдз), шуам Гекла вылын, куйлӧны векӧвӧйся лымъяс да ледникъяс. Исландия аслас строеннёӧн ӧткодьсялӧ Скандинавиякӧт и Великобритания ойвыв частькӧт, но мӧдкодьсялӧ сійӧн, што сыын уна действуйтан вулканнэз, уна пым-дзирыт ключчез да гейзеррез, сэтӧн жӧ колӧ висьтавны сійӧ, што медвылын вулканнэз (2 км-ӧдз), кыдз Гекла, вевттьӧмӧсь векся лымӧн да ледниккезӧн.
Ледникъяс Исландияын босьтӧны уна пӧв унджык места Альпыын серти. Исландияын ледниккез занимайтӧны местасӧ унаись унажык, нежели Альпаэзын.
Лава шыбласигӧн лымйыс да йиыс на вылын сылӧны, сэки пӧим сора пӧсь ва паськыд юясӧн лэччӧ долинаясӧд, сьӧрсьыс босьтӧны изъяс да йи торъяс. Лава изверженнё дырни лым да йы ны вылісь сылӧны, и дзирыт вына ва визыввез, пӧимӧн сорласьӧмӧн, котӧртӧны сэк долинаэз кузя да кыскӧны сьӧраныс иззэз да йы кусӧккез.
Исландияын кындзи, действуйтысь вулканъяс эмӧсь Европаын Средиземнӧй море берегъяс вылын (Везувий — Апеннинскӧй полуостров вылын, Этна — Сицилия ді вылын, Санторин — Балканскӧй полуостровсянь лунвывланьӧ). Исландияынся, уджалан вулканнэз эмӧсь и Европа Мушӧр море береггез дорын (Апеннина кӧдж вылын Везувий, Сицилия остров вылын Этна, Балкан кӧдж лунвылын — Санторин).
Сэні тшӧкыда овлӧны зэв чорыд землетрясениеяс, — сэки му коркаас артмӧны джуджыд потасъяс (татшӧм потасъясас и овлӧны вулканъясыд). Сэтчин музэгалӧммезсянь му кора бура жугалӧ, кӧда дырни аркмӧны ыджыт пыдын му колассэз (сэтшӧм му колассэзын и паськалӧмӧсь вулканнэз).
Ставыс тайӧ лоӧ Эгейскӧй, Ионическӧй да Тирренскӧй море пыдӧслӧн увлань лэччӧмла. Быдӧс эта лоӧ сы кузя, што лэдзчисьӧны Эгейскӧй, Ионическӧй да Тирренскӧй мореэзлӧн ва пыдӧссэз.
Увлань лэччӧмыс Европаын эм и мукӧд местаясын, но резкӧй толчокъястӧг да землетрясениеястӧг. Европаын лэдзчисьӧм мунӧ сідз жӧ и мӧдік местаэзын, но сэтӧн абуӧсь ыджыт толчоккез да музэгалӧммез.
Шуам, надзӧник лэччӧны став берегъясыс Севернӧй морелӧн. Сы понда Голландияын да Войвыв Германияын вӧчӧма гырысь плотинаяс увтас берегъяссӧ мореӧн босьтӧмысь видзӧм могысь. Сідз, жагӧна лэдзчисьӧны быдсӧн береггез Ойвыв морелӧн, мый кузя Голландияын да Ойвыв Германияын керӧмӧсь ыджыт плотинаэз, медбы берегитны лажмыт береггесӧ ваӧн тыртӧмсянь.
Голландияын берегыс лэччӧ 3 м кымын сё воӧн, да ыджыд юкӧн тайӧ странаыслӧн куйлӧ море уровеньысь (веркӧсысь) улынджык. Голландияын берег, сідз шуны, ӧтік столетияӧ лэдзчисьӧ 3 м вылӧ и ыджытжык часть эта страналӧн куйлӧ море уровенься лажмытжыка.
Мӧдарӧ, Войвыв Скандинавиялӧн да Финляндиялӧн берегъясыс кайӧны Ботническӧй залив дорын 1 м гӧгӧр сё воӧн. А Ойвыв Скандинавиялӧн да Финляндиялӧн береггез лэбтісьӧны Ботническӧй залив дынын столетияӧ 1 м вылӧ.
Европа веркӧс йылысь помалӧм. Европа вевдӧр йылісь заключеннё.
Кызвын веркӧсыс Европалӧн мортлы овны удобнӧй. Веськыта шуны, мортлӧ олӧм понда Европалӧн вевдӧрыс удобнӧй.
Джуджыд гӧраяс (1500 м-ысь вылынджык) босьтӧны тані этша места. Вылын керӧссэз (1500 м-ся вылынжык) занимайтӧны сыын местасӧ етша.
Равнинаяс, платояс (вывтас местаяс) да неджуджыд гӧра бокъяс рыхлӧй муаӧсь, видз-му овмӧслы зэв лӧсялӧны. А сылӧн ровнӧйиннэс, плато да неыджыт покаттэз вевттьӧмась рышкыт муӧн, кӧда мууджалӧм понда удобнӧй.
Торъя бур муа лоӧ лёсса полоса, коді куйлӧ важ ледник лунвыв дор пӧлӧн (карта, 10 лб.). Медъёна плодороднӧйӧн лыддиссьӧ лёссовӧй полоса, кӧда нюжалӧма доль важ ледник лунвыв дорӧт (карта, 10 листбок).
Лёсс — югыдвиж известковӧй сёя му (посни синма известкаа); кор сійӧ кырӧ, кольӧны сувтса (вертикальнӧй) стенъяс. Лёсс — палево-веж известя сёйвевья му (учӧтик известя синоккезӧн); кӧр сія жугалӧ, то кольӧ вертикальнӧй стенаэз.
Тшӧкыда сійӧ овлӧ чернозёмлы подпочваӧн либӧ сы кодь жӧ плодороднӧй мусинъяслы подпочваӧн. Тшӧка сія овлӧ сьӧд мусин увтӧн нето плодородия сьӧрті сы вылӧ вачкисяна мӧдік мусиннэз увтӧн.
Лёсса муяслӧн бурлуныс лоӧ калийӧн, извесьтӧн да тшӧтш векджык и перегнойӧн озырлун сайын. Лёссовӧй муэз плодороднӧйӧсь сійӧн, што ныын уна калий, известь, а сідзжӧ му нӧгыль.
Зэв плодороднӧйӧсь вулканическӧй обласьтъясын мусинъяс, кодъяс вылӧ пуксьӧма пӧим. Зэв богатӧсь муэс вулкан областтезын, кӧдна вевттисьӧмӧсь пӧим чапкӧммезӧн.
Туйяс вӧчӧмлы Европалӧн гӧраяс оз мешайтны; на вылӧ каянінъясыс кызвынысьсӧ абу крутӧсь, вуджанінъяс абу зэв джуджыдӧсь. Туйез нюжӧтӧм понда Европаын керӧссэз оз падтӧ; подъёммез ны вылӧ унажыкыс абу крутӧсь, переваллэз не сідз вылынӧсь.
Сьӧкыд вӧлі вӧчны туйяс сӧмын джуджыд гӧраяс вомӧн, шуам Альпы вомӧн. Сьӧкыт вӧлі туйесӧ керны токо Альпа керӧссэз пыр.
Но и сэні ӧні вӧчӧма кӧрт туйяс, хребетъяссӧ найӧ вуджӧны тоннельясӧд. Но и сэтчин ӧні керӧмась кӧрттуйез, кӧдна вуджӧны хребеттэсӧ тоннеллезӧт.
Тоннельяссӧ кодйӧма гӧра вомӧныс динамит отсӧгӧн. Керӧссэз пыр эна тоннеллес гарйӧмась динамитӧн.
Сен-Готардскӧй тоннель, 15 км кузьта, кодйисны 20 сюрс рабочӧй 10 во чӧж. Сен-Готардскӧй тоннель, кузянас 15 км, гарйисӧ 20 сюрс уджалісь 10 год сьӧрна.
Сен-Готардскӧй перевал (вуджанін) коли дзонь километрӧн вылынджык тоннельсьыс, но и сэті ветлӧны ӧні шоссе вывті автомобильясӧн. Сен-Готардскӧй перевал кольччис тоннелься вылынжык ӧтік километр вылӧ, но и сы кузя ӧні кокнита шоссе вылӧт ветлӧны автомобиллезӧн.
Альпы вылӧ ветлӧны уна туристъяс, и налы сэні вӧчӧма, кӧрт туйясысь ӧтдор, ещӧ зубчатӧй да канатнӧй туйяс, кыті туристъяс вермӧны кайны джуджыд гӧраяс вылӧ Альпыӧн любуйтчӧм могысь. Альпаэз уна привлекайтӧны туриссэзӧс, и ны понда сэтчин керӧма, обыкновеннӧй кӧрттуйезся, эшӧ уна мӧдік пиня да канатнӧй туйез, кӧдна кузя туриссэз вермӧны кайны вылын керӧссэз вылӧ, медбы сэтчинсянь любуйтчыны Альпаэз видӧн.
Татшӧм туйсӧ вӧчӧма весигтӧ Швейцарскӧй Альпы йылӧ — Юнг-Фрау вылӧ (4170 м). Сэтшӧм туй керӧма нельки швейцарскӧй Альпа йылӧ — Юнгфрауӧ (4170 м).
Джуджыд гӧраяс Европаын сулалӧны сідзи, мый найӧ оз мешайтны тӧвъяслы океансянь пырны медся ылі юкӧнъясас. Европаын ыджыт керӧссэзлӧн расположеннё сэтшӧм, што нія озӧ падтӧ пырны океансянь тӧввезлӧ медылын сія часьттезӧ.
[Бернскӧй Альпыын долина. [Бернскӧй Альпаэзын долина.
Пыдӧсас да бокъясас — видзас да пӧскӧтинаяс. Сы пыдӧсын да боккезын — видззез да поскотинаэз.
Неылын гӧра выв керка (изъяссӧ тэчӧма керка вевт вылас, медым сійӧс эз нуны ыджыд тӧвъяс). Матын керӧс хижина (коромина вылӧ иззэз тэчӧмӧсь сы понда, медбы сійӧ эз нӧбӧтӧ вына тӧввез).
Видзӧдлӧй бурджыка долина форма вылас — сійӧс кодйӧмаӧсь важ ледникъяс.] Видзӧтӧ бытшӧмик долина форма вылӧ — сія пыдынсьӧтӧма важся йыэзӧн.]
[Европа материклӧн тэчас. [Европа материклӧн строеннё.
Петкӧдлӧй чукля визьяс, код пӧлӧн нюжӧдчисны складчатӧй гӧраяс. Мыччалӧ чуклялӧм виззесӧ, кӧднаӧт доль нюжалӧмась чукыра керӧссэз.
Петкӧдлӧй джуджыд массивъяс. Мыччалӧ вылын массиввез.
Вулканическӧй областьяс Вулкана областтез
Джуджыд массивъяс да плато Вылына куйлан областтез да глыбаэз
Ляпкыд массивъяс да холмистӧй равнинаяс Етша лэбтӧм областтез да глыбаэз
Кристаллическӧй массивъяс Кристаллическӧй массиввез
Том складкаяслӧн зона Том чукырреза зонаэз
Плоскӧй равнинаяс Асыввыв европейскӧй ровнӧйин
Намывнӧй увтасъяс Намывнӧй лажмытіннэз
Джуджтаыс 200 м. Пыдынаыс 200 м
Действуйтысь вулканъяс] Действуйтан вулканнэз]
[Вылыс Рейнлӧн увтас долина. [Вылісь Рейнлӧн сбросовӧй долина.
Мый серти тыдалӧ, мый Рейнскӧй долина артмӧма потасъясӧд лэччӧмла? Мыйись тыдалӧ, што Рейнскӧй долина аркмис потӧммезӧт пуксянсянь?
Гнейс да гранит Гнейс да гранит
Сёрсяджык пластъяс Уна сёржыкся плассэз
Кусӧм вулкан Кусӧм вулкан
Ю наносъяс] Юэзлӧн пуксьӧтӧминнэз]
[Европа важ йизьылӧмлӧн карта. [Европалӧн важся йысялӧмись карта.
Петкӧдлӧй местаяс, кысянь локтіс йи. Мыччалӧ местаэз, кысянь муніс йы.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні артмис лёсс.] Мыччалӧ полоса, кытӧн аркмис лёсс.]
[Согне-Фиорд Скандинавскӧй полуостров берег вылын. [Скандинав кӧдж берег дорын Согне-фиорд.
Мерайтӧй фиордыслысь пасьтасӧ медпаськыд инъястіыс. Меряйтӧ фиордлісь паськытасӧ медпаськыт местаэзӧт.
Корсьӧй фиорд дінсьыс джуджыд местаяс, кысянь лэччисны фиордас ледникъяс.] Адззӧ фиорд дынісь вылынаиннэз, кытісь кыссисӧ фиордӧ ледниккез.]
[Норвежскӧй фиорд. [Норвежскӧй фиорд.
Гранита берегъяс кыркӧтш доръясас быдмӧны пожӧм пуяс. Гранит береггез, кӧдна матын обрыввез дынын вевттисьӧмась пожуммезӧн.
Местнӧй сообщениелы неыджыд поштӧвӧй пароход. Неыджыт почтовӧй пароход, кӧда служитӧ местнӧй сообщеннё понда.
Мыйла фиордъяслӧн сэтшӧм крутӧсь да джуджыдӧсь берегъясыс?] Мыля фиорддэзлӧн сэтшӧм крутӧсь да вылынӧсь береггес?]
[Кируна гӧра Швецияын. [Швецияын Кируна керӧс.
Тайӧ гӧраыс, Скандинавскӧй массив вылын, дзоньнас артмӧма кӧрт рудаысь. Эта керӧсыс, кӧда куйлӧ Скандинавскӧй массив вылын, быдсӧн сулалӧ кӧрт рудаись.
Рудасӧ перйӧны динамитӧн да лэдзӧны вагонеткаясӧн, Англияӧ да Германияӧ нуӧм вылӧ.] Этӧ рудасӧ жугдӧны динамитӧн да лэдзӧны вагонеткаэзын улӧ, медбы иньдыны Англияӧ да Германияӧ.]
Климат. Климат.
Европа — свет юкӧнъяс пиысь пӧшти ӧтнасӧн дзоньнас сулалӧ умереннӧй поясын, мортлы олӧм вылӧ бур поясын. Европа — дзик ӧтік свет часть, почти быдсӧн кӧда пукалӧ умереннӧй поясын и мортлӧ олан понда кӧда зэв бур.
Гольфстрим. Гольфстрим.
Европа климатлы ыджыд тӧдчанлун кутӧ Гольфстрим, мусяр вылын медся ён шоныд ва течение. Европа климат понда ыджыт значеннё сетӧ Гольфстрим, му шар вылын медвына шоныт визыв.
Гольфстрим вайӧ Европа берегъясӧ тропикувса шондіӧн шонтӧм ва. Европа береггезлань Гольфстрим кыскӧ зэв уна шоныт ва, кӧда шонтіссьӧ тропическӧй шонді югӧррезӧн.
Гольфстрим вӧсна Севернӧй море некор оз кынмывлы. Гольфстрим увья Ойвыв море некӧр оз кынмыв.
Балтийскӧй морелӧн шӧр юкӧныс сідз жӧ оз йизьывлы; Балтий море аслас шӧр частьын сідз жӧ овлӧ йыэзӧн тырттӧм;
Финскӧй да Ботническӧй заливъяс кынмылӧны кымынкӧ тӧлысь кежлӧ, а сэки жӧ Гудзонов заливын, коді куйлӧ сійӧ широтаын жӧ, весиг гожӧмын плавайтӧ йи. Финскӧй да Ботническӧй заливвез кынмӧны кынымкӧ мисеч вылӧ, сэк кӧр Гудзон залив, кӧда куйлӧ сія жӧ широтаын, нельки гожумӧ свободнӧй оз овлы уялан йыэзсянь.
Атлантическӧй океан Скандинавия рытыввыв берегъяс дорын оз кынмывлы некор, а налы паныда берегъяс дорын Гренландияын сійӧ во гӧгӧр йи улын. Атлантика океан Скандинавия рытвыв береггез дынын оз кынмывлы некӧр, а паныта куйлан Гренландия береггез дынын сія вевттьӧма йыӧн быдса год.
Гольфстрим мунӧ и Севернӧй Ледовитӧй океанӧ. Гольфстрим кыссьӧ и Ойвыв Йыа океанын.
Тані сійӧ вештӧ Европа берегъясысь плавайтысь полярнӧй йияс. Сэтчин сія Европа береггез дорись вашӧтӧ уялан полярнӧй йыэсӧ.
Гольфстрим вӧсна Европаын климат шоныдджык сійӧ жӧ параллельясса Америкаын да Азияын серти. Гольфстрим увья Европаын климатыс шонытжык, нежели нія жӧ параллеллез вылын Америкаын да Азияын.
Гренландия — материк йи улын, а Скандинавскӧй полуостров вылын сійӧ жӧ широтаын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс. Гренландия вевттьӧма материковӧй йыӧн, а Скандинавия кӧджын сія жӧ широтаын быдмӧны зэв бур лысъя пуэз.
Лабрадор берегъяс вылын кӧдзыд ва визувтас вӧсна куйлӧны тундраяс, и тайӧ став кӧдж вылас оз позь нуӧдны видз-му овмӧс; сэні жӧ Европаын сійӧ жӧ широта вылын (50-ӧдсянь 60-ӧд параллельӧдз) быдлаын бура быдмӧны няньяс да фрукта пуяс. Лабрадорлӧн берег дорын кӧдзыт визывсянь паськалӧны тундраэз, и быдсӧн эта кӧдж вылын оз позь нуӧтны мууджалӧм; сэк кӧр Европаын сія жӧ широтаын (50°-сянь 60°-ӧдз) быдлаын бура быдмӧны сюэз да фрукта пуэз.
Азияын 50-ӧд параллель мунӧ Сахалинӧд, сэні вогӧгӧрся шӧр температура 0° гӧгӧр, а Европаын тайӧ жӧ широтаас быдлаын кӧдзӧны шобді, а мукӧдлаас вӧдитӧны весиг виноград; вогӧгӧрся шӧр температура тані 10° шоныд гӧгӧр. Азияын 50-ӧт параллель кералӧ Сахалин; сэтчин годлӧн шӧрӧт температураыс 0° гӧгӧр; сэк кӧр Европаын эта широтаын быдлаын кӧдзӧны шогді, а мукӧд местын нельки быдтӧны виноград; а годлӧн шӧрӧт температураыс шоныт 10° гӧгӧр.
Рытыв тӧвъяс. Рытвыв тӧввез.
Тайӧ абу, дерт, ставыс ӧти Гольфстрим сайын. Быдӧс эта висьтассьӧ не токо ӧтік Гольфстримӧн.
Европа сулалӧ умереннӧй поясын сійӧ полосаас, кӧні кызвынысьсӧ овлӧны рытыв тӧвъяс, да частӧ мунлӧны рытывсянь асыввылӧ циклонъяс. Европа пукалӧ сія умереннӧй полосаын, кытӧн унажыксӧ тӧввес овлӧны рытвывсянь и тшӧка мунӧны рытвывсянь асыввылӧ циклоннэз.
Рытыв тӧвъяс лоӧны антипассатъясысь, кодъяс лэччӧны атмосфера вылыс слӧйясысь Атлантическӧй океан шӧр юкӧнын да мунӧны водзӧ асыв-войвылӧ да асыввылӧ Европалань. Рытвыв тӧввез аркмӧны антипассаттэзісь, кӧдна атмосфера вевдӧрись слойезісь Атлантика океан шӧрӧ лэдзчӧм бӧрын мунӧны ой-асыввылӧ да асылӧ Европалань.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Европаын кӧть и оз век, но унджыкысь дай ёнджыка мукӧд тӧвъяс серти. Рытвыв тӧввез Европаын пӧльтӧны кӧть и не пыр, но сёжӧ тшӧкжыка да вынӧнжык, нежели мӧдік лапӧвсянь тӧввез.
Найӧ шоналӧны Гольфстримсянь, ульсалӧны сійӧ шоныд руӧн да новлӧны васӧ (руӧн да кымӧръясӧн) став материк пасьталаыс; тӧлын найӧ небзьӧдӧны морозъяс, а гӧжӧмын чинтӧны жар. Гольфстримӧн шонтӧмӧсь да сы пакмӧммезӧн боссьӧмӧсь, нія паськӧтӧны влага (паррезӧн да кымӧррезӧн) омӧн материк кузя; тӧвнас нія небзьӧтӧны мороззэз, а гожумнас чинтӧны жаррез.
Европаын циклонъяс вын сертиныс оз вермыны водзсасьны азияса тайфунъяскӧд да америкаса торнадокӧд; найӧ шоча петлӧны ыджыд тӧв ныръясӧн, но сы пыдди найӧ паськыда мунӧны — 1000 км пасьта гӧгӧр. Европейскӧй циклоннэз асланыс вынӧн оз вермӧ ровняйтчыны Азияись тайфуннэзкӧт да Америкаись торнадокӧт; нія шоча чулалӧны зэв ыджыт буряэзӧн, но зато кутӧны паськыт пространствоэз, поперег сюрс километрӧдз.
Кыптӧны найӧ Атлантическӧй океанын шоныд сынӧд кӧдзыд сынӧдкӧд паныдасигӧн. Аркмӧны нія Атлантика океанын, кӧр шоныт тӧв потоккез пантасьӧны кӧдзыттэзкӧт.
Шоныд сынӧд локтӧ Гольфстрим пӧлӧн Европаӧ лунвывсянь, а кӧдзыд сынӧд мунӧ войвывсянь Гренландиясянь. Шоныт потоккез мунӧны Гольфстримлӧ доль лунвывсянь Европа дынӧ, а кӧдзыт потоккез тэрмасьӧны ойвывсянь — Гренландиясянь.
Циклонъяс локтӧны Европаӧ, сьӧрсьыныс найӧ вайӧны кымӧръяс да зэръяс, а тайӧ зэв колантор видз-му овмӧслы. Циклоннэз мунӧны Европаӧ и кыскӧны сьӧраныс кымӧррез да осадоккез, а эта ӧддьӧн дона мууджалӧм понда.
Но кызвыныссӧ циклонъяс мунӧны войвывланьынджык 50-ӧд параллельысь; лунвывланьынджык тайӧ параллельсьыс Асыввыв Европаын овлӧны кос поводдяа гожӧмъяс. Но циклоннэз обыкновеннӧя ассиныс туйсӧ видзӧны 50 параллелься ойвывланьжык; местаэз, кӧдна куйлӧны эта параллелься Асыввыв Европаын лунвылынжык, страдайтӧны гожумся засухаэзсянь.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдлӧй, кыдзи мунӧ январса изотерма 0°. Казялӧ, кыдз мунӧ январ 0° изотерма.
Висьталӧй, мыйла Рытыввыв Европаын тайӧ изотермаыс крута лэччӧ войвывсянь лунвылӧ? Висьталӧ, мыля Рытвыв Европаын эта изотермаыс крута лэдзчисьӧ ойвывсянь лунвылӧ?
Висьталӧй, мыйла изотерма −10° мунӧ чукыльӧн Мурманскӧй берегсянь Скандинавскӧй полуостров лунвылӧ, а сэсся кайӧ Ботническӧй залив войвывланьӧ, да медбӧрті, лэччӧ Каспийскӧй морелань? Висьталӧ, мыля изотерма −10° мунӧ Мурманскӧй берегсянь гигинь-гогиньӧн Скандинавскӧй кӧдж лун вылӧ, а сыбӧрын лэбтісьӧ Ботническӧй залив ойланьӧ и, медбӧрын, лэдзчисьӧ Каспий море дынӧ.
Юль тӧлысся изотермаяс карта вылысь висьталӧй 16° да 21° изотермаяслысь туйсӧ. Июльскӧй изотерма карта вылісь висьталӧ 16° да 21° изотермалісь мунӧм.
Мыйла найӧ оз параллельясті мунны? Мыля нія мунӧны не параллеллез кузя?
Гожӧм Рытыввыв да Асыввыв Европаын. Рытвыв да Асыввыв Европаын гожум.
Рытыввыв Европаын гожӧм абу жар; сэтчӧ тӧвъяс океансянь вайӧны ыркыд сынӧд да уна кымӧр; насянь тшӧкыда овлӧны зэръяс. Рытвыв Европаын гожум овлӧ не жар, сідз-кыдз океан вылісь тӧввез вайӧтӧны ыркыт тӧлок да уна кымӧррез, кӧднаись тшӧка мунӧны зэррез.
Кор рытыв тӧвъяс мунӧны Европа весьтті, найӧ вочасӧн шоналӧны да воштӧны ассьыныс ульрунысӧ, торъя нин сэні, кӧні найӧ мытшасьӧны гӧраясӧ. Кӧр рытвыв тӧввез мунӧны Европа вылӧт асывлань, то нія сыспотека шоналӧны да бырӧтӧны ассиныс влага, унажыксӧ сэтчин, кытӧн нія люкасьӧны керӧссэз вылӧ.
Асыввыв Европаын гожӧмыс овлӧ нин кос да жар, торъя нин 50-ӧд параллельсянь лунвывланьын, кӧні кызвынысьсӧ гожӧмын пӧльтӧны кос асыв-вой тӧвъяс. Асыввыв Европаын гожумыс овлӧ кӧс да жар, ӧддьӧнжыксӧ лунвыв ладорӧ 50 параллельсянь, кытӧн гожумнас господствуйтӧны ой асыввыв кӧс тӧввез.
Торъя нин кос поводдяяс овлӧны сэки, кор Асыввыв Европаын дыр сулалӧ антициклон. Засухаэз медуна умӧльсӧ быдмассэзлӧ вайӧтӧны сэк, кӧр Асыввыв Европаын дыр сулалӧ антициклон.
Антициклон дырйи поводдя гожӧмын вывті жар, лӧнь; кымӧртчытӧм лӧз енэжсянь пӧдтӧ-сотӧ шонді; няньяс косьмӧны, воӧ нуртӧм (тӧщӧ) тусь. Гожумӧ антициклон дырни погоддя овлӧ ӧддьӧн жар да тӧввезтӧг; кымӧртӧм нёбосянь шонді сотӧ сідз, што оз позь терпитны, сюэз нярмӧны (бледӧтӧны) да сю туссез воӧны поснитӧсь, кокнитӧсь.
Ладнӧ, мый кос поводдяясыд Асыввыв Европаын унджыкысьсӧ оз дыр сулавны, вежсьӧны зэра поводдяӧн. Бур сія, што Асыввыв Европаын засухаэз кыссьӧны не сідз дыр и вежсьӧны зэрасян погоддяӧн.
Кор океансянь локтӧ циклон, сійӧ нырнас босьтӧ сынӧдсӧ лунвылысь, Средиземнӧй да Чёрнӧй мореясладорысь. Кӧр океансянь локтӧ циклон, то аслас одзись частьын сія кыскӧ асас воздухсӧ лунвывсянь, Мушӧр да Сьӧд мореэзсянь.
Тайӧ сынӧдас уна ва ру. Эта воздухын эмӧсь уна ваа паррез.
Сы понда, кор сійӧ (сынӧдыс) кайӧ вывлань (кыдзи быд тӧв нырын), артмӧны гымалан кымӧръяс, лоӧны ливень кисьтан зэръяс; но мунас кымӧр и бара нин дзирдалӧ югыд шонді, ӧдйӧ косьтӧ мусӧ. Сійӧн кӧр нія лэбтісьӧны вылӧ (кыдз быд вихрь дырни), то аркмӧны гымалана-вирдалана кымӧррез, и усьӧны сливеня зэррез, но чулалас кымӧр, и бӧра бура шонді аслас югӧррезӧн югдӧтӧ, косьтӧ му.
Зэръясыд торъя нин колӧны сэки, кор няньяс шепталӧны. Зэррез колӧны медӧддьӧн сэк, кӧр тырсялӧны сюэз.
Тӧвся кад Рытыввыв да Асыввыв Европаын. Асыввыв да Рытвыв Европаын тӧв.
Рытыввыв Европаын тӧвся кадыс шоныд да зэра, лым сэні кӧть и усьлӧ, но дыр куйлӧ сӧмын гӧраяс вылын. Рытвыв Европаын тӧв овлӧ шоныт да зэра, лым кӧть сэтчин и усьлӧ, но дыр куйлӧ токо керӧссэз вылын.
Став берег доръяс да діяс, шуам, Великобритания, Ирландия, тырӧны сук руӧн (туманӧн). Быдсӧн берег доррез и островвез, кыдз Великобритания, Ирландия, каттисьӧны кыз туманнэзӧн.
Кор рытыв тӧвъяс тӧлын мунӧны асыввылӧ, туй вылас налы паныдасьӧны пыр кӧдзыдджык да кӧдзыдджык местаяс, сы понда асьныс тӧвъясыс кӧдзалӧны, а ва руыс наысь усьӧ лымйӧн; сійӧн асыввылын, торъя нин асыв-войвылын Европаын куйлӧны тӧлын джуджыд лымъяс (1 м судтаӧдз). Кӧр рытвыв тӧввез мунӧны тӧвнас асывланьӧ, то нія ас туй вылын панталӧны местаэз, кӧдна сё кӧдзытжыкӧсь и кӧдзытжыкӧсь, мый понісь тӧввез асьныс кӧдздамӧны, а влага ныись усьӧ лымӧн; эта кузя асыввылын и медӧддьӧнсӧ ой-асыввылын Европаас куйлӧны тӧлӧн пыдын лыммез (ӧтік метрӧдз).
Циклонъяс тӧлын вайӧны пургаяс да турӧб поводдяяс. Тӧвся кадӧ циклоннэз вайӧтӧны пургаэз да лым буряэз.
Овлывлӧ, мукӧддырйи найӧ вайӧны ульдылӧмъяс (оттепель). Мукӧдчид овлӧ, што нія вайӧтӧны шоныттэз (оттепеллез).
Но кызвыныс Асыввыв Европаын тӧлын сулалӧны ён морозъяс; енэж сэзь, лӧнь. Но обычно Асыввыв Европаын тӧвнас сулалӧны ыджыт мороззэз, кӧр ӧтӧрас мича да тӧвтӧм.
Лунын дзирдалӧ шонді, но омӧля шонтӧ; войын — помтӧм кодзув, лым веркӧсыс ёна кӧдзалӧ да кӧдзӧдӧ тшӧтш сынӧдсӧ. Луннас шонді югьялӧ, но шонтӧ умӧля, а ойнас звездаэз сотчӧны-югьялӧны, и лымлӧн вевдӧрыс ӧддьӧн сайкалӧ, мый сайкӧтӧ и воздух.
Морозъяс кайӧны −20, 30, весиг 40°-ӧдз. Мороззэз овлӧны −20, 30 и нельки 40°.
Кор Асыввыв Европаӧс шымыртӧ антициклон, сэки морозъяс сулалӧны зэв кузя. Кӧр Асыввыв Европасӧ босьтӧны антициклоннэз, то мороззэз сулалӧны зэв дыр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Уна-ӧ осадок во гӧгӧрӧн усьӧ Скандинавияын рытыввылын да асыввылын? Уна я годнас усьӧны осадоккес Скандинавия рытвылын да асыввылын?
Кӧні Европаын усьӧ медся уна осадок да кӧні медся этша? Кытӧн Европаас осадоккес усьӧны медуна и кытӧн медъетша?
Висьталӧй, мыйла сідзи. Висьталӧ причинаэз.
Климат Рытыввыв Европаын (карта, 24 лб.), торъя нин Атлантическӧй океан берегъяс вылын, кызвыннас рӧвнӧй, морскӧй. Веськыта шуны Рытвыв Европаын климат (карта, 24 листбок), ӧддьӧнжыксӧ Атлантика океан береггез дорын, ровнӧй, морскӧй.
Во гӧгӧр чӧж сэні мунӧны рытывсянь циклонъяс, унджыкысьсӧ сулалӧ букыд (кымӧра) поводдя, гожӧмын оз овлы вывті жар, а тӧлын оз овлы вывті кӧдзыд. Быдса год рытвывсянь сэтчин мунӧны циклоннэз да унажыксӧ погоддяыс овлӧ кымӧра, гожумнас ыджыт жаррез оз овлӧ, а тӧвнас ыджыт мороззэз оз овлӧ.
Осадок усьӧ уна, торъя нин гӧраясын. Осадоккез уна, медӧддьӧн керӧссэзын.
Асыввыв Европаын климат чорыд, континентальнӧй, сэні частӧ овлӧны антициклонъяс, кор енэжыс сэзь. Асыввыв Европаын климатыс резкӧй, континентальнӧй; сэтчин тшӧка овлӧны антициклоннэз, кӧр нёбоыс мича.
Гожӧмын антициклон дырйи ёна сотӧ шонді, сулалӧ жар поводдя, а тӧлын овлӧны ён морозъяс. Гожумӧ антициклоннэз дырни шондіыс зэв ёна сотӧ и сулалӧны жаррез, а тӧвнас овлӧны ыджыт мороззэз.
Осадок усьӧ шӧркодя, а асыв-лунвылын — этша. Осадоккез умереннӧйӧсь, а лун-асыввылын — етшаӧлӧсь.
Гожӧм да тӧв Лунвыв Европаын. Лунвыв Европаын гожум да тӧв.
Средиземнӧй море берегъяс вылын климатыс подтропическӧй — гожӧмыс жар да зэв кос. Мушӧр море береггез дорӧт климатыс тропик увдӧрся — гожумыс жар да ӧддьӧн кӧс.
Торъя нин ыджыд жар пуксьӧ, кор лунвывсянь пӧльтӧ сирокко — сотан пӧсь тӧв Сахараысь. Медыджыта жар овлӧ сэк, кӧр лунвывсянь пӧльтӧ сирокко — Сахараись сотан тӧв.
Зэръяс гожӧмын пӧшти оз овлыны, сы вӧсна, мый циклонъясыс мунӧны Альпыысь войвывланьын, 50-ӧд параллель пӧлӧн. Гожумнас зэррез почти оз овлӧ, ибо циклоннэз мунӧны Альпаэзся ойланьӧтжык, доль 50-ӧт параллельлӧ.
Тӧв лунвыв Европаын небыд, морозъястӧм да зэра, сы вӧсна мый тӧлын циклонъяс мунӧны Средиземнӧй море пӧлӧн. Тӧв жӧ Лунвыв Европаын небыт, морозтӧм да зэра, сідз-кыдз тӧвнас циклоннэз мунӧны доль Мушӧр мореӧт.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кыдзи мунӧ Европаын во гӧгӧрса 0° изотерма? Кыдз мунӧ Европаын годовӧй 0° изотерма?
Мыйла сійӧ вӧчӧ ыджыд кытшов Нордкап дорын? Мыля сія Нордкап дынын керӧ ыджыт чукыль?
Мыйла тайӧ изотермаыс лэччӧ 70-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллель вылӧ? Мыля эта изотермаыс 70-ӧт параллельсянь лэдзчисьӧ 60-ӧт вылӧ?
Кутшӧм вогӧгӧрся температураыс Великобритания ді войвылын да кутшӧм сійӧ Ленинградын? Кытшӧм годовӧй температураыс Великобритания кӧдж ойланьын и кытшӧм Ленинградын?
Мыйла сійӧ торъялӧ? Мыйсянь шогмӧ неӧткодьыс?
Кутшӧм вогӧгӧрся температура 50-ӧд параллель вылын Рытыввыв да Асыввыв Европаын? Кытшӧм годовӧй температураыс Рытвыв и Асыввыв Европа 50-ӧт параллель вылын?
Мыйла сійӧ торъялӧ? Мыйсянь шогмӧ неӧткодьыс?
Европа климат йылысь помалӧм. Европа климат йылісь заключеннё.
Европалысь рытыввывсӧ асыввывкӧд сравнивайтігӧн ми аддзам, вогӧгӧрся температураяс асыввывланьӧ лэччӧны Гольфстримсянь ылысмиг да Азиялань матысмиг. Кӧр Европалісь рытвывсӧ сравнивайтам асыввывкӧт, то ми адззам, што асыввыв ладорӧ Гольфстримсянь ылынсялікӧ да Азиясянь матынсялікӧ годовӧй температураэс лажмытсялӧны.
Кӧдзыд кад асыввылын Европаын сулалӧ шӧркодя вит тӧлысь, а рытыввылын — ӧти тӧлысьысь этша (карта, 22 лб.). Европа асыввылын мороззэз кыссьӧны, шӧрӧт лыдӧн, вит мисеч, а рытвылын — етшажык ӧтікся (карта, 22 листбок).
Но тайӧ кӧдзыдъясыс вештысьӧны гожся жарӧн, кор шӧр температура 20°-ысь вылынджык. Но эна кӧдзыттэз бӧрын овлӧны гожумся жаррез, кӧр шӧрӧт температураыс лэбӧ 20°-ся вылынжыка.
Европа асыв-войвылын юль тӧлысся шӧр температура сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ овлӧ Парижын да Лондонын; Европа ой-асыввылын июльлӧн шӧрӧт температураыс сэтшӧм жӧ, кытшӧм овлӧ Парижын да Лондонын;
шонді тыдалӧ Лондонын 1250 час вонас, а Асыввыв Европаын 60-ӧд параллель вылын — 1750 час; сы мында час дзирдалӧ сэні шонді, кымӧръяс сайӧ дзебсьытӧг. Лондонас шондіыс югьялӧ год сьӧрна 1250 час, а Асыввыв Европаын 60-ӧт параллель вылын 1750 час; сы дырна сэтчин югьялӧ шонді, кӧр сія абу вевттьӧма кымӧррезӧн.
Тайӧ дырджык дзирдалӧмыс шонділӧн усьӧ гожӧм вылӧ, кор быдмӧны няньяс; сы понда найӧ регыдджык воӧны. Эта унажыкыс шонді югӧррезлӧн югьялӧмыс усьӧ гожум вылӧ, кӧр быдмӧны сюэз; эта кузя нія воӧны чожажык.
Климат Европалӧн кызвыннас умереннӧй да васӧд, зэв лӧсялӧ мортлы олӧм вылӧ. Веськыта висьтавны, Европаын климатыс умереннӧй да влажнӧй, сія бур мортлӧ олан понда.
Европаын абу ватӧм пустыняяс, дай абу сэтшӧм местаяс, кӧні эськӧ вӧлі вывті уна осадок. Европаын ватӧм пустыняэс абуӧсь и абуӧсь местаэз, кытӧн бы вӧлісӧ осадоккез зэв уна.
Ледовитӧй океан берегъясысь ӧтдор, сэні абу вывті кӧдзыд местаяс, абу сідзжӧ и вывті жар местаяс. Йыа океан береггез дорся, сыын абу зэв кӧдзыт местаэз, а сідз жӧ и зэв жар местаэз.
Вогӧгӧрся шӧр температура став Европаас, войвыв да лунвыв доръясысь ӧтдор, абу улынджык 0°-ысь и абу вылынджык 15° шоныдысь; Европаын годовӧй шӧрӧт температура, ойвыв да лунвыв окраинаэзся, шонытлӧн 0°-ся не лажмытжык и 15°-ся не вылынжык.
быдлаын овлӧ вогӧгӧрся нёль кад; налӧн вежласьӧмыс бура лӧсялӧ морт дзоньвидзалунлы, пальӧдӧ да кыпӧдӧ сійӧс выль удж вылӧ. Быдлаын овлӧны тӧв, гожум, тулыс да ар, кӧдналӧн вежсьӧмыс бура действуйтӧ морт здоровье вылӧ, бодритӧ да лэбтӧ виль уджӧ.
Татшӧм жӧ кыпыдлун вайӧны поводдялӧн частӧ вежласьӧмъяс циклонъяс мунігӧн. Сэтшӧм жӧ вильсӧт вайӧтӧны и циклоннэз мунікӧ погодалӧн перыта вежсьӧммез.
Контрольнӧй юасьӧмъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мый понда лоӧны рытыв тӧвъяс Европаын? 1. Мыйсянь овлӧны Европаын рытвыв тӧввез?
2 Кыдзи влияйтӧны гӧраяс осадокъяс вылӧ Европаын? 2. Кытшӧм влияннё сетӧны Европаын осадоккез вылӧ керӧссэз?
3. Мыйла Асыввыв Европаын шонді тыдалӧ дырджык Рытыввыв Европаын серти? 3. Мыля Асыввыв Европаын шонді югьялӧмыс дыржык, нежели Рытвылын?
4. Кутшӧм торъяс Европа климатлӧн бура лӧсялӧны видз-му овмӧслы? 4. Климатлӧн кытшӧм свойствоэз бурӧсь Европаын сельскӧй хозяйство понда?
[Альпы да Рона ю йыв. [Альпаэз да Ронскӧй ледник — Рона юлӧн исток.
Сен-Готард гӧра. Керӧс Сен-Готард.
Сы вылӧ ылын кайӧ-чукльӧдлӧ шоссе туй. Сы вылӧ ылын тыдалӧ кайӧ чуклясьӧмӧн шоссе туй.
Матын шуйгавылын сэтшӧм жӧ туй кайӧ Бернскӧй Альпы вылӧ. Матынжык шульгаланяс сэтшӧм жӧ туй кайӧ Бернскӧй Альпаэз вылӧ.
Мыйла туйясыс татшӧм чукляӧсь?] Мыля туйезлӧн формаыс гигинь-гогиня?]
[Атлантическӧй океан веркӧс вылын валӧн температура январ тӧлысьын. [Январ мисечӧ Атлантика океан вевдӧрын валӧн температура.
Мыйла Европа берегъяс дорын ваыс шоныдджык Америка берегъяс дорын серти?] Мыля Европа береггез дынын ваыс шонытжык, нежели Америка береггез дынын?]
[Кыдзи Европаын юксьӧ вогӧгӧрся усьӧм осадок. [Европаын годовӧй осадок количестволӧн юксьӧм.
Петкӧдлӧй да висьталӧй местаяс, кӧні усьӧ 100 см-ысь унджык; висьталӧй, мый понда.] Мыччалӧ да шуӧ местаэз, кытӧн усьӧ унажык 100 см-ся, и обьяснитӧ мыйсянь сія.]
[Европаын сынӧдлӧн температураяс да тӧвъяс гожӧмын. [Гожумӧн Европаын воздухлӧн температура да тӧввез.
Мыйла 20° изотерма кайӧ 40-ӧд параллельсянь Рытыввыв Европаын 50-ӧд параллельӧдз Асыввыв Европаын?] Мыйӧн объясняйтсьӧ сія, што Рытвыв Европаын 20° изотерма 40-ӧт параллельсянь лэбӧ Асыввылын 50-ӧдз.]
[Январ тӧлысся температураяс да тӧвъяс Европаын. [Европаын январскӧй температура да тӧввез.
Мыйла лэччӧ 0° изотерма Севернӧй Ледовитӧй океансянь Чёрнӧй морелань?] Мыля 0° изотермаыс лэдзчисьӧ Ойвыв Йыа океансянь Сьӧд море дынӧ?]
[Вогӧгӧрся шӧр температураяс Европаын. [Европаын годовӧй шӧрӧт температураэз.
Видзӧдӧй, кыдзи мунӧ 6° изотерма. Следитӧ, кыдз мунӧ 0° изотерма.
Висьталӧй, мыйла сійӧ кытшлалӧ.] Объяснитӧ сылісь чуклясьӧммез.]
[Кӧдзыдалӧмлӧн кузяыс Европаын. [Кузьӧсь я Европаын овлӧны мороззэз.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні кӧдзыдыс овлӧ ӧти тӧлысьысь этшаджык да кӧні сійӧ овлӧ вит тӧлысьысь дырджык. Мыччалӧ полоса, кытӧн мороззэз овлӧны етшажык ӧтік мисечся и кытӧн нія кыссьӧны унажык вит мисечся.
Висьталӧй, мыйла тайӧ лоӧ.] Объяснитӧ, мыйсянь эта зависитӧ.]
[Шонділӧн во гӧгӧр тыдалӧм Европаын часъясӧн. [Дыр я Европаын год сьӧрна кыссьӧ шонділӧн югдӧтӧмыс (чассэзӧн).
Кӧні шонді тыдалӧ дырджык — Англияын али СССР-ын — сійӧ жӧ широта вылын?] Кытӧн шондіыс югьялӧ дыржык — Англияын али СССР-ын — сія-жӧ широта вылын?]
[Климатическӧй обласьтъяс Европалӧн. [Европалӧн климат областтез.
Кӧні Европаын зэв небыд тӧв да мыйла? Кытӧн Европаын небыт тӧв и мыля?
Кӧні зэв кӧдзыд да мыйла? Кытӧн ӧддьӧн кӧдзыт и мыля?
Кӧні кос гожӧм да уль поводдяа тӧв?] Кытӧн кӧс гожум и уль тӧв?]
Юяс да тыяс. Юэз да тыэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Корсьӧй Европаысь сэтшӧм вывтасъяс да сэтшӧм гӧраяс, кысянь визувтӧны уна юяс. Адззӧ Европаын сэтшӧм вылыніннэз да сэтшӧм керӧссэз, кысянь визывтӧны уна юэз.
Петкӧдлӧй ва юксян визьяс Севернӧй Ледовитӧй океан бассейнса юяс да Каспийскӧй, Чёрнӧй, Балтийскӧй, Севернӧй да Средиземнӧй море бассейнса юяс костын. Мыччалӧ юэз коласісь ва янсӧтан виззез, кӧдна пырӧны Ойвыв Йыа океан бассейнӧ да Каспий, Сьӧд, Балтий, Ойвыв и Мушӧр мореэзӧ.
Европа озыр юясӧн; тані сійӧ уступайтӧ сӧмын Лунвыв Америкалы: торъя нин уна ю Рытыввыв да Войвыв Европаын, — Рытыввыв Европаын уна осадокла, а Войвыв Европаын температураыс улын да, ваыс, коді усьӧ му вылӧ, омӧля косьмӧ. Европа — юэзӧн богат; этаӧн сія сетчӧ (уступайтӧ) токо Лунвыв Америкалӧ. Медӧддьӧн нія уна Рытвыв да Ойвыв Европаын; Рытвылын сійӧн, мыля сэтчин уна усьӧны осадоккез, а Ойланьын сійӧн, мыля сэтчин температураыс лажмыт и ва, кӧда усьӧ му вылӧ, пакмӧ умӧля.
Рытыввыв Европаын юяс абу кузьӧсь, сэні мореясӧдзыс матын да, сэні эм сӧмын ӧти кузь ю — Дунай (содтӧд 1№). Рытвыв Европаын юэз абу кузьӧсь, сідз-кыдз сэтчин моресянь ылынаэс не ыджытӧсь; сэтчин эм токо ӧтік кузь ю — Дунай (приложеннё № 1).
Дунай заводитчӧ Шварцвальд вылын да визувтӧ асыввылӧ, писькӧдчӧ Венскӧй ворота пыр (Альпы да Карпаты костын) да Железнӧй ворота пыр (Карпаты да Балканы костын). Дунай пондӧтчӧ Шварцвальд вылын да визывтӧ асыввылӧ, пуктӧ аслыс туйсӧ Венскӧй воротаэз пыр (Альпаэз да Карпаттэз коласын) и Кӧртовӧй воротаэз пыр (Карпаттэз да Балканнэз коласын).
Веськыдвыв вожъяссӧ Дунай босьтӧ Альпысянь, векӧвӧйя лымъяс улысь, а шуйгавыв вожъяссӧ Карпатскӧй гӧраяссянь. Дунай босьтӧ веськытвыв притоккесӧ Альпаэзсянь, векся лыммез увтсянь, а шульгавыввесӧ — Карпаттэзісь.
Мукӧд юясыс Рытыввыв Европалӧн ёна дженьыдджыкӧсь, но уна вааӧсь, торъя нин Альпыын заводитчысь юяс. Татшӧмъясыс — Рейн, Рона да По. Мӧдік юэз Рытвыв Европаын тӧдчӧмӧн дженытжыкӧсь, но сёжӧ унавааӧсь, медӧддьӧн нія, кӧдна пондӧтчӧны Альпаэзын, кыдз Рейн, Рона да По.
Пӧшти став юясыс Рытыввыв Европаын нуӧны уна ва кыдзи тӧлын, сідзи и гожӧмын. Рытвыв Европаын почти быд ю уна нуӧны васӧ кыдз тӧлӧн, сідз и гожумӧн.
Тулысын найӧ омӧля ойдлӧны, сы пыдди найӧ ыджыд вааӧсь и гожӧмнас, ӧти-кӧ, уна зэръясла, мӧд-кӧ, васӧ найӧ босьтӧны гӧраяссянь — гӧра выв источникъясысь, лымъясысь да ледникъясысь. Тулыснас нія етша ыждӧны, но зато кольччӧны унавааэзӧн и гожумӧ сійӧн, мыля тшӧка овлӧны зэррез и эшӧ сійӧн, мыля уна ва босьтӧны керӧссэзсянь — керӧс истоккезісь, лыммезісь да ледниккезісь.
Юяс визулӧсь, торъя нин гӧраясын, кӧні найӧ вӧчӧны порогъяс. Котӧртӧны нія визыла, ӧддьӧнжыксӧ керӧссэзын, кытӧн нія керӧны пороггез.
Кывтыдланьыс воигӧн кӧть визувтӧны и ӧдйӧ, но лӧня, Скандинавияса юясысь ӧтдор, кӧні эмӧсь порогъяс, сы вӧсна, мый туй выланыс налы частӧ паныдасьӧны чорыд кристаллическӧй породаяс. Шӧрса визылын нія визывтӧны кӧть и чожа, но спокойнӧя, кытчӧ оз пырӧ Скандинавия юэз, кӧдна порогаӧсь, сідз кыдз тшӧка йӧрйиссьӧны ӧддьӧн чорыт кристалл породаа грьяддэзӧн.
Юяс, кодъяс усьӧны восьса мореясӧ, шуам Севернӧй мореӧ, паськыд да джуджыд вомаӧсь, нюйтысь найӧ весассьӧны приливъясӧн да отливъясӧн. Юэз, кӧдна усьӧны осьта мореэзӧ, кыдз Ойвыв мореӧ паськыт да пыдын уссёаӧсь, кӧдна весӧтсьӧны илсянь пролив да отлив действуйтӧмӧн.
Татшӧмӧсь Эльба, Везер, Сена да Темза. Сэтшӧмӧсь Эльба, Везер, Сена, Темза.
Ю вомъясыс налӧн джуджыдӧсь ещӧ и сы понда, мый берегъясыс да пыдӧсыс Севернӧй морелӧн надзӧник лэччӧны увлань, ю пӧлӧн берегъяс (долинаяс) сідз жӧ лэччӧны пыр увлань да ойдӧны море ва улӧ. Уссёэз нылӧн пыдынӧсь эшӧ и сійӧн, што Ойвыв морелӧн береггез да пыдӧсыс лэдзчисьӧны сыспотека, а ю долинаэз лэдзчисьӧны сё улӧжык и тырӧны море ваӧн.
Тупкӧса мореясӧ усьысь юяслӧн, шуам, Роналӧн, Полӧн, Дунайлӧн, артмӧны дельтаяс, найӧ ю вомъясӧ чукӧрман уна нюйт вӧсна. Юэз, кӧдна усьӧны пӧдана мореэзӧ, кыдз Рона, По, Дунай, керӧны дельтаэз, сідз кыдз ны уссёэзын ӧксьӧ уна ил.
Тӧлын юяс Рытыввыв Европаын пӧшти оз кынмывны, Одер да Вислаысь ӧтдор, а сідз жӧ Скандинавия юясысь ӧтдор. Тӧлӧн Рытвыв Европаын юэз почти оз вевттисьӧ йыӧн, Одера да Висла юэзся, а сідз жӧ и Скандинав юэзся.
Асыввыв Европаын юяс кузьджыкӧсь Рытыввыв Европаын серти. Юэз Асыввыв Европаын кузьжыкӧсь, нежели Рытвылын.
Медся гырысьясыс на пытшкысь: Волга Окакӧд да Камакӧд, Днепр, Дон Донецкӧд, Западнӧй Двина — заводитчӧны Среднерусскӧй вывтас вылын (Камаысь ӧтдор) да визувтӧны сэсянь куим морелань. Медыджыттэс ны коласісь: Окакӧт и Камакӧт Волга, Днепр, Донецкӧт Дон, Рытвыв Двина — пондӧтчӧны Среднерусскӧй вылынінын (Камася) и паськалӧны сысянь куим море дынӧ.
Тайӧ юясыс ыджыд вааӧсь, сы вӧсна мый васӧ босьтӧны гырысь бассейнъясысь. Эна юэз вааӧсь сійӧн, што ӧктӧны васӧ зэв паськыт бассейннэзісь.
Тулысын, лым сылігӧн, найӧ паськыда ойдлӧны, гожӧмын жӧ ёна ямӧны, ва туяс мыччысьӧны косінъяс, ляпкыдінъяс. Тулысӧн, кӧр сылӧ лым, нія паськыта ыждӧны, гожумӧн жӧ косьмӧны, ны руслоэзын аркмӧны ляпытіннэз да перекаттэз.
Визувтӧны найӧ лӧня ю йывсяньыс ю вомӧдзныс, — некымын юысь ӧтдор. Визыв нылӧн вевдӧррезсянь да уссёӧдз спокойнӧй, эта абу токо мукӧдлаас.
Тӧлын юяс Асыввыв Европаын дыр кежлӧ тупкыссьӧны йиӧн, шуам Западнӧй Двина, Нева да Волга — шӧркодя вит тӧлысь кежлӧ. Тӧлӧн Асыввыв Европаын юэз дыр кежӧ вевттисьӧны йыӧн; шуам, Рытвыв Двина, Нева да Волга — вит гӧгӧр мисеч кежӧ.
Куим лунвыв полуостров вылын Европаын юяс дженьыдӧсь да ыджыд вааӧсь сӧмын тӧлын; гожӧмын найӧ пӧшти косьмӧны; шуам Италияын Тибр ю да Испанияын Гвадалквивир. Европа лунвыв куим кӧджжезӧн юэз дженытикӧсь и нуӧны уна ва токо тӧлӧн; гожумӧн нія почти быдсӧн косьмӧны; шуам, итальянскӧй ю Тибр да испанскӧй Гвадалквивир.
Тыяс Европаын зэв уна, тані сыкӧд вермас соперничайтны сӧмын Войвыв Америка. Европаын тыэз ӧддьӧн уна, и этаын сыкӧт вермас соперничайтны токо Ойвыв Америка.
Торъя нин уна ты Финно-Скандинавскӧй массив вылын; сэні найӧ артмӧмаӧсь мыйкӧ мындаыс гӧра выв долинаясын, мыйкӧ мындаыс важ ледникӧн кодйӧм инъясын. Медуна нія Финно-Скандинав массив вылын: сэтчин нія ӧткӧ аркмисӧ керӧс долинаэзын, а мӧдкӧ пыдыніннэзын, кӧдна гарйӧмась важся йыэзӧн.
Уна ты эм сідз жӧ Прибалтийскӧй полосаын; тані найӧ артмӧмаӧсь веркӧс йи моренаяскостса гуранъясын (котловинаясын). Уна нія сідзжӧ Прибалтика полосаын: сэтӧн тыэз аркмисӧ йыа моренаэз конеч колас котловинаэзын.
Медся гырысь тыяс куйлӧны Финно-Скандинавскӧй массив лунвыв юкӧнын. Медыджыт тыэз куйлӧны Финно-Скандинавскӧй массив лунвыв частьын.
Тайӧ — Ладожскӧй, Онежскӧй, Венер да Веттер тыяс. Энія: Ладожскӧй, Онежскӧй, Венер да Веттер.
Альпы вывса тыяс куйлӧны ледникъясӧн кодйӧм да паськӧдӧм долинаясын; тайӧ долинаясыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс веркӧс моренаясӧн, кыдзи быттьӧ плотинаясӧн. Альпа тыэз куйлӧны долинаэзын, кӧдна пыдынсьӧтӧмӧсь да отӧтӧмӧсь йыэзӧн; эна долинаэз йӧрйӧмась конечнӧй моренаэзӧн, кӧдна лоӧны кыдз бы плотинаэзӧн.
Медся гырысь альпывыв тыясыс Женевскӧй — сы пыр визувтӧ Рона ю да Боденскӧй, коді ас пырыс лэдзӧ Рейн ю. Медыджыт Альпа тыэз: Женевскӧй, кӧда пыр котӧртӧ Рона ю, и Боденскӧй, кӧда лэдзӧ ас пырйӧттяс Рейн ю.
Сола ваа тыяс эмӧсь сӧмын асыв-лунвылын Европаын, кӧні ваыс унджык косьмӧ усьӧм осадокъяс серти. Некотӧртана тыэз сола ваӧн эмӧсь токо лун-рытвыв Европаын, кытӧн пакмӧмыс ыджытжык, нежели усян осадоккез.
Сэні куйлӧ му вылын медся ыджыд сола ваа ты — Каспийскӧй ты. Сэтчин куйлӧ му вылас зэв ыджыт ты сола ваӧн — Каспий.
Войдӧр сійӧ ӧтлаасьӧ вӧлі океанкӧд, но бӧрынджык торъяліс гӧгӧрыс суша кыптӧмла, сэсся ёна косьмис кос климат понда; ӧні сылӧн уровеньыс 26 м-ӧн улынджык, океан уровеньысь. Одзжык сія вӧлі ӧтлаалӧма океанкӧт, но сыбӧрын сійӧн, мыля сы гӧгӧр муыс лэбтісис, сія торьясис и кӧс климатсянь уна косьмис; ӧні сылӧн уровеньыс море уровенься улынжык 26 м вылӧ.
Европа юяслӧн да тыяслӧн значениеыс зэв ыджыд. Европаын юэзлӧн да тыэзлӧн значеннёыс ӧддьӧн ыджыт.
Тайӧ — удобнӧй да донтӧм туйяс, кодъяс быдлаын куйлӧны Европаын, торъя нин рытыввылын, кӧні найӧ ещӧ и оз кынмывлыны. Нія лоӧны бур и донтӧм туйезӧн, кӧдна Европасӧ вевттьӧны зэв тшӧка, медӧддьӧн рытвылын, кытӧн сэтчӧ жӧ оз кынмывлӧ.
Уналаын Европалӧн юясыс матысмӧны мӧда-мӧд дінас, сы понда найӧс кокниа позьӧ ӧтлаавны каналъясӧн. Уна местаэзын Европаас юэс матына локтӧны ӧтамӧд дынӧ, мый бурсьӧтӧ нійӧ ӧтлаавны каналлэзӧн.
Каналъясӧд позьӧ вуджны ӧти бассейнысь мӧдӧ, шуам, Балтийскӧй море бассейн юясысь Чёрнӧй море бассейн юясӧ. Этасянь каналлэз кузя туйӧ вуджны ӧтік бассейнісь мӧдік бассейнӧ, шуам, Балтий море бассейн юэзісь Сьӧд море бассейн юэзӧ.
Порогъяса ю йывъяс Рытыввыв Европаын зэв лӧсялӧны электростанцияяс вӧчӧм вылӧ, торъя нин Альпийскӧй да Скандинавскӧй гӧраясын. Рытвыв Европаын юэзлӧн порога йыввес зэв удобнӧйӧсь электростанцияэз сувтӧтӧм понда, медӧддьӧнсӧ Альпаэзын да Скандинавскӧй керӧссэзын.
Швейцарияса Альпыын стрӧитӧма сы мында электростанция, мый сэні кӧрт туйяс вылын паровозъяс абуӧсь, сэні толькӧ электровозъяс. Швейцарскӧй Альпаэзын сідз уна керӧмӧсь электростанцияэс, што сэтчин кӧрттуйез вылын паровоззэз абуӧсь, а эмӧсь токо этектровоззэз.
Таысь ӧтдор, электростанцияяс вынӧн сэні ужалӧны уна фабрикаяс, найӧ жӧ сетӧны би каръяслы да сиктъяслы. Этася, электростанцияэз сэтчин вайӧтӧны движеннёӧ уна фабрикаэз и сетӧны югытсӧ городдэзлӧ да посаддэзлӧ.
Контрольнӧй юасьӧмъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Петкӧдлӧй ва юксянінсӧ юяслысь, кодъяс визувтӧны Балтийскӧй мореӧ да Чёрнӧй Азовскӧйкӧд мореӧ; висьталӧй, юясыслысь нимъяссӧ. 1. Мыччалӧ ваюкансӧ юэз коласісь, кӧдна визывтӧны Балтий мореӧ да Сьӧд мореӧ Азовскӧйкӧт, и шуӧ энӧ юэсӧ.
2. Мыйла дженьыд По ю ыджыд ваа? 2. Мыля дженыт ю По унаваа?
3. Висьталӧй ёна паськыд ю вома зэв дженьыд юлысь нимсӧ; висьталӧй, кыдзи сійӧ артмӧма. 3. Шуӧ ӧддьӧн дженытик ю ыджыт паськыт уссёӧн да объяснитӧ сылісь чужӧмсӧ.
4. Висьталӧй, кутшӧм юяс вуджӧны 45-ӧд параллель? 4. Шуӧ юэз, кӧдна керассьӧны 45-ӧт параллельӧн.
Мусинъяс. Мусиннэз.
Европаын мусинъяс артмисны сюрс вояс чӧжӧн климат да быдмӧгъяс действие улын. Европаын климат да быдмассэз действуйтӧмсянь мусиннэз шогмисӧ неӧтік сюрс годдэзӧ.
Кӧні пӧльтӧны уль руа рытыв тӧвъяс да кӧні быдмӧны (либӧ быдмылісны) вӧръяс, сэні артмисны подзолистӧй мусинъяс (карта, 26 лб.). Сэтчин, кытӧн унажыксӧ олӧны рытвыв влажнӧй тӧввез и кытӧн быдмисӧ (либо быдмӧны) вӧррез, аркмӧны шаргуна (подзолистӧй) мусиннэз (карта, 26 листбок).
Наын этша перегнойыс. Ныын нӧгыльыс (перегнойыс) етша.
Тайӧ со мый понда: вӧрын муыс пыр васӧд, сы понда перегнойыс кокниа пӧжсьӧ да растворитчӧ ваас; зэръяс бӧрын ваыс перегнойсӧ нуӧ мыйкӧ мында пыді слӧйясӧ муас, а мыйкӧ мында весиг шоръясӧ да юясӧ; кольӧ сійӧ сӧмын мусин медся вылыс слӧяс, 10 сантиметр кыза гӧгӧр; а пыдынджык куйлӧ кызвынысьсӧ югыд слӧй, пӧим кодь, перегнойтӧм, сы понда вӧрувса мусинъяс и шусьӧны подзолистӧй (пӧим кодь) мусинъясӧн. Причина сія, што вӧрын мусин кӧть кӧр видзӧ асьсӧ влажнӧйӧн, кӧда дырни нӧгыльыс кокнита сотчӧ да растворяйтчӧ ваын; зэррез бӧрын ва нуӧ этӧ нӧгыльсӧ мымдакӧ мусиныс увдӧрись плассэзӧ, а мымдакӧ нельки шоррезӧ да юэзӧ; кольччӧ сія токо медвевдӧр мусин слойын, кызанас дас кыным сантиметр, а пыдынжыка куйлӧ чочком слой, кӧдаын нӧгыльыс абу и вачкисьӧ пӧим вылӧ, мыйсянь и вӧр мусиннэз шусьӧны шаргуннэзӧн.
Ещӧ пыдынджык подзолистӧй мусинъясын тшӧкыда куйлывлӧ пемыдруд кӧрта (железистӧй) слӧй, кытӧні эм ортштейнлӧн чорыд чиръяс, изторъяс либӧ пластинкаяс. Ортштейнӧн шуӧны сэтшӧм порода, кытчӧ пырӧны кӧрта веществояс да мыйкӧ мында перегной, коді ва сор лэччӧ вылыс слӧйсьыс. Эшӧ пыдынжыка шаргуна мусиннэз пытшкын нешоча куйлӧ сьӧд кодь руд железистӧй слой, кӧда видзӧ ас пытшкас чорыт комококкез, изоккез либо ортштейн пластинкаэз — сідз шусьӧ порода, кӧдаын эмӧсь кӧрт веществоэз и мымдакӧ нӧгыль, кӧда миськалӧма вевдӧр слойись.
Кӧнсюрӧ, Германияын да миян СССР-ын, сэтшӧм пыдӧ гӧрӧны подзолистӧй муяссӧ, мый путкыльтчӧ ортсӧ ортштейныс, пинёвтігӧн сійӧ дрӧбитчӧ; сэки вылыс слӧяс унджык лоӧ перегнойыс да сыысь подзолистӧй муяс бурмӧны. Мукӧд местаэзын, Германияын да миян СССР-ын, сідз пыдына гӧрӧны шаргуна муэсӧ, што ортштейн бергӧтчӧ вевдӧрӧ; посньӧтӧны сійӧ пинялӧмӧн: этасянь нӧгыльыс содӧ и шаргуна мусинлӧн плодородияыс лэбӧ.
Перегнойыс омӧля кутчысьӧ вылыс слӧяс сы понда, мый подзолистӧй мусинъяс кислӧйӧсь, а кислотаын перегной кокниа растворитчӧ. Нӧгыльыс умӧля видзсьӧ вевдӧрись слояс сійӧн, што шаргуна мусиннэз — шӧмаӧсь, а шӧмас нӧгыльыс растворяйтчӧ кокнита.
Подзолистӧй муяслӧн структураыс бус кодь, сы понда зэр бӧрын на вылын артмӧ чорыд корка. Шаргуна мусиннэзлӧн структура (строеннё) — пыля, мыйсянь нія зэррез бӧрын вевттиссьӧны коркаӧн.
Сы вӧсна подзолистӧй мусинъяс омӧля чужтӧны, торъя нин сэтшӧм инъясын, кӧні найӧ артмӧмаӧсь ледник моренаяс вылын. Быдсӧн этасянь шаргуна мусиннэз етшаплодороднӧйӧсь, ӧддьӧнжыксӧ сэтчин, кытӧн нія аркмисӧ йы моренаэз вылын.
Став подзолистӧй муяслы колӧ куйӧд, асьныс найӧ зэв гӧльӧсь азотӧн да. Быдсӧн шаргуна мусиннэз корӧны асьнысӧ удобряйтны назёмӧн, сідз кыдз нія ӧддьӧн беднӧйӧсь азотӧн.
Но налы бура лӧсялӧ и «веж вынсьӧдас»: бобӧвӧй быдмӧг кӧдзаяс, шуам люпин кӧдза, найӧс му пытшкас гӧрӧмӧн. Но нія бура принимайтӧны и „веж удобреннё": бобиа быдмассэз кӧдзӧм, кыдз люпинӧс, нійӧ му пытшкӧ гӧрӧмӧн.
Люпин вужъясын эмӧсь бактерияяс (босьтӧны азотсӧ сынӧдысь), да веж люпинсӧ му пытшкас гӧрӧмыс озырмӧдӧ подзолъяссӧ азотӧн. Люпин вуджжез вылын эмӧсь бактерияэз, кӧдна босьтӧны воздухись азот, и зелёнӧй люпинӧс му пытшкӧ гӧрӧмыс богатсьӧтӧ шаргуна мусиннэсӧ азотӧн.
Бура лӧсялӧ сідзжӧ клевер, — сійӧ кыз да сочнӧй вужъясын чукӧрмӧ уна азот. Этатшӧм жӧ действия сетӧ и клевер, кӧда ӧктӧ уна аслас кыз да сочнӧй вуджжезӧ азот.
Подзолъяс бурмӧдӧм могысь Германияын, а сідзжӧ миян СССР-ын муас сюйӧны извесьт — сійӧ бырӧдӧ кислотносьтсӧ да бурмӧдӧ муыслысь тэчассӧ, — артмӧ шыдӧса кодь тэчас, а сійӧ зэв буртор культурнӧй быдмӧгъяслы: Германияын, а сідзжӧ и миян СССР-ын, шаргуна муэз бурсьӧтӧм понда мусинӧ содтіссьӧ известь — сія вийӧ шӧм да сетӧ сылӧ туся строеннё, кӧда ёна колӧ культурнӧй быдмассэзлӧ.
шыдӧса кодь тэчаса муӧ быдмӧгъяслӧн вужъясыс сука да пыдӧ пырӧны. Туся строеннё сьӧрті вуджжез тшӧка лапьясьӧмӧн пырӧны мусин пытшкӧ.
Таысь ӧтдор, извесьт бур ещӧ и со мыйла: сы дырйи перегнойыс свёртывайтчӧ да омӧляджык растворитчӧ ваын, а сы понда сійӧ кутчысьӧ да чукӧрмӧ муас. Этася, известь бур эшӧ сійӧн, што сы дырни нӧгыльыс чукӧртчӧ и лоӧ сулаланажыкӧн — етша растворяйтсянаӧн ваын, а сійӧн сія видзсьӧ да ӧксьӧ мусинас.
Лыаа-подзолистӧй мусинъяс — медся лёк муяс: найӧс вынсьӧдӧм вылӧ колӧ калий и, фосфор и, азот и. Песӧка-шаргуна мусиннэз — мед неплодороднӧйӧсь: нія корӧны бурсьӧтӧм и калийӧн, и фосфорӧн, и азотӧн.
Сёя-подзолистӧй мусинъяс — бурджыкӧсь: сэні эм уна калий. Сирсёя-шаргуна мусиннэз — плодороднӧйжыкӧсь, сідз кыдз ас пытшканыс уна видзӧны калий.
Ещӧ бурджыкӧсь этша подзола мусинъяс, кодъяс артмӧмаӧсь лёсс вылын: сэні уна калий, тэчасыс шыдӧса кодь, чужтытӧм еджгов слӧйыс налӧн сӧвсем абу. Эшӧ плодороднӧйжыкӧсь не ёна шаргуна мусиннэз, кӧдна аркмисӧ лёсс вылын; уна ас пытшкын калий видзикӧ нылӧн строеннёыс туся и совсем нылӧн абу плодороднӧйтӧм чочком слойыс.
Подзолистӧй мусинъяскӧд ӧттшӧтш вӧра обласьтын васӧдінъясын паныдасьлӧны нюрсялӧм мусинъяс; найӧ пемыдруд рӧмаӧсь либӧ дажӧ сьӧд рӧмаӧсь, но рӧмыс налӧн абу перегнойсянь, а торфсянь, мӧд ног кӧ, ваын разложитчӧм, но абу дзикӧдз сісьмӧм быдмӧгъяссянь; мукӧддырйи налӧн кольӧма на (тыдалӧ на) весиг формаыс; нюръясын быдмӧгъяслӧн сісьмӧмыс мунӧ надзӧ уна ва понда да сынӧд тырмытӧмла. Вӧр да уль местаа областтезын ордчӧн шаргуна мусиннэзкӧт пантасьӧны нюр мусиннэз; нылӧн рӧмыс сьӧд кодь руд либо нельки сьӧд, но эна рӧммес зависитӧны не нӧгыльсянь, а торфсянь, мӧднёж шуны, ваын разложитчӧм, но не быдсӧн сісьмӧм быдмассэзсянь, кӧдна нешоча кольӧны нельки ассиныс форманысӧ; нюррезын сісьмӧмыс видзсьӧ сійӧн, мыля сэтчин уна ва и етша воздух.
Нюрсялӧм мусинъяс абу бурӧсь, но кор морт косьтӧ да вынсьӧдӧ найӧс (калийӧн), найӧ лоӧны бур (плодороднӧй) муясӧн. Нюр мусиннэз неплодороднӧйӧсь, но кӧр морт косьтӧ нійӧ да бурсьӧтӧ (калийӧн), нія лоӧны плодороднӧйезӧн.
Асыв-лунвылын Европаын, кытчӧ рытыв тӧвъяс вайӧны этшаджык ва, кӧні гожӧмыс жарджык да кӧні уна нэм куйлісны вӧрзьӧдлытӧм степъяс (карта, 26 лб.), артмисны чернозёмъяс. Лун-рытвыв Европаын, кытчӧ рытвыв тӧввез вайӧтӧны влагасӧ етшажык, кытӧн гожумыс жаржык и кытӧн вӧлісӧ вексӧ гӧрлытӧм степпез (карта, 26 листбок), аркмисӧ сьӧдмусиннэз.
На пытшкын — уна перегной (10% гӧгӧр). Ныын уна нӧгыльыс (10% ӧдз).
Перегнойыс сэні оз мыськысь ванас мусьыс, кыдзи вӧра полосаын. Нӧгыльыс сэтчин му пытшкись оз миськассьы, кыдз эта овлӧ вӧр полосаын.
Зэрыс сэн этшаджык усьӧ, а мусиныс абу кислӧй, пытшкас уна извесьт, сы понда тані и чукӧрмис перегнойыс сэтшӧм уна. Зэр сэтчин усьӧ етшажык, а му абу шӧма, видзӧ ас пытшкын уна известь, сійӧн татӧн и ӧксис сідз уна нӧгыльыс.
Чернозём слӧйыс тані ½ м гӧгӧр, а мукӧдлаын и унджык. Сьӧдмусин овлӧ ½ м кыза, а то и унажык.
Перегнойысь ӧтдор, чернозём озыр сідзжӧ калийӧн да фосфорӧн, дай тэчасыс сылӧн шыдӧс сяма — тайӧ медбур, медплодороднӧй му. Му нӧгылься, сьӧдмусин богат сідзжӧ калийӧн да фосфорӧн и сы дырни жӧ сылӧн строеннёыс туся — эта медбур и медплодороднӧй мусин.
Сьӧд му вынсьӧдлытӧг уна во дорвыв сетӧ бур урожайяс, но, дерт, и сійӧ омӧльтчӧ, абу кӧ сэні правильнӧй севооборот; шуам, дорвыв кӧ кӧдзны няньяс, сэтысь бырӧ фосфор, сэні сійӧ лоӧ бус сяма тэчаса; нянь урожайяс сэки ёна чинӧны. Сьӧдмусин не ӧтік год сьӧрна сетӧ назьмиттӧг бур урожайез, но сёжӧ и сія изӧрмӧ, сы вылын кӧ абу правильнӧй кӧдзаноборот: сэк, кӧр сы вылӧ кӧдзны дугдывтӧг сюэз, то сыын бырӧ фосфор, и сія лоӧ пыляӧн; сюэзлӧн эта дырни урожайез чожа усьӧны.
Бурлунсӧ видзӧм могысь чернозёмлы колӧны быдмӧгъясӧс вежлалана севооборотъяс, шуам, няньяс бӧрын кӧдзны уна вося турунъяс (люцерна) да корнеплодъяс (сакарнӧй свеклӧ). Сьӧдмусинлісь плодородия видзӧм понда колӧны плодвежан кӧдзанобороттэз, шуам, колӧ чередуйтны сюэз унавося туруннэзкӧт (люцерна) да корнеплоддэзкӧт (сахарнӧй свёкла).
Турунъяс вӧчӧны шыдӧса кодь тэчас, а корнеплодъяс весалӧны мусӧ ёгтурунъясысь. Туруннэз сетӧны туся строеннё, а гӧранаэс мездӧтӧны муэсӧ ёг туруннэзісь.
Таысь ӧтдор, чернозёмлы лӧсялӧны и минеральнӧй вынсьӧданъяс. Этася, сьӧдмусин понда полезнӧйӧсь и минеральнӧй удобреннёэз.
Европаын лунвывса куим кӧдж вылын главнӧй мусиныс — краснозём, коді артмис сэтчӧс горнӧй породаясысь — известнякъясысь. Европа лунвывса куим кӧдж вылын главнӧй мусин — гӧрдмусин, кӧда аркмис зэв ёна сэтчин паськалӧм керӧс породаэзісь — известняккезісь.
Краснозёмын перегнойыс этша: сійӧс мыськӧны (нуӧны ваӧн) тӧвся гырысь зэръяс; но сы пыдди краснозёмыс озыр минеральнӧй веществоясӧн и вынсьӧдӧмӧн сетӧ бур урожайяс. Гӧрдмусинын нӧгыльыс етша: сійӧ миськалӧны зэв вына тӧвся зэррез; но зато гӧрдмусин богат минеральнӧй веществоэзӧн и удобреннё дырни сетӧ бур урожайез.
Гӧрд рӧмыс Лунвыв Европаса краснозёмлӧн лоӧ кӧрта (железистӧй) веществояссянь, кодъяс эмӧсь известнякъясын да мусинын, коді наысь артмӧма. Лунвывьевропейскӧй гӧрдмусинлӧн гӧрд рӧм зависитӧ железистӧй веществоэзсянь, кӧдна эмӧсь и известняккезын и муын, кӧда ныись аркмис.
Контрольнӧй юасьӧмъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла чернозёмъясыс Асыв-лунвыв Европаын кындзи артмисны сідз жӧ Среднедунайскӧй да Нижнедунайскӧй увтасъяс вылын? 1. Мыля сьӧдмусиннэз аркмисӧ сідзжӧ Среднедунайскӧй да Нижнедунайскӧй лажмытіннэзын?
2. Мыйла нюрсялӧм муяс медзэвсӧ паськалӧмаӧсь лыска вӧръяс полосаын? 2. Мыля нюр мусиннэз унажыксӧ паськалӧмась лысъя вӧррез полосаын?
[Европа мусинъяслӧн карта. [Европалӧн мусин карта.
Кутшӧм мусинъяс медзэв паськалӧмаӧсь Европаын?] Кытшӧм мусиннэз паськалӧмӧсь Европаын медуна?]
Быдмӧгъяс. Быдмаспӧлӧс.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяса обласьт босьтӧ медся уна места Европаын. Тӧдмалӧ, кытшӧм быдмаспӧлӧс область занимайтӧ Европаын медыджыт пространство?
Кутшӧм кык обласьт куйлӧны Войвывланьын тайӧ полосасьыс да кутшӧм кык обласьт лунвывланьын? Кытшӧмӧсь кык область лоӧны эта полосася ойланьынжык и кытшӧм кык лунИаньынжык?
Умереннӧй да васӧд климат Европалӧн зэв лӧсялӧ вӧръяслы. Европаын умереннӧй да влажнӧй климат благоприятствуйтӧ быдмыны вӧррезлӧ.
Вӧра обласьт босьтӧ Европа джынсьыс унджык: асыввывсянь рытыввылӧ сійӧ мунӧ Уральскӧй гӧраяссянь Пиренейскӧй гӧраясӧдз, войвылын сійӧ воӧ тундраяс дорӧдз, асыв-лунвылын — степъясӧдз, лунвылын — во гӧгӧр веж пуяс обласьтӧдз. Вӧррезлӧн область занимайтӧ Европасӧ джынся унажык: асывсянь рытвылӧ сія паськалӧ Урал керӧссэзсянь Пиренейезӧдз, ойвылын сія граничитӧ тундраэзкӧт, лун-асыввылын степпезкӧт и лунвылын век зелёнӧй пуа областькӧт.
Важӧн тайӧ став обласьтын вӧліны джуджыд, пемыд вӧръяс, но бӧрынджык вӧръяссӧ ёна кералісны; на местаын паськыда кутісны вольсасьны муяс, торъя нин Рытыввыв Европаын, кӧні видз-му вӧдитӧм заводитчис водзджык Асыввыв Европаын дорысь. Важся каддэзӧ быдсӧн эта областьыс вӧлі вевттьӧма ӧддьӧн гырись да пыдын вӧррезӧн, но кад мунӧмӧн эна вӧррес ӧддьӧн керассисӧ. Ыджыт пространствоэз вылын нія сетісӧ местасӧ ыббезлӧ, ӧддьӧнжыксӧ Рытвыв Европаын, кытӧн мууджалӧмыс паськаліс одзжык, нежели Асыввыв Европаын.
Но быдлаын вӧра обласьтын мыйкӧ понда эновтӧм муясыс 15–20 во мысти бӧр тырӧны вӧръясӧн. Быдлаын вӧр полосаас ыббез, кӧдна кольӧмӧсь мыля-либо бергӧттӧг, 15–20 год бӧрын бӧра асьныс быдмӧны вӧррезӧн.
Вӧра обласьт войвылын, Уральскӧй гӧраяссянь Скандинавскӧй гӧраясӧдз, мунӧ лыска пуа гырысь вӧръяслӧн полоса. Вӧра областьын ойвыв ладорас, Урал керӧссэзсянь Скандинавскӧйезӧдз, кыссьӧ паськыт лысъя вӧр полоса.
Главнӧй пуяс сэні — коз да пожӧм. Медуна пуэз сэтчин кӧз да пожум.
Козъя вӧръяс, — сукӧсь, пемыдӧсь, — быдмӧны медзэвсӧ васӧд, сёйӧд муяс вылын, а пожӧм вӧръяс, — шочджыкӧсь да югыдджыкӧсь, — быдмӧны косджык, лыаа местаясын. Кӧзовӧй вӧррез, тшӧкӧсь да пемытӧсь, быдмӧны унажыксӧ уль, сёя мусиннэзын, а пожумаэз, кӧдна уна шочжыкӧсь да югытжыкӧсь, быдмӧны уна кӧсжык, песӧка местаэзын.
Но кызвынысьсӧ лыска вӧръясын быдмӧны коз и, пожӧм и, накӧд тшӧтш быдмӧны кыдз пу, пипу. Ӧднако, лысъя вӧррезын быдмӧны и кӧззэз и пожуммез, и ӧтлаын ныкӧт эшӧ кыдз и ловпу.
Тайӧ став пуясыслы быдмыны колӧ этша шоныд, найӧ оз повны кӧдзыдысь. Быдсӧн эна пуэз асланыс быдмӧм понда корӧны не уна шонытсӧ и оз полӧ мороззэзісь.
Важысянь нин кералӧм да сотчӧм вӧръяс местаын тайӧ полосаас кӧдзӧны няньяс, на пытшкысь медся войвыв нянь ид, коді войвылын воӧ кык тӧлысьӧн; сылы отсалӧ кузь гожся лунъясӧ шонді (18–20 час дай унджык). Важся каддэзсянь ни эта полосаын кералӧм да сотчӧм вӧр местаэзын кӧдзсьӧны сюэз, кӧдна коласісь медойвывсаыс — ид, кӧда аслас воӧм понда ойвылын корӧ токо кык мисеч; эталӧ отсалӧны кузь гожумся луннэзӧн шонділӧн югьялӧм (18–20 час и унажык).
Лунвывланьын лыска вӧръяс полосаысь, кӧні гожӧмыс кузьджык да тӧлыс небыдджык, быдмӧны сора вӧръяс, кӧні лыска пуяскӧд орччӧн быдмӧны не толькӧ кыдзьяс да пипуяс, но и мукӧд паськыд коръя пуяс: дуб, клён, ясень да с. в.; и кымын водзӧ лунвылӧ да рытыввылӧ, сымын унджык коръя пуяс да сымын этшаджык лыска пуяс. Лысъя вӧррез полосася лунвылынжык, кытӧн гожумыс кузьжык и тӧлыс небытжык, быдмӧны сора вӧррез, кӧднаын лысъя пуэзкӧт ордчӧн быдмӧны не токо кыдз да ловпу, но и мӧдік ота лисъя пуэз: дуб, клён, ясень и с. одз.; и кыным ылынжык лунланьӧ да рытланьӧ, сыным унажык лисъя пуэз да етшажык лысъяэз.
Рытыввылын первой вошӧ коз, сэсся пожӧм; Рытвылын перво ӧшӧ кӧз, сыбӧрын пожум;
Французскӧй увтасын лыска пуяс абуӧсь, морскӧй пожӧмысь ӧтдор, кодӧс искусственнӧ вӧдитӧны Бискайскӧй залив дюнаяс вылын. Французскӧй лажмытінын лысъя пуэс абуӧсь, не лыддьыны кӧ морскӧй пожум, кӧда искусственнӧя паськӧтӧма Бискайскӧй залив дюнаэзын.
Аслыссяма пуяс Европа вӧръясын — дуб да бук. Европейскӧй вӧррезын характернӧй пуэз — эта дуб да бук.
Дуб радейтӧ шоныд (сійӧ полӧ неыджыд кӧдзыдысь) да югыд (йылыс сылӧн шоч коръя); сылы колӧ бур му, сійӧ оз быдмы лыа вылын ни, известнякъяс вылын ни. Дуб радейтӧ шоныт (сія полӧ кӧдздӧтӧммезісь), а сідзжӧ свет (сылӧн эм нетшӧк крона), сія корӧ бур мусин и оз быдмы не песӧка мусиннэз вылын, нэ известняккез вылын.
Бук полӧ кӧдзыдысь дубысь ёна (видз. карта вылысь, 29 лб., буклысь да дублысь границаяссӧ), но сійӧ радейтӧ ва. Бук дубся кӧдзыттэзісь полӧ ӧддьӧнжык (видз. 28 листбок карта вылісь границаэз буклісь да дублісь), а сія жӧ кадӧ радейтӧ влага.
Тайӧ кыкнан пуыслы быдмӧм выланыс колӧ кык мында унджык шоныд кад кыдз пулы серти. Кыкнанныс эна пуэс асланыс быдмӧм понда шоныт кад корӧны кыкись унажык, нежели кыдз.
Сора вӧръяс полосаын ӧні быдлаын куйлӧны муяс да видзьяс; вӧръяс кольӧмаӧсь сӧмын холмъяс да гӧра бокъясын, да ещӧ лыаа мусин вывъясын. Ӧння кадӧ сора вӧррез полосаын быдлаын куйлӧны ыббез да видззез; вӧррез жӧ кольччисӧ токо мыссэз вылын да керӧс покаттэзын, да эшӧ песӧка мусиннэз вылын.
Муяс вылын тайӧ полосаас главнӧй нянь — ӧзима сю, но искусственнӧ вынсьӧдігӧн бура воӧны шобді и дажӧ сакарнӧй свеклӧ — лёсс куйлан полосаын (карта, 10 лб.). Эта полоса ыббез вылын главнӧй сю — ӧзимовӧй рудзӧг, но искусственнӧй удобреннё дырни бура шогмӧны шогді и нельки сахар свёкла — лёсс паськалан полосаын (карта, 10 листбок).
Сора вӧръяс полосаын, — турунъяс, торъя нин клевер да кӧрым корнеплодъяс, — турунъяс да корнеплодъяс ӧдйӧ быдмӧны умереннӧ-шоныд да васӧд климатын. Сора вӧррез полосаын ыджыт пространствоэз займитӧмӧсь вердан туруннэзӧн, медӧддьӧн клеверӧн, и вердан корнеплоддэзӧн — ӧттэс и мӧддэс чожа быдмӧны сійӧн, мыля сэтчин эм умеренно-шоныт да влажнӧй климат.
Яблоня, груша, слива, вишня паськыда вӧдитсьӧны садъясын. Яблоня, груша, слива, вишня паськыта вӧдитчӧны саддэзын.
Джуджыд гӧраясын Рытыввыв Европаын уліас быдмӧны сора вӧръяс, вылынджык — лыска вӧръяс, ещӧ вылынджык вольсасьӧны джуджыд гӧра выв лугъяс да кустарникъяс, кӧні мыччысьӧны альпийскӧй розаяслӧн (рододендрон) мича дзоридзьяс; векӧвӧйя лымъяс дорын скалаяс эжсьӧмаӧсь сӧмын нитшъясӧн да лишайникъясӧн — сідзи жӧ, кыдзи ылі войвылын. Рытвыв Европа ыджыт керӧссэз вылын быдмӧны сора вӧррез, вылынжык — лысъяэз, эшӧ вылынжык паськалӧны вылын керӧс видззез да кустарниккез, кӧдна серӧтӧмӧсь яркӧй альпийскӧй розаэзӧн (рододендрон); матын векся лыммез дынын скалаэз вевттисьӧмась токо нитшшезӧн да лишайниккезӧн — сэтшӧммезӧн жӧ, кыдз ылын ойвылын.
Войвылын, Ледовитӧй океан берегъяс вылын, куйлӧны тундраяс, но найӧ босьтӧны Европаын неыджыд места. Ойвылын, Йыа океан береггез дорын паськалӧны тундраэз, но нія Европаын занимайтӧны неыджыт пространствоэз.
Асыв-лунвылын, Европаын, кӧні осадокъясыс этшаджык усьӧны, а испарениеясыс тӧдчымӧн унджык, войвылын дорысь, паськыда шыльквидзӧны туруна равнинаяс — степъяс. Лун-асыввыв Европаын, кытӧн осадоккез усьӧны етшажык, а пакмӧмыс уна унажык, нежели, ойвылын, отӧн паськалӧмӧсь туруна ровнӧйиннэз — степпез.
Степъясын гожӧм овлӧ жар, дженьыдик зэръясӧн да уна вежон чӧж сулалан кос поводдяясӧн. Степпезын гожум овлӧ жар, овлӧны дженытик зэррез да засухаэз, кӧдна кыссьӧны кынымкӧ недельӧн.
Овлӧны вояс, кор степъясын гожӧмбыдӧн оз усьлы зэр войт, и сэки косьмӧны кӧдзаяс. Овлӧны годдэз, кӧр гожумнас степпезын осадоккез оз овлӧ совсем, и эта вайӧтӧ кӧдзӧммез вийӧмӧдз.
Тӧв степъясын кӧдзыд, но этша лымъя; тӧвъяс нӧбӧдӧны лымсӧ вывтасджык инъясысь да пуктӧны увтас местаясӧ, торъя нин оврагъясӧ да юяс пӧлӧн, кӧні быдмӧны дикӧй яблоняяс сорӧн дуба вӧръяс. Степпезын тӧв кӧдзыт, но не сідз уна лыма; тӧввез, кӧдна кокнита ветлӧны степпез кузя, пӧльтӧны лымсӧ вылын местаэзісь да ӧктӧны нійӧ лажмытжыкиннэзӧ, медӧддьӧн кырассэзӧ да ю долинаэзӧ, кытӧн быдмӧны дуба вӧррез сорӧн дикӧй яблоняэзкӧт.
Тулысын лымйыс ӧдйӧ сылӧ; оврагъясӧд ызгӧны-мунӧны гудыр виж шоръяс. Тулыснас лыммез сылӧны чожа, и кырассэзӧт котӧртӧны гудыр веж шоррез.
Степ ӧдйӧ вежӧдӧ, турунъяс заводитӧны ӧдйӧ быдмыны. Степ чожа вежӧтӧ, и туруннэз чожа пондӧны быдмыны.
Эжа степъяс вылын, мӧд ногӧн кӧ шуны, сэтшӧм степъяс вылын, кодъясӧс некор на эз гӧрлыны, либӧ гӧрлісны важӧн — во 15–20 сайын, — тулысын петӧ уна дзоридз: тюльпанъяс, горицветъяс, степ выв ирисъяс — гӧрдъяс, вижъяс, кельыдлӧзъяс. Гӧрлытӧм степпез вылын, мӧднёж шуны, сэтшӧммез вылын, кӧдна некӧр эзӧ гӧрсьывлӧ, нето гӧрсьывлісӧ важын — 15–20 год одзті, — тулыснас мыччисьӧны уна чветтэз: тюльпаннэз, горичветтэз, степ ириссэз — гӧрдӧсь, вежӧсь да лиловӧйӧсь.
Но главнӧй дикӧй турун сьӧд муа степъясын — ковыль, векньыдик тшӧт кодь коръя злак (ва руӧдан площадьыс ичӧт), сетӧ кузь гӧнъяса кӧйдыс. Но сьӧдмусина степпезын главнӧй дикӧй турун — эта ковыль — злак, кӧдалӧн лиссэс щетина кодьӧсь (учӧт пакман площадьӧн) и кӧда вайӧ кузь пероа кӧдзыссэз.
Кор ковыльыс воас, эзысь кодь гӧнъясыс сылӧн вевттьӧны став дикӧй степсӧ, тӧла дырйи вӧрӧны валъясӧн. Кӧр воӧ ковыль, то сылӧн серебристӧй пероэз вевттьӧны быдсӧн дикӧй степсӧ, тӧв дырни ӧтӧрӧ-мӧдӧрӧ куснясикӧ.
Ковыльлӧн да мукӧд степ выв злакъяслӧн вужъясыс кутчысьӧны дзик му веркӧс дорас, кытысь найӧ горша босьтӧны васӧ дженьыдик зэр бӧрын. Ковыльлӧн вуджжез, а сідзжӧ и мӧдік дикӧй степнӧй злаккезлӧн паськалӧны матына му вевдӧрӧт, кытӧн нія горша кыскӧны учӧт зэррез бӧрын ас пытшкӧ ва.
Бобӧвӧй быдмӧгъяс жӧ, шуам, люцерна, вужнаныс пырӧны пыдӧджык, и сэні вужъясас налӧн быдмӧны азотобактерияяса моль кодьяс (клубеньки); тайӧ бактерияясыс босьтӧны сынӧдысь азот да озырмӧдӧны сійӧн мусӧ. Боби быдмассэз жӧ, кыдз люцерна, пырӧны пыдӧжык, и сэтчин ны вуджжез вылын быдмӧны азото-бактерияэзӧн клубенёккез; эна бактерияэс босьтӧны воздухись азот и богатсьӧтӧны сійӧн мусин.
Степ выв турун вужъяс да идзьяс сісьмӧмла и артмис уна нэм чӧжӧн вывті бур (плодороднӧй) чернозёмнӧй мусин. Вуджжез сісьмӧмсянь, а сідзжӧ степнӧй турун дерновинаэз сісьмӧмсянь и аркмисӧ уна веккез чулалӧм сьӧрна плодороднӧй сьӧдмусиннэз.
Лунвывлань да торъя нин асыв-лунвывлань (Каспийскӧй морелань матысмиг) степъяс лоӧны косӧсьджык да мусиныс водзынсӧ каштановӧй, а сэсся локтӧ югыд каштановӧй да солонцеватӧй. Лунланьӧ, медӧддьӧн лун-асывлань (Каспий море дынӧ матӧтчикӧ) степпез лоӧны кӧсжыкӧсь и мусин ныын лоӧ перво каштановӧй, а сыбӧрын чочком каштановӧй да солонцеватӧй.
Татшӧм степъясын овсяница да ковыль сорӧн быдмӧ руд полынь; а солонцы вылын — сьӧд полынь. Сэтшӧм степпезын быдмӧ ковыль да овсяница сорӧн руд полынь; а солонеццез вылын — сьӧд полынь.
Коръясыс сылӧн веськавлӧны сӧмын зэр бӧрын, а сэтчӧдз найӧ сэтшӧма топӧдчӧны, пӧшти оз тыдавны; медся кос тӧлысьясын сьӧд полынь дзикӧдз шыбитлӧ корсӧ. Лиссэз сылӧн паськалӧны токо зэр бӧрын, а овлӧ нія сідз каттисьӧны, што почти оз тыдалӧ; медкӧс мисеччезӧ сьӧд полынь ассис лиссэсӧ чапкӧ совсем.
Гожӧм шӧр кежлӧ степ вижӧдӧ да рудмӧ бусла. Гожум шӧрын степ вижӧтӧ и пыльсянь лоӧ руд.
Доналӧм сынӧд кайӧ енэжӧ, артмӧдӧ джуджыд вихрьяс, тӧвъяс нӧбӧдӧны куш степъясын «перекати-поле» быдмӧгъяс, кодъяс чегӧны вуж бердтіыс да сяръяс моз гӧгыльтчӧны тӧв ньылыд, разӧдӧны кӧйдыс. Зэв ёна калитчӧм воздух лэбӧ нёболань, кытӧн керӧ вылын вына тӧввез; тӧввез осьта степпез кузя вашӧтӧны „перекати-поле“ быдмаслісь чеччалана шаррез, кӧдна чегӧны вудж бердісь да котӧртӧны тӧв кузя ӧтмӧдӧрӧ ассиныс кӧдзыссэсӧ чапкалікӧ.
Главнӧй нянь лунвылын да асыв-лунвылын шобді, а лунвылын ещӧ и кукуруза. Лунвылын и лун-асыввылын главнӧй сюыс — шогді, а лунвылын эшӧ и кукуруза.
Не этша места босьтӧны сэні сідзжӧ подсолнечник, сакарнӧй свекла, фрукта пуяса садъяс да бахчаяс, кӧні вӧдитӧны арбузъясӧс да дыняясӧс. Неетша местасӧ ныын занимайтӧны сідзжӧ подсолнушниккез, сахарнӧй свёкла, фрукта пуэзлӧн и бахчалӧн саддэз: арбуззэзлӧн да дыняэзлӧн саддэз.
Лунвыв Европаын быдмӧны во гӧгӧр веж коръяса пуяс, шуам, маслина, рожковӧй пу, да во гӧгӧр веж кустарникъяс: лавръяс, миртаяс, олеандръяс да мукӧд. Лунвыв Европаын быдмӧны векзелёнӧй лисъя пуэз, шуам, маслина, рожковӧй пу да векзелёнӧй кустарниккез: лавраэз, миртаэз, олеандраэз и мӧдіккез.
Тулысын найӧ дзордзалӧны, чӧскыд дукаӧсь; а гожӧмын нярзьӧны да тырӧны бусӧн. Тулысӧ нія чветитӧны да бура олӧны, а гожумнас гажтӧмӧсь, руд рӧмаӧсь да бусӧн вевттисьӧмӧсь.
Асланыс кузь вужъяснаныс найӧ босьтӧны васӧ пыді слӧйясысь мусьыс. Асланыс кузь вуджжезӧн нія кыскӧны пыдын мусин слойезісь влага.
Коръяс налӧн чорыдӧсь, топыд кышаӧсь. Лиссэз нылӧн чорытӧсь, топыт кучикаӧсь,
Гожӧмын найӧ видзӧны быдмӧгъясӧс ёна косьмӧмысь, а тӧлын вермӧны виччысьны кокньыдик кӧдзыдъясысь. гожумнас нія берегитӧны быдмассэз ёна пакмӧмись, а тӧлӧн вермӧны терпитны неыджыт мороззэз.
Главнӧй нянь Лунвыв Европаын — ӧзима шобді; сійӧс кӧдзӧны сэні октябр-ноябр тӧлысьясын, тӧвся зэръяс кежлӧ, а вундӧны май-юнь тӧлысьясын. Лунвыв Европаын главнӧй сю — ӧзима шогді; сійӧ кӧдзӧны сэтчин октябрын-ноябрын, тӧвся зэррез увтӧ, а вундӧны майын-июньын.
Садъясын вӧдитӧны сэні лунвывса фруктъяс: апельсинъяс, лимонъяс. Саддэзын сэтчин вӧдитӧны лунвыв фруктаэз: апельсиннэз, лимоннэз.
Быдмӧга мир Европалӧн, кыдзи и климатыс сылӧн, бура лӧсялӧ мортлы олӧм вылӧ. Веськыта висьтавны, Европаын быдмас мир кыдз и сылӧн климат, мортлӧ олӧм понда благоприятнӧй.
Европаын олысь йӧз тайӧс используйтісны; найӧ чинтісны дикӧй быдмӧгъяса плӧщадьсӧ (места), муяс вылын да садъясын вӧдитӧны культурнӧй быдмӧгъяс. Народдэз Европаись этӧ используйтісӧ, чинтісӧ дикӧй быдмассэз увтісь площадь да пондісӧ ыббез вылын и саддэзын паськӧтны культурнӧй быдмассэз.
Миян Союзын паськыд местаяссӧ, кодъяс неважӧн на вӧліны вӧр пустӧшъясӧн войвылын либӧ пӧскӧтинаясӧн лунвылын, пыдіті гӧрӧны трактӧръясӧн да кӧдзӧны няньяс, кӧрым турунъяс да корнеплодъяс. Миян Союзын паськыт пространствоэз, кӧдна неважын эшӧ ойвылын вӧлісӧ вӧрса кушиннэзӧн либо поскотинаэзӧн лунвылын, пыдына гӧрсьӧны тракторрезӧн да кӧдзсьӧны сюэзӧн, вердан туруннэзӧн да корнеплоддэзӧн.
Тадзи миян син водзын бӧръя 10 воӧн кыптіс Хибины дінын Кольскӧй кӧдж вылын, Войвыв полярнӧй круг (кытш) сайын, быттьӧкӧ ді (карта, 32 лб.) пемыд вӧръяс да тундраяс шӧрын, кӧні совхозъясӧн вӧчӧм муяс сетӧны бур урожайяс не толькӧ идлысь, но и зӧрлысь (шобді воӧ жӧ, но оз быд во). Сідз, миян синнэз одзын бӧрья дас годдэзӧ мыччисис Кольскӧй кӧдж вылын Хибин дынын, Ойвыв полярнӧй круг сайын, кыдз бы остров (карта, 32 листбок) дикӧй вӧр да тундраэз коласын, кытӧн совхоззэзӧн лӧсьӧтӧм мусин сетӧ бур урожайез не токо идлісь, но и зӧрлісь (шогді тожӧ шогмӧ, но не быд годӧ).
Контрольнӧй юасьӧмъяс. Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кыдзи вежсьӧны быдмӧгъяс Европа гӧраясын подувсяньыс йылӧдзыс да мыйла? 1. Кыдз Европа керӧссэз вылын кок увтсянь йылӧдз вежсьӧны быдмассэз и мыля?
2. Висьталӧй вит нянь быдмӧг Европалысь войвывсянь лунвывлань вежсьӧм серти. 2. Висьталӧ Европаллсь вит сю быдмас ны вежсьӧмӧн ойвывсянь лунланьӧ.
3. Мый вӧсна миян Союз вӧчӧ гырысь воськовъяс дикӧй природаӧс освоитӧм кузя? 3. Мый увья миян Союз керӧ ыджыт шаггез дикӧй природа освоитӧмын?
[Европалӧн быдмӧг обласьтъяса карта. [Европа быдмас областтезлӧн карта.
Кыдзи вежсьӧны быдмӧгъяс Бискайскӧй залив берегъяссянь Каспийскӧй море берегъясӧдз?] Кыдз вежсьӧ быдмас пӧлӧс Bіскайскӧй залив береггезсянь Каспий море береггезӧдз?]
[Апельсин сад Лунвыв Италияын. [Лунвыв Италияын апельсиннӧй сад.
Кӧні сулалӧ крестьянка, сэні кӧдзӧма ӧзима рапс (масличнӧй быдмӧг), а апельсинъяс улын быдмӧ ӧзима шобді. Полоса, кытӧн сулалӧ крестьянка, кӧдзӧма ӧзимовӧй рапсӧн (виа быдмас), а апельсиннэз увтын быдмӧ ӧзимовӧй шогді.
Мыйла Италияын позьӧ кӧдзны нянь фрукта пуяс улӧ?] Мыля Италияын туйӧ кӧдзны фрукта пуэз увтын сюэз.]
[Войвыв границаяс культурнӧй быдмӧгъяслӧн. [Культурнӧй быдмассэзлӧн ойвыв границаэз.
Кутшӧм нянь быдмӧ мукӧдысь войвылынджык? Кытшӧм сю аркмӧ ойвылынжык мӧдіккезся?
Корсьӧй места, кӧні Кольскӧй кӧдж вылын вӧдитӧны ид.] Адззӧ места, кытӧн Кольскӧй кӧдж вылын вӧдитӧны ид.]
Животнӧйяс. Животнӧй мир.
Сэки, кор Европаын гырысь местаяс босьтлісны вӧрзьӧдлытӧм пемыд вӧръяс да гӧрлытӧм степъясын гӧгӧр вольсасьліс ковыль, быдлаын овлісны вывті уна гырысь дикӧй животнӧйяс. Сія кадӧ, кӧр Европаын паськыт пространствоэз занимайтісӧ ыджыт важся вӧррез да гӧртӧм местаэзын быдлаын павьяліс ковыль, омӧн обитайтісӧ зэв уна да гырись дикӧй животнӧйез.
Но ӧні Европаыд гӧль нин животнӧйяснад. Ӧння кадӧ Европаыс ныӧн лоис беднӧйжык.
Средиземнӧй море берегъяс вылын гырысь дикӧй животнӧйяс пӧшти оз паныдасьлыны — найӧс бырӧдӧма нин ёна важъя нэмъясын. Мушӧр море береггез дорын гырись дикӧй животнӧйез почти оз пантасьӧ — нія вийӧмӧсь ни важся веккезӧ.
Сӧмын кӧнсюрӧ гӧраясын джуджыд скалаяс костын колины да олӧны гӧра выв межъяс Корсика вылын да Сардинияын; да ещӧ тулысын да арын тайӧ странаяс пыр лэбӧны чукӧрӧн пӧткаяс. Токо ӧтік-ӧтіклаын, керӧс скалаэз коласын (кытчӧ оз позь шедны мортлӧ) кольччисӧ овны Корсика да Сардиния вылын керӧс бараннэз; да эшӧ тулысӧ и арӧ эна странаэз пыр лэбзьывлӧны ыджыт стаяэзӧн перелётнӧй кайез.
Мудзӧмнысла найӧ пуксьылӧны шойччыны берегъяс пӧлӧн, да сэні унаӧс на пытшкысь кыйӧны охотникъяс. Утомитчӧмӧсь (мыдзӧмӧсь), нія пуксьӧны береггез дорӧт шоччисьны, и сэтӧн унаӧс ны коласісь вийӧны вӧраліссез.
Мортӧн видзан животнӧйяс Лунвыв Европаын абу жӧ зэв уна, — гожся кадӧ пӧскӧтинаяс лёкӧсь, а видзьяс сэні этша. Лунвыв Европаын горт животнӧйез сідз жӧ не сідз уна, сідз кыдз гожумӧн сэтчин поскотинаэс умӧльӧсь, а видззез сэтчин етшаӧсь.
Мӧсъяс пыдди крестьяна вӧдитӧны сэні посни скӧтӧс — ыжъясӧс да кӧзаясӧс, йирсьӧдӧны найӧс гӧра выв пӧскӧтинаяс вылын; вӧвъяс пыдди видзӧны осёлъясӧс да мулъясӧс (вӧв да осёл рӧдысь, вын сертиыс неуна омӧльджык вӧлысь). Крестьяна сэтчин мӧссэз да вӧввез туйӧ вӧдитӧны баляэз да кӧзаэз, кӧднӧ видзӧны не ыджыт керӧс поскотинаэзын; вӧввез туйӧ вӧдитӧны осёллэз да муллэз (вӧвлӧн помесь осёлкӧт, кӧдалӧн выныс токо невна етшажык вӧвся).
Осёлъяслы оз ков вывті бур кӧрым: сёйӧны чорыд сутшкасян турун, да сӧмын шочыника сетлӧны налы юмов рожки (рожковӧй пуяслӧн плод). Осёллэз корӧны сёянас етшажык: сёйӧны бытшкасян чорыт кӧс турун, и токо шочыника сетӧны нылӧ чӧскыт рожоккез (рожковӧй пуэзлісь плоддэз).
Сора вӧръясын Рытыввыв Европаын гырысь дикӧй животнӧйясӧс сідз жӧ пӧшти ставсӧ бырӧдӧма, сӧмын кӧнсюрӧ гӧра выв вӧръясын кольӧмаӧсь кӧинъяс да ошъяс (Карпатыын). Рытвыв Европаын сора вӧррезас гырись дикӧй животнӧйес сідз жӧ почти вийӧмӧсь быдсӧн, токо мукӧд керӧс вӧррезын кольччисӧ кӧиннэз да ошшез (Карпаттэзын).
Гӧра выв вӧръясын Германияын эмӧсь на благороднӧй кӧръяс да козуляяс, но найӧ пӧшти ставныс лыд вылын: вӧръяслӧн кӧзяеваяс — помещикъяс — видзӧны найӧс, весигтӧ вердыштлӧны турунӧн, сэсся сетӧны ассьыныс кыйсян участокъяссӧ капиталистъяслы, кодъяс кыйсьӧны гажӧдчӧм могысь. Германияын керӧс вӧррезас эмӧсь эшӧ благороднӧй кӧррез да козуляез, но нія почти быдсӧн лыд вылын: вӧррезлӧн хозяиннэз — помещиккез — берегитӧны нійӧ и нельки вердыштлӧны турунӧн, медбы сыбӧрын сетны ассиныс вӧралан участоккесӧ капиталисттэзлӧ, кӧдна вӧралӧны асланыс забава понда.
Джуджыд гӧраяс вылын — Карпатыын да Альпыын — паныдасьлӧны из козёлъяс да сернаяс. Вылын керӧссэз вылын — Карпаттэзын да Альпаэзын — пантасьӧны иза козёллэз да сернаэз.
Та пыдди видзан животнӧйясӧс Рытыввыв Европаын вӧдитӧны сы мында, мый найӧс вердӧм вылӧ оз тырмы асланыс турунныс да асланыс няньясныс; уна зӧр, кукуруза пызь да жмыхъяс вайӧны сэтчӧ мукӧд странаясысь. Зато Рытвыв Европаын горт животнӧйез сідз уна вӧдитӧны, што ны вердӧм вылӧ матӧ оз тырмӧ асланыс туруннэз, а сідз жӧ и няннез; уна зӧр, кукуруза пизь да жмыха вайсьӧны сэтчин мӧдік муэз вылісь.
Главнӧй скӧт тані — гырысь, сюра скӧт, медзэвсӧ разнӧй пӧрӧдаа йӧла скӧт. Главнӧй пода эстӧн гырись сюра пода — унажыксӧ быд породаа йӧла пода.
Сійӧс вӧдитӧны и увтас местаясын, шуам, Голландияын (тані сійӧ йирсьӧ пӧшти во гӧгӧр веж лугъяс вылын), и гӧраясын. Сійӧ вӧдитӧны и лажмытіннэзын, кыдз Голландияын (кытӧн сія почти быдса год видзсьӧ веж видззез вылын), и керӧссэз вылын.
Швейцарияын вӧтлӧны мӧсъясӧс джуджыд гӧра выв пӧскӧтинаяс вылӧ; лым сылӧм серти мӧс стадаяс кайӧны век вылӧджык да вылӧджык да гожӧм помас воӧны векӧвӧйя лымъяс дорӧдз. Швейцарияын вашӧтӧны мӧссэсӧ вылынкерӧса поскотинаэзӧ: сы сьӧрті, кыдз сылӧны лыммез, мӧс стадоэз кайӧны сё вылӧжык и вылӧжык и гожум понӧ кайӧны векся лыммез дынӧдз.
Лысьтӧм йӧвсӧ быдлун нуӧны долинаясӧ, либӧ сыысь вӧчӧны зэв бур сыр. Свежӧй йӧв быд лунӧ кыскӧны нето нуӧны ас вылын долинаэзӧ, нето сыись пуӧны зэв-бур рись.
Гӧра выв пӧскӧтинаясын вӧдитӧны сідз жӧ небыд вуруна ыжъясӧс; вуруныс налӧн мунӧ кыан фабрикаясӧ, а яйыс — сёян вылӧ. Уна керӧс поскотинаэзын сідзжӧ паськӧтӧны тонкоруннӧй баляэз; вурун нылӧн мунӧ ткацкӧй фабрикаэзӧ, а яй — сёянӧ.
Европаын видзӧны сідз жӧ уна порсь да вӧв, но бӧръя кадас вӧв видзӧм чинӧ: автомобиль да трактор сувтӧны вӧв местаӧ. Европаын вӧдитӧны сідзжӧ уна порссез да вӧввез, но медбӧрья кадӧ вӧв вӧдитӧмыс вуджӧ мӧдік планӧ: вӧв местӧ сувтӧны автомобиль да трактор.
Асыв-лунвыв Европа степъясын дикӧй животнӧйясысь кольӧмаӧсь медсясӧ грызунъяс, кодъяс сёйӧны нянь кӧдзаяс; сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс, му кӧчьяс; найӧ вӧчӧны вывті ыджыд вред, сы понда морт мырсьӧ бырӧдны найӧс. Лун-Асыввыв Европа степпезын дикӧй животнӧйез коласісь унажыксӧ кольччисӧ грызуннэз, кӧдна вердчӧны сю кӧдзӧммезӧн, кыдз: сусликкез, хомяккез, тушканчиккез, му кӧччез; нія керӧны зэв ыджыт вред, и морт пессьӧ, медбы нійӧ вийны быдсӧн.
Но тайӧ, дерт, абу кокни, — олӧны найӧ пыдын му пытшкас, позъясын; найӧ паськалӧмаӧсь весиг Рытыввыв Европаын Рейн юӧдз. Эта удж абу кокнит, сідз-кыдз нія олӧны пыдын нораэзын и паськалісӧ нельки Рытвыв Европа кузя Рейн ю дынӧдз.
Степнӧй пӧткаяс: дрофаяс (дудакъяс) да стрепетъяс этша нин кольӧмаӧсь. Степнӧй кайез жӧ: дрофаэз (дудаккез) да стрепеттэз кольччисӧ токо невна.
Дрофаяс (дудакъяс) бӧръя воясӧ бара ёна овмӧдчисны миян степъясын, боръясыд бырины да, кӧні войдӧр кыйӧдлісны найӧс охотникъяс. Межаэз уничтожитӧмсянь дрофаэз (дудаккез) медбӧрья кадӧ миян ыббезын бӧра уна мыччисисӧ сідз-кыдз нійӧ межаэз вылас видзчисисӧ вӧраліссез, а ӧні озӧ.
Дрофаяс зэв гырысь пӧткаяс (тушанас 1 м. судаӧдз), турилӧн кодь кузь кокаӧсь; найӧ вайӧны мортлы пӧльза: бырӧдӧны муяс вылысь шыръясӧс да сусликъясӧс. Дрофаэз ӧддьӧн гырись кайез (сувдаӧн ӧтік метрӧдз) кузь, кыдз туриэз, коккезаӧсь; нія вайӧтӧны польза — вийлӧны ыб шыррез да сусликкез.
Мортӧн видзан животнӧйяс миян степъясын сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и сора вӧръяс полосаын, но тані бӧръя воясӧдз медзэвсӧ видзлісны не йӧла скӧт, а уджалан скӧт — волъяс уджалӧны тані вӧвъяскӧд радӧн. Миян степпезын горт животнӧйез нія жӧ, кӧдна и сора вӧррез полосаын, неӧткодьӧсь токо сійӧн, што сэтӧн медбӧрья кадӧдз унажыкыс вӧлі не йӧла пода, а уджалан — воллэз сэтӧн уджалісӧ ӧтмымда вӧввезкӧт.
Ӧні миян степъясын уджалӧ сы мында трактор, мыйда абу и Рытыввыв Европаын. Но ӧні миян степпезын мыччисисӧ сымда тракторрез, мымда абу и Рытвыв Европаын.
Миян колхозъяс ёна паськӧдӧны йӧла скӧт да порсьяс видзӧм, видзӧны сідз жӧ и вӧвъясӧс — му выв уджъяс нуӧдӧм вылӧ. Миян колхоззэз бура пессьӧны вӧдитны йӧла пода да порссез, вӧдитӧны сідзжӧ и вӧввез, кӧдна колӧны ыб уджжез понда.
Таысь ӧтдор, вӧвъяс колӧны миянлысь странанымӧс дорйӧм вылӧ. Этася, вӧв колӧ и миян страна оборона понда.
Лыска вӧръяс да тундраяс полосаын дикӧй животнӧйяс кӧть и шочмыштісны важ кадъяс серти, но ӧнӧдз на колины; вӧръясын ёна на олӧны уръяс, кӧчьяс, ручьяс, кӧинъяс; эмӧсь руд ошъяс да йӧраяс — медся гырысь животнӧйяс лыска вӧръяслӧн. Лысъя вӧррез да тундраэз полосаын дикӧй животнӧйезлӧн мир одзза веккез сьӧрті кӧть и шочамис, но сёжӧ ассис медыджыт чертаэсӧ колис: вӧррезын эшӧ уна олӧны кӧччез, уррез, руччез, кӧиннэз; нешоча туйӧ пантавны руд ошшезӧс да лоссезӧс, лысъя вӧррезын кӧдна медгырись животнӧйез.
Сэні тӧвйӧны зэв уна пӧткаяс — дозмӧръяс, сьӧлаяс, таръяс, вӧрса байдӧгъяс. Ныын тӧв кежӧ кольччӧны зэв уна кайез — сьӧлаэз, таррез, дозмӧррез, вӧр куропаткаэз.
Вӧрса пемӧсъясӧс кыйӧм — важнӧй промысел. Вӧр звиррез вылӧ вӧралӧмыс лоӧ зэв ыджыт промыселӧн.
Тундраясын, торъя нин Новая Земля вылын да Шпицберген вылын, ӧнӧдз на паныдасьлӧны, шочиника, дикӧй кӧр стадаяс. Тундраэзын, ӧддьӧнжыксӧ Виль Му вылын да Шпицберген вылын, ӧння виӧдз эшӧ пантасьӧны, кӧть и шоча, ойвыв дикӧй кӧр стадоэз.
Тундраын уна еджыд (тӧлын) байдӧг да еджыд (тӧлын) полярнӧй руч — песец. Тундраэзын уна чочком (тӧлӧн) куропаткаэз да чочком (тӧлӧн) полярнӧй руччез — песеццез.
Гожся кадӧ тундраясын поздысьӧны дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс да с. в. А гожумся кадӧ тундраэзын позйисьӧны лэбзян кайез: вӧр дзодзоггез, юссез, уткаэз и с. одз.
Домашньӧй животнӧйясыс лыска вӧръяс полосаын — сюра гырысь скӧт (йӧла пӧрӧдаяс), ыжъяс да вӧвъяс. Лысъя вӧррез полосаын горт животнӧйез — гырись сюра пода (йӧв породаэз), баляэз да вӧввез.
Но и тані тӧвся туйяс вылын вӧрын, керъяс кыскалігӧн, заводитӧны вермасьны вӧвъяскӧд гусеничнӧй тракторъяс. Но и татӧн вӧрын тӧвся туйез вылӧт, вӧр кыскалікӧ, пондӧны вӧввезкӧт вермасьны гусеничнӧй тракторрез.
Тундраясын главнӧй видзан пемӧсъяс — войвыв кӧр да дадь помын ветлысь пон. Тундраэзын главнӧй горт животнӧйез — ойвыв кӧр да кыскалан (ветлан) пон.
Ледовитӧй океан берегъяс вылын миллионъясӧн поздысьӧны каляяс. Йыа океан береггез дорын позйисьӧны чайкаэз миллионнэзӧн.
Океанас, кӧні эм уна водоросль да посньыдик животнӧйяс, олӧ зэв уна чери — пӧткаяслы, а сідз жӧ тюленьяслы, моржъяслы да китъяслы сёян. Океанын, сійӧн, мыля сэтчин зэв уна уялан вабыдмассэз (водоросллез) да поснитик животнӧйез, эм ӧддьӧн уна чери, кӧда служитӧ сёянӧн кайез понда, а сідз жӧ тюленнез понда, моржжез понда и киттэз понда.
Животнӧйясӧн озырлуныс тані ӧнӧдз на кольӧма, Европа войвыв странаясын этша олысьыс да. Быдӧс эта животнӧй мирлӧн богатствоыс видзсьӧ ӧння виӧдз, сійӧн, мыля ойвыв Европа странаэз пуксьӧтӧмӧсь отирнас етша, шоча.
Европалысь рытыввыв да лунвыв берегъяссӧ кытшовтысь мореясын олӧ зэв уна чери. Мореэзын, кӧдна миськалӧны Рытвыв да Лунвыв Европа береггез, эм ӧддьӧн уна чери.
Медся гырысьясыс черияс пытшкысь: лунвылын тунец да войвылын треска. Медгыриссес ны коласісь: лунвылын тунец да ойвылын треска.
Но и посни чериыс зэв тӧдчана Европаын олысь йӧзлы сёян вылӧ: кыйӧны сійӧс вывті уна; главнӧйясыс посни черияс пытшкысь — войвылын сельди, лунвылын сардины да анчоус. Но и поснитик черилӧн европеец сёянын эм значеннё, сідз-кыдз кыйсьӧ зэв уна; главнӧйес ны коласісь — ойвылын сельдь, лунвылын сардинаэз да анчоуссэз.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мортӧн видзан кутшӧм животнӧйяс Европаын медколанаӧсь да мыйла? 1. Европаас кытшӧм горт животнӧйез медважнӧйӧсь и мыля?
2. Кутшӧм кӧджъяс да діяс пӧлӧн кыйӧны уна треска, сельди да сардины? 2. Кытшӧм кӧджжез да островвез береггез дорӧт доль кыйсьӧны уна трескаэз, сельддез да сардинаэз?
Население. НАСЕЛЕННЁ.
Европаын олӧ 500 млн. морт — пӧшти нёльӧд юкӧныс став йӧз пытшсьыс. Европаын 500 миллион морт — быд отир коласісь почти ӧтік нёльӧт часть (¼).
Атласса карта вылысь. Карта сьӧрті атласын.
Кутшӧм местаясын Европаын населениеыс медся сук? Кытшӧм местаэз Европаын населеннёӧн медтшӧкӧсь?
Висьталӧй увтасъяс, море берегъяс, діяс, кӧджъяс. Шуӧ лажмытіннэз, море берег доррез, островвез, кӧджжез.
Кымын олысь квадратнӧй километр вылӧ воӧ Европа войвылын? Ойвыв Европаын кыным морт усьӧ ӧтік квадратнӧй километр вылӧ?
Кымын пӧв этшаджык Германскӧй гӧраяс полосаын да Италияын серти? Кынымись етшажык, нежели Германия керӧссэз полосаын да Италияын?
Европаын населениеыс меститчӧма зэв не ӧтмоза. Европаын эта населеннёыс юкӧма ылӧ неӧтмоза.
Медся сука чукӧрмӧмасӧ Великобритания ді вылын, Рейн ю вом дорын да Германскӧй массивъяс подулын. Ӧддьӧнжык сія тшӧкамӧма Великобритания остров вылын, Рейн уссёэз дынын да Германия массиввез кок увтын.
Тайӧ местаясыс сулалӧны важнӧй морскӧй туйяс дорын да из шом перъянінъяссянь матын. Эна местаэз куйлӧны матын главнӧй море туйез дынын да матын изшом шедтан дынын.
Сэні кыптісны зэв уна каръяс — промышленнӧй да тӧргӧвӧй каръяс. Сэтчин быдмисӧ зэв уна городдэз — промышленнӧйез да торговӧйез.
Олысь лыдыс сэні шӧркодя воӧ 100 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ, мукӧд районъясас кайӧ 1000 мортӧдз дай унджык 1 кв. км вылӧ. Шӧрӧт плотность сэтчин ӧтік кв. км вылӧ лоӧ 100 морт и унажык, мукӧд районас сибалӧ 1 кв. км вылӧ унажык 1000 мортся.
Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь сідз жӧ Европа видз-му овмӧса полосаын Бискайскӧй заливсянь рытыввылын Чёрнӧй море берегъясӧдз да Волга юӧдз асыввылын, тані олӧ 25-сянь 100 мортӧдз 1 кв. км вылын. Тшӧка пуксьӧма сідз жӧ Европалӧн сельскохозяйственнӧй полоса — рытвылын Бискайскӧй залив дынсянь да асыввылын Сьӧд море береггез дынӧдз и Волга ю дынӧдз — сэтӧн 1 кв. км вылын олӧны 25 мортсянь — 100 мортӧдз.
Тайӧ полосаас быдлаын сулалӧны гырысь сиктъяс, а на костын унаысь кыпӧдчӧны и заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны быдмӧг да пемӧс прӧдуктаяс (вина пуан, сакар вӧчан, пызь изан, вый вӧчан заводъяс да с. в). Эта полосаын быдлаӧт быдмисӧ унаотира поселеннёэз, а ны коласын нешоча пукалӧны и заводдэз, кӧдна перерабатывайтӧны быдмас да животнӧй продуктаэз (винокуреннӧйез, свеклосахарнӧйез, сюизаннэз и с. одз).
Лыска вӧръяса полосаын йӧзыс шоч, сэні ӧнӧдз на негырысь сиктъяс паныдасьлісны сӧмын юяс пӧлӧн; мукӧд местаас олысьыс зэв этша. А лысъя пуэзлӧн полоса пуксьӧтӧма шоча, сэтчин и ӧння виӧдз неыджыт посаддэз пантасьлісӧ токо ю береггез дорӧт; быдӧс жӧ кольӧм пространствоыс етша отира.
СССР-ын, социалистическӧй овмӧс лӧсьӧдігӧн, йӧзыс кутіс сукмыны тшӧтш и тайӧ полосаас: тані выйӧдзтӧ вӧра-тундраын кыптӧны выль промышленнӧй центръяс, — шуам, Кировск (Хибинскӧй гӧраясын), а на гӧгӧр нюръясыс да вӧр кушинъясыс пӧрӧны видзьясӧ да муясӧ. СССР-ын социалистическӧй строительство дырни населеннё пондӧ тшӧкамны и эта полосаын: сэтчин нельки вӧратундраын виль промышленнӧй центраэз, кыдз Кировск (Хибинскӧй керӧссэзын), а ны гӧгӧр нюррез да вӧр кушиннэз пӧрӧны видззезӧ да ыббезӧ.
Европаын олысь народъяс кызвыныс пырӧны индоевропейскӧй группаӧ. Народдэз, кӧдна олӧны Европаын, унажыксӧ пырӧны индоевропейскӧй группаӧ.
Найӧ сёрнитӧны родственнӧй кывъяс вылын. Нія баитӧны ӧтамӧд вылӧ вачкисяна кыввезӧн.
Медся уна лыда народъяс Европаын — славянскӧйяс, германскӧйяс да романскӧйяс; лыднаныс найӧ ӧтмындаӧсь мыда, ӧтувйӧн лоӧны 9/10 юкӧныс став олыссьыс Европаын. Европаын медуна народдэс — эта славянскӧйез, германскӧйез и романскӧйез; лыдӧн нія ӧтамӧдкӧт лоӧны, позьӧ шуны, ӧтмымда и ӧтлаын быдӧссӧ — Европа населеннё коласісь ӧкмыс дасӧт (9/10).
Славянскӧй народъяс олӧны пӧшти став Асыввывъевропейскӧй равнинаас, дай, таысь ӧтдор, мыйкӧ мында Шӧр Европаын Польшаын, Чехословакияын, — мыйкӧ мында Лунвыв Европаын — Югославияын да Болгарияын. Славянскӧй народдэз населяйтӧны почти быдсӧн Асыввывьевропейскӧй ровнӧйин и, этася, олӧны мымдакӧ Шӧр Европаын — Польшаын, Чехословакияын — и мымдакӧ Лунвылын — Югославияын да Болгарияын.
Славянскӧй кывъяс сэтшӧм матынӧсь мӧда-мӧдныскӧд, мый, например, роч морт либӧ украинец кӧ воасны Болгарияӧ, найӧ вермасны переводчиктӧг сёрнитны болгаракӧд. Славянскӧй кыввез сідз вачкисьӧны ӧтамӧд вылӧ, што, шуам, роч либо украинец, локтасӧ кӧ Болгарияӧ, вермас вуджӧтісьтӧг баитны болгаррезкӧт.
Атласса карта вылысь. Атласын карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй, кӧні олӧны рочьяс, белоруссъяс, украинецъяс. Мыччалӧ, кытӧн олӧны роччез, белоруссэз да украинеццез.
Кутшӧм народъяс олӧны Польшаын да Чехословакияын? Кытшӧм народдэз олӧны Польшаын да Чехословакияын?
Кутшӧмъяс Югославияын да Болгарияын? Кытшӧмӧсь Югославияын да Болгарияын?
Корсьӧй, кӧні государствояслӧн границаясыс ёна торъялӧны народъяс границаысь. Адззӧ, кытӧн государство границаэз ӧддьӧн мӧдкодьӧсь народдэз граница сьӧрті.
Германскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс олӧны медзэвсӧ Севернӧй да Балтийскӧй море берегъяс вылын. Народдэз, кӧдна баитӧны германскӧй кыввезӧн, унажыксӧ олӧны Ойвыв да Балтий мореэз берег дорӧт.
Германскӧй народъяслӧн кывъясыс матынӧсь жӧ мӧда-мӧдныскӧд, но абу сэтшӧм матынӧсь, кыдзи славянскӧй народъяслӧн; англичана кывйӧ пырӧма уна романскӧй кыв (<rus>слово</rus>). Германскӧй народдэзлӧн кыввез ӧтамӧд коласын сідзжӧ вачкисьӧны, кӧть не сымда, кыдз славянскӧйез; англичаналӧн кыввезын эмӧсь уна романскӧй кыввез.
Атласса карта вылысь. Атласын карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй, кӧні олӧны немецъяс, датчанаяс, шведъяс да норвежецъяс. Мыччалӧ, кытӧн олӧны немеццез, датчана, шведдэз да норвежса.
Кутшӧм государствоясын олӧны голландецъяс да англичана? Кытшӧм государствоэзын олӧны голландчи да англичана?
Романскӧй народъяс олӧны Францияын да Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да мыйкӧ мында Балканскӧй полуостров вылын. Романскӧй народдэз населяйтӧны Франция да кӧджжез: Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да мымдакӧ Балканскӧй.
Найӧ сёрнитӧны важ римляна латинскӧй кывйысь петӧм кывъяс вылын. Нія баитӧны кыввезӧн, кӧдна аркмисӧ важынся римляна латинскӧй кылісь.
Атласса карта вылысь. Атласын карта сьӧрті.
Висьталӧй, кутшӧм романскӧй народъяс олӧны Пиренейскӧй да Апеннинскӧй полуостровъяс вылын. Шуӧ романскӧй народдэз, кӧдна олӧны Пиренейскӧй да Апеннинскӧй кӧджжез вылын.
Кутшӧм романскӧй народ олӧ Нижнедунайскӧй увтасын? Кытшӧм романскӧй народ олӧ Нижнедунайскӧй лажмытінын?
Мукӧд народъясысь медся уна лыдаӧн лоӧны еврейяс; найӧ олӧны став европейскӧй государствоясын, торъя нин унаӧн олӧны Польшаын да Румынияын; сэсся — грекъяс, найӧ олӧны Балканскӧй полуостров лунвылын. Мӧдік народдэз коласісь унажык тӧдчанаӧсь еврейез, кӧдна олӧны быд европейскӧй государствоын и медунаӧсь Польшаын да Румынияын, и греккез, кӧдна обитайтӧны Балкан кӧдж лунвылын.
Таысь ӧтдор, Европаын олӧны народъяс монгольскӧй группаысь: финъяс, эстонецъяс, мадьяръяс, турокъяс, татараяс да мукӧд. Этася, Европаын олӧны монгольскӧй группаись народдэз: финнэз, эстонеццез, мадьяррез, туроккез, татариннэз да мӧдіккез.
Европаса народъяслӧн таблица. Европа народдэзлӧн таблица.
1. Славянскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс: а) асыввыв славяна — рочьяс, украинецъяс, белоруссъяс; б) рытыввыв славяна — полякъяс, чехъяс, словакъяс; в) лунвыв славяна — сербъяс, хорватъяс, словенъяс, болгаръяс. 1. Народдэз, кӧдна баитӧны славянскӧй кыввезӧн: а) асыввыв славьяна — роччез, украинеццез, белоруссэз; б) рытвыв славяна — поляккез, чеххез, словаккез; в) лунвыв славяна — серббез, хорваттэз, словеннэз, болгаррез.
2. Романскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс: а) французъяс, б) итальянецъяс, в) испанецъяс да португалецъяс, г) румынъяс. 2. Народдэз, кӧдна баитӧны романскӧй кыввезӧн: а) француззэз, б) итальянеццез, в) испанеццез да португалеццез, г) румынеццез.
3. Германскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс: а) скандинавецъяс — шведъяс, норвежецъяс, датчанаяс; б) немецъяс; в) голландецъяс; г) англичана. 3. Народдэз, кӧдна баитӧны германскӧй кыввезӧн: а) скандинавеццез — шведдэз, норвежеццез, датчана; б) немеццез; в) голландеццез; г) англичана.
4. Литовецъяс да латышъяс. 4. Литовеццез да латышшез.
5. Грекъяс да албанецъяс. 5. Греккез да албанеццез.
6. Кельтскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс; а) баскияс, б) бретонецъяс, в) ирландецъяс. 6. Народдэз, кӧдна баитӧны кельтскӧй кыввезӧн: а) басккез, б) бретонеццез, в) ирландеццез.
7. Еврейяс — олӧны разнӧй странаясын. 7. Еврейез, кӧдна олӧны быд странаын.
8. Урало-алтайскӧй народъяс: а) финно-угорскӧйяс — мадьяръяс (венгръяс), комияс, вотякъяс; б) рытыввыв финнъяс — суоми (Финляндияын), карелъяс, эстъяс. 8. Урало-алтайскӧй народдэз: а) финно-угррез — мадьяррез (венгеррез), комиэз, вотяккез (удмурттэз); б) рытвыв финнэз — соуммез (Финляндияын), кареллэз, эстонеццез.
9. Тюркскӧй народъяс: а) турокъяс, б) османъяс, в) татара. 9. Тюркскӧй народдэз: а) туроккез — османнэз, б) татара.
Европалӧн политическӧй карта. Европалӧн политическӧй карта.
Главнӧй государствояс Европаын — СССР, Германия, Франция, Англия да Италия. Европаын главнӧй государствоэз: СССР, Германия, Франция, Англия да Италия.
Тайӧ государствоясас олӧ 320 млн. морт гӧгӧр, джынсьыс унджык став Европаса олыссьыс. Ныын олӧны 320 миллион морт гӧгӧр, мӧднёж шуны, джынся унажык быдӧс Европа населеннёись.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй тайӧ государствояссӧ да висьталӧй налысь столицаяссӧ. Мыччалӧ быдсӧн энӧ государствоэсӧ и шуӧ нылісь столицаэз.
Петкӧдлӧй СССР-кӧд пограничнӧй государствояс: Финляндия, Эстония, Латвия, Польша да Румыния. Мыччалӧ государствоэз, кӧдна граничитӧны миян СССР-кӧт: Финляндия, Эстония, Латвия, Польша да Румыния.
Скандинавскӧй полуостров вылын эм площадьныс серти ыджыдкодь кык государство: Швеция — столицаыс сылӧн Стокгольм, да Норвегия — столицаыс Осло. Скандинав кӧдж вылын эмӧсь асланыс ыджыт площадьӧн кык государство: Швеция, — столица сылӧн Стокгольм, и Норвегия — столица Осло.
Ютландскӧй полуостров вылын да Датскӧй діяс вылын сулалӧ Дания, столицаыс сылӧн Копенгаген, сулалӧ Зунд пролив берег вылын. Ютландия кӧдж вылын и Датскӧй островвез вылын паськалӧма Дания, кӧдалӧн Копенгаген столица сулалӧ Зунд пролив берег дорын.
Рейн ю вом дорын сулалӧны кык государство — неыджыд плӧщадяӧсь, но тшӧкыд олысяӧсь: Голландия — столицаыс Гаага да Бельгия — столицаыс Брюссель. Рейн уссё дынын паськалӧмась кык государство — неыджытӧсь асланыс площадьӧн, но ӧддьӧн тшӧка пуксьӧтӧмась отирӧн: Голландия, кӧдалӧн столицаыс Гаага да Бельгия, кӧдалӧн столицаыс Брюссель.
Пиренейскӧй полуостров вылын сулалӧ вель ыджыд Испания, столицаыс сылӧн Мадрид — полуостров шӧрас (пытшкас). Пиреней кӧдж вылын эм зэв паськыт Испания, столицаыс кӧдалӧн Мадрид, пукалӧ кӧдж пытшкын.
Сэні жӧ океан берег вылын сулалӧ Португалия — столицаыс Лиссабон. Сэтчин жӧ океан берег дорын куйлӧ Португалия, кӧдалӧн столицаыс Лиссабон.
Балканскӧй полуостров лунвылын сулалӧ Греция, столицаыс Афины, войвывланьын сыысь — Албания, Югославия, столицаыс Белград да Болгария, столицаыс София. Балкан кӧдж лунвылын эм Греция, кӧдалӧн столицаыс Афины; сысся ойвылынжык паськӧтӧма Албания, Югославия Белград столицаӧн да Болгария София столицаӧн.
Асыввылын неыджыд пласт Балканскӧй полуостровлысь босьтӧ (занимайтӧ) Турция, и сэні жӧ Босфор берег вылын сулалӧ ыджыд кар Турциялӧн — Стамбул; столицаыс Турциялӧн, Анкара, сулалӧ Малӧй Азия шӧрын. Асыввылын Балканлісь неуна кӧджсӧ занимайтӧ Турция, и сэтӧн Босфор берег дорын сулалӧ Турциялӧн ыджыт город — Стамбул; столица жӧ сылӧн, Анкара, кӧда сулалӧ шӧрас Учӧт Азияын.
Европа шӧрын сулалӧны мореяслань петтӧг нёль государство: Швейцария — столицаыс Берн; Австрия — столицаыс Вена; Чехословакия — столицаыс Прага да Венгрия — столицаыс Будапешт. Европа шӧрас паськалӧмась нёль государство, кӧдна оз петӧ мореэзлань: Швейцария Берн столицаӧн, Австрия Вена столицаӧн, Чехословакия Прага столицаӧн да Венгрия Будапешт столицаӧн.
Управление сертиныс мукӧд государствоясыс Европаын лоӧны монархияясӧн, кыдзи Англия, Швеция, Италия да мукӧд, ӧткымынъясыс — республикаяс, шуам Франция, Польша да мукӧд. Управленнё сьӧрті Европаын мукӧд государствоэз лоӧны монархическӧйӧсь, кыдз Англия, Швеция, Италия да мӧдіккез, мукӧддэс жӧ — республикаэз, кыдз Франция, Польша да мӧдіккез.
Став государствоясыс Европаын, СССР-ысь кындзи, капиталистическӧй государствояс, сэні веськӧдлӧны гырысь капиталистъяс да помещикъяс. Европаас быдсӧн государствоэз, кытчӧ оз пыр токо СССР, капиталистическӧйӧсь; ныын веськӧтлӧны гырись капиталисттэз да помещиккез.
Татшӧм стройыс вайӧдіс европаса народъясӧс мирӧвӧй войнаӧдз, мирӧвӧй кризисӧдз да безработицаӧдз. Эта стройыс вайӧтіс Европаись отирсӧ мировӧй войнаӧдз, мировӧй кризисӧдз и уджтӧг кольччӧмӧдз (безработицаӧдз).
Уна государствоясын котыртӧма фашистскӧй партияяс, кодъяс террорӧн кӧсйӧны пӧдтыны рабочӧй движение. Не ӧтік государствоын организуйтӧмась фашистскӧй партияэз, террор методдэзӧн, кӧдна мӧдӧны пӧдтыны рабочӧй движеннёэз.
Некымын странаясын (шуам, Германияын, Италияын) фашистъяс киын власьт. Мукӧд государствоэзын (кыдз Германияын, Италияын) фашисттэс сулалӧны власть дынын.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Мӧвпыштӧй сідз, мый ті быттьӧкӧ лэбзянныд аэроплан вылын Москваысь Мадридӧ — висьталӧй, кутшӧм государствояс весьтӧд ті кутад лэбзьыны да кутшӧм каръяс аддзыланныд? Думайтӧ аскежаныт, што ті лэбзятӧ аэропланӧн Москвасянь Мадридӧ — висьталӧ, кытшӧм государствоэз вевдӧрӧт ті пондат лэбзьыны и кытшӧм городдэз адззылат?
Государствояс. ГОСУДАРСТВОЭЗ.
АНГЛИЯ. АНГЛИЯ.
Плӧщадь 244 сюрс кв. км. Площадьыс — 244 сюрс кв. км.
Население 46 млн. морт. Отирыс 46 млн.
Англияӧн либӧ Великобританияӧн шусьӧ Британскӧй діяс вылын сулалысь государство, Англияӧн жӧ шусьӧ главнӧй юкӧныс тайӧ государствоыслӧн, коді босьтӧ Великобритания ді джынсьыс унджык. Англияӧн, либо Великобританияӧн, шусьӧ государство, кӧда паськалӧма Британия островвез вылын, и Англияӧн шусьӧ сідзжӧ и эта государстволӧн главнӧй частьыс, кӧда Великобритания островвезісь занимайтӧ джынся унажык.
Видзӧдлӧй (содтӧд 2 №), кутшӧм места босьтӧ Англия мукӧд Европаса государствояс костын плӧщадь серти да кутшӧмӧс население сертиыс. Видзӧтӧ (приложеннё № 2), кытшӧм места аслас площадьӧн да отирӧн занимайтӧ Европаас мӧдік государствоэз коласын Англия?
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм параллельяс костын сулалӧ Англия да кӧні тайӧ параллельясыс мунӧны СССР-ын? Кытшӧм параллеллез коласын паськалӧма Англияыс и кыт эна параллеллес мунӧны СССР-ас?
Кутшӧм часӧвӧй поясын сулалӧ Англия? Кытшӧм часовӧй поясын куйлӧ Англия?
Географическӧй положение. Географическӧй положеннё.
Англия занимайтӧ зэв удобнӧй положение мушар вылын: сійӧ сулалӧ Европаысь мукӧд свет юкӧнъясӧ петан медся важнӧй морскӧй туйяс дорын. Му шар вылын Англия занимайтӧ зэв удобнӧй положеннё: сія паськалӧма матын сы дынӧ, кытӧн керассьӧны Европаись мӧдік свет часттезӧ медважнӧй морскӧй туйез.
Европаын сылӧн положениеыс сідзжӧ зэв удобнӧй. Сійӧ сулалӧ матын водзын мунысь промышленнӧй государствояскӧд — Франциякӧд да Германиякӧд, — да сылӧн эм удобнӧй морскӧй туйяс пӧшти став мукӧд государствоясӧ Европаын. Англиялӧн положеннёыс самӧй Европаас сідз-жӧ удобнӧй, сідз-кыдз сія куйлӧ матын одзын мунісь промышленнӧй государствоэзкӧт — Франциякӧт да Германиякӧт — и эмӧсь сылӧн бур морскӧй туйез Европаас почти быд мӧдік государствоэзӧ.
Татшӧм удобнӧй положениеыс Англиялӧн лои сӧмын бӧръя кык нэмӧн (кык сё воӧн), кор паськаліс тӧргӧвӧй судоходство океанъяс вывті. Сэтшӧм удобнӧй положеннёыс Англиялӧ лоис токо медбӧрья кык векӧ, кӧр паськаліс океаннэз кузя торговӧй судоходство.
Важ кадъясын, кор тӧргӧвӧй мореплавание эз петавлы Средиземнӧй море сайӧдз, Англия сулаліс главнӧй морскӧй туйясысь бокын, татшӧм положениеыс сылӧн Европа окраинаын вӧлі невыгоднӧ. Одзза жӧ веккезӧ, кӧр торговӧй судоходствоыс эз петлы Мушӧр мореись, Англия куйліс главнӧй морскӧй туйезсянь бокын, а сэтшӧм положеннёыс, куйлыны Европа бокын, сылӧ вӧлі выгодатӧм.
Англия занимайтӧ кык ыджыд ді * да 5 сюрс гӧгӧр посньыдик ді. Англия занимайтӧ кык ыджыт остров* и учӧтик островвез вит сюрсӧдз.
Діяс вылын сулалӧмыс зэв лӧсялӧ море вывті волысьӧмъяслы. Островнӧй положеннёыс благоприятнӧй лоӧ морскӧй сношеннё понда.
Таысь ӧтдор, мореяс да проливъяс видзӧны сійӧс суша вывсянь уськӧдчӧмъясысь, но оз, дерт, тырбура: ӧнія ӧрудиеяс, кодъяс лыйӧны 100 дай унджык километр сайӧдз, вермасны лыйлыны сійӧс материк вывсянь, подводнӧй флот прӧтивниклӧн вермас орӧдны сылысь море вывті волысьӧмъяссӧ, а воздушнӧй флотлы Севернӧй мореыд да проливъясыд некутшӧма оз мешайтны. Этася, мореэз да заливвез йӧрйӧны сійӧ сыись, што сы вылӧ кӧсінсянь оз позь уськӧтчыны, но токо не быдсӧн: ӧння орудияэз лыйлӧны 100 и унажык километр ылына, вермасӧ сійӧ лыйлыны и материксянь, а противниклӧн ваувт фронт вермас орӧтны сылісь морскӧй сообщеннёэсӧ, а воздушнӧй флот понда Ойвыв море да проливвез оз видзӧ немымда препятствиясӧ.
* Ирландия ді вылын сулалӧ ещӧ Англиялӧн доминион — Ирландия. * Ирландия остров вылын эм эшӧ Англиялӧн доминион — Ирландия.
[Англияӧс юкӧнъяс вылӧ юклӧм. [Англия юкӧм.
Висьталӧй Великобританиялысь юкӧнъяссӧ да Ирландиялысь юкӧнъяссӧ.] Шуӧ Великобританиялісь да Ирландиялісь часттез.]
[Севернӧй море пыдӧс да Великобритания ді лэччытӧдз юяс. [Ойвыв море пыдӧс да Великобритания остров пуксьытӧдз юэзлӧн сеть.
Мый вӧлі лэччытӧдзыс Ламанш местаын? Мый вӧлі Ла-Манш местын сы пуксьытӧдз?
Вӧвлӧм суша. Кӧркӧся кӧсін, кӧда лоис мореӧн.
Вӧвлӧм берег. Кӧркӧся берег.
Важ юяслӧн направление. Одзза юэзлӧн веськӧв.
Ӧнія суша. Ӧння кӧсін.
200 м-ысь джуджыдінъяс.] Пыдынаыс 200 м-ся пыдынжык.]
Очертание. Очертаннё.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мореяс, заливъяс, проливъяс кытшовтӧны Англияӧс? Кытшӧм мореэзӧн, заливвезӧн, проливвезӧн миськассьӧ Англияыс?
Берегъяс Англиялӧн вундассьӧмаӧсь заливъясӧн да бухтаясӧн. Англиялӧн береггез вундалӧмӧсь заливвезӧн да бухтаэзӧн.
Таысь ӧтдор, став ю вомъясыс англияса юяслӧн паськыдӧсь да пыр весассьӧны нюйтысь гырысь приливъясӧн да отливъясӧн; татшӧм ю вомъясӧ вермӧны пырны гырысь морскӧй пароходъяс, сэні (ю вомъясас) удобнӧ стрӧитны портъяс. Этася, быдӧс английскӧй ю уссёэзлӧн эм паськӧтӧм форма да пыр весамӧны проливвезӧн да отливвезӧн илісь; сэтшӧм уссёэзӧт позьӧ ветлыны ыджыт морскӧй судноэзлӧ; нія удобнӧйӧсь порттэз керӧм понда.
Важнӧй портъяс рытыввыв берег вылын Великобританиялӧн — Кардифф — Бристольскӧй заливын да Ливерпуль (Ливерпул) * — Мерсей ю вомдорын; асыввыв берегын — Лондон — Темза ю вылын паськыд да джуджыд ю вом дорас; Гуль (Халл) да Ньюкестль (Ньюкасл) — ставныс паськыд ю вом доръясын. Великобритания рытвыв берег дорын важнӧйжык порттэз — Бристольскӧй заливын Кардифф и Марсей ю уссё дынын Ливерпуль (Ливерпуль)*, асыввыв берегын — Лондон, кӧда куйлӧ Темза ю дорын, матын сы пыдын да паськыт уссё дынын, Гуль (Халл) и Ньюкостль (Ньюкасл) — быдӧнныс паськӧтӧм уссёэзын.
* Скобкаясас индӧма, кыдзи шуӧны англичана. * Скобкаэзын висьталӧма английскӧй произношеннё.
Заливъяс да ю вомъяс пыдӧдз пырӧны Англияын, дай сэні абу ни ӧти места 110 км-ысь ылынджык моресянь. Заливвез да ю уссёэз пыдына пырӧны Англия пытшкӧ, и сыын абу ӧтік точка, кӧда бы вӧлі моресянь ылынжык, кыдз 110 километрся.
Англияса медгырысь каръяс пиысь медся ылын моресянь лоӧ Бирмингам, но и сійӧс ӧтлаалӧма судоходнӧй каналӧн Мерсей ю вомкӧд. Англияын ыджыт городдэз коласісь сулалӧ медылына моресянь Бирмингам, но и сія ӧтлаалӧма Морсей ю уссёкӧт судоходнӧй каналӧн.
Гольфстрим понда Англияӧс кытшовтысь мореяс, а сідз жӧ сылӧн заливъясыс да ю вомъясыс некор оз кынмывны. Гольфстримсянь мореэз, кӧдна миськалӧны Англия берег доррез, а сідзжӧ сылӧн ю уссёэз некӧр оз кынмывлӧ.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Джуджыдӧсь-ӧ Англияӧс кытшовтысь мореяс да проливъяс? Пыдынӧсь я мореэз аа проливвез, кӧдна гӧгӧртӧны Англиясӧ?
Видзӧдлӧй, кыдзи визувтліс важӧн Рейн? Видзӧтӧ, кыт визывтліс важся Рейн.
Кытчӧ войдӧр усьлі Темза? Кытчӧ одзжык усьліс Темза?
Кутшӧм гӧраяс эмӧсь Великобританияын да джуджыдӧсь-ӧ? Кытшӧм керӧссэз эмӧсь Великобритания остров вылын и вылынӧсь я нія?
Британскӧй діяс торъялісны материкысь суша лэччӧм понда. Британскӧй островвез торйӧтчисӧ материксянь сысянь, што лэдзчисис невна кӧсін.
Сэки артмис ляпкыд Севернӧй море. Эта дырни аркмис непыдын Ойвыв море.
Тайӧ море пыдӧсас кольӧмаӧсь на Рейн да Темза юяслӧн важ руслоясныс. Сы пыдӧсын эшӧ ӧні эмӧсь важся Рейн да Темза юэзлӧн руслоэз.
Па-де-Кале пролив артмис море прибойӧн, а сідз жӧ гырысь приливъясӧн да отливъясӧн кырӧдӧм да нуӧм перешеек местаын. Па-де-Кале пролив аркмис перешеек местын, кӧда шогмис морскӧй вартлӧмсянь, а сідзжӧ ыджыт приливвезсянь да отливвезсянь.
Па-де-Калелӧн пасьтаыс сӧмын 37 км; скалистӧй известковӧй берегсянь Дувр кар дорын (Англия) мича поводдя дырйи тыдалӧны еджыд (известковӧй жӧ) берегъяс Франциялӧн Кале кар дінын. Па-де-Калелӧн паськытаыс токо 37 км; Англияын Дувра город дынын скалистӧй известковӧй берегсянь мича погоддяӧ позьӧ адззыны Францияись Кале город дынын чочком береггез (сідз жӧ известковӧйез).
Кыкнан діыс, кыдзи Великобритания, сідз жӧ и Ирландия, лунвылын ӧткодьӧсь орчча материк юкӧнъяскӧд: тані и сэні куйлӧны либӧ холмистӧй равнинаяс, либӧ неджуджыд важся массивъяс, шуам, Корнуолл, Уэльс да Пеннинскӧй гӧраяс. Кыкнан островыс, кыдз Великобритания, сідз и Ирландия, лунвылын вачкисьӧны ӧтамӧдныс вылӧ материк соседнӧй часттезӧн: и татӧн и сэтчин паськалӧмась либо мысъя ровнӧйиннэз, либо невылын важся массиввез, кыдз Корнуолл, Уэльс да Пеннинскӧй керӧссэз.
Тайӧ гӧраяс пытшкас, а торъя нин гӧра увъясас куйлӧ мощнӧй пластъясӧн из шом. Ны недраэзын, ӧддьӧнжыксӧ керӧсодззезас куйлӧны ӧддьӧн ыджыт изшом плассэз.
Из шом полосаыс Англиялӧн лоӧ материквывса сэтшӧм жӧ полосалӧн нюжалӧмыс, коді мунӧ Германия, Бельгия да Войвыв Франция пыр, но Англияын сійӧ ещӧ нин озырджык; тайӧ полосаас эмӧсь сідз жӧ и кӧрт рудаяс. Англияын изшом полоса нюжалӧ Германия материк вылӧт, Бельгияӧт и Ойвыв Францияӧт, но Англияын сія эшӧ богатжык; эта полосаын сідз жӧ эмӧсь и кӧрт рудаэз.
Великобритания да Ирландия войвылын кыпӧдчӧны важся кристаллическӧй горнӧй массивъяс, найӧ ӧтсямаӧськодь Скандинавияса гӧраяскӧд. Великобритания да Ирландия ойвылыті лэбӧны важся аркмӧм кристаллическӧй керӧс массиввез, кӧдна вачкисьӧны Скандинавия керӧссэз вылӧ.
Тайӧ гӧраясыс ёна шылялӧмаӧсь важ ледникъяссянь, рытывладоръясыс гӧра бокъясыслӧн пиньӧссьӧмаӧсь: тані эмӧсь сэтшӧм жӧ фиордъяс, кутшӧм и Норвегияын. Эна керӧссэс ёна волькӧтӧмась важся йыэзӧн, нылӧн рытвыв покаттэз пуксьӧтӧмась: сэтӧн эмӧсь сэтшӧм жӧ, кыдз Норвегияын, фиорддэз.
Важ ледникъяс вевттьылісны кыкнан дісӧ, лунвыв доръяссьыс ӧтдор (карта, 10 лб.). Важся йыэз вевттьывлісӧ кыкнан островсӧ, кольччылісӧ нылӧн токо лунвыв доррез (карта, 10 листбок).
Рытыв тӧвъяс, кодъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Британскӧй діяс вылын, вайӧны аскӧдныс шоныд океансянь зэв уна ва ру. Рытвыв тӧввез, кӧдна господствуйтӧны Британскӧй островвез вылын, вайӧтӧны шоныт океансянь сьӧраныс зэв уна ва паррез.
Сы понда діяс весьтас пӧшти пыр ветлӧны кыз кымӧръяс, овлӧны уна зэръяс, торъя нин рытыввыв берегъясын да рытыввыв бокъясас гӧраясын (карта, 41 лб.). Этасянь островвез вылӧт почти кӧть кӧр мунӧны сук кымӧррез, и ныись усьӧ уна зэр, ӧддьӧнжыксӧ рытвыв береггез вылын да рытвыв керӧс покаттэз вылын (карта, 41 листбок).
Кыз руяс (туманъяс) частӧ вевттьылӧны Англияӧс, торъя нин арын да тӧлын (кор сушаыс кӧдзыдджык мореысь). Сук туманнэз нешоча каттьывлӧны Англиясӧ, ӧддьӧнжыксӧ арӧн да тӧлӧн (кӧр кӧсін овлӧ кӧдзытжык мореся).
Татшӧм руяс пырыс нинӧм оз тыдав 2–3 м сайын нин; туйяс вылын да уличаясын каръясын бырӧ быдсяма ветлӧм. Сэтшӧм туманнэз дырни кык-куим метрся ылӧжык оз ни тыдав нем; туйез вылын да уличаэзын городдэзас сувтӧтсьӧ быдкодь движеннё.
Автомобильяс сулалӧны уна часъясӧн, полисменъяс да подаяс ветлӧны на костӧд пӧнаръясӧн лун шӧра лунын; мукӧдыс надзӧник тувччалӧны, корсьӧны кокъяснас мосткияс, перилӧяс да тумбаяс. Автомобиллез сулалӧны чассэзӧн, полисменнэз и подӧн ветлӧтіссез луншӧрнас ветлӧтӧны фонаррезӧн; мӧдіккез мунӧны жагӧника, тротуаррез, перилаэз да тумбочкаэз пешлӧмӧн.
Гырысь каръяслы торъя нин лёк руясыд (туманъясыс); сэні руыс унаысь гартчывлӧ тшынкӧд, коді, вывлань кайӧм пыдди, лэччӧ увлань (сійӧ овлӧ, кор муыс кӧдзалӧма, а вылітіыс мунӧ шоныд сынӧд моресянь). Ӧддьӧнжык туманнэзсянь страдайтӧны ыджыт городдэз; ныын не шоча туманыс сорлассьӧ тшынӧн, кӧда сы туйӧ, медбы лэбтісьны вылӧ, лэдзчисьӧ улӧ (эта овлӧ сэк, кӧр муыс сайкалӧм, а вевдӧрӧттис ветлӧ моресянь шоныт воздух).
Кыкнан ді вылас климатыс морскӧй, абу жар гожӧма да шоныд тӧла. Кыкнан кӧдж вылын климатыс морскӧй, нежар гожумӧн да шоныт тӧлӧн.
Татшӧм климатын бура быдмӧны турунъяс, торъя нин клевер; быдлаын бура воӧ зӧр, картупель, корнеплодъяс, а Великобритания асыв-лунвылын, кӧні климатыс косджык, — шобді. Сэтшӧм климат дырни бура быдмӧны туруннэз, ӧддьӧнжык клевер; быдлаын аркмӧ зӧр, картовки, корнеплоддэз, а Великобритания лун-асыввылын, кытӧн климат кӧсжык, — шогді.
Вӧръяс Англияын пӧшти абу — найӧс важӧн нин бырӧдӧма; быдлаын видзьяс да муяс костын сулалӧны некымын пуясӧн, — кольӧмаӧсь мичлун вылӧ; сы понда уна местаяс Англияын паркъяс кодьӧсь. Англияын вӧррез почти абуӧсь — нія важын ни быдсӧн кералӧмӧсь; но быдлаын видззез коласын и ыббез коласын пантасьӧны вӧррез неыджыт группаэзӧн, кӧдна кольсьӧмась токо басӧк понда; сійӧн Англияын уна местаэз вачкисьӧны парккез вылӧ.
[Осадокъяс да тӧвъяс Англияын. [Англиялӧн осадоккез да тӧввез.
Мыйла рытыв-лунвылын Англияын усьӧ унджык осадок асыв-лунвылын серти?] Мыля лун-рытвыв Англияын осадоккес усьӧны унажык, нежели лун-асыввылын?]
[Январ тӧлысся изотермаяс. [Январлӧн изотермаэз.
Кымын градусӧн Ирландияын шоныдджык Великобританияын серти? Кыным градус вылӧ Ирландияын шонытжык, нежели Великобританияын?
Мый петкӧдлӧма визьторъясӧн вылысса шуйгаладор пельӧсас карта вылын? Казялӧ, мый мыччалӧма виззезӧн шульга вевдӧр карта пельӧсын.
Мыйла изотермаяс мунӧны пӧшти войвывсянь лунвылӧ, а оз рытывсянь асыввылӧ?] Мыля изотермаэз иньдӧмась почти ойвывсянь лунвылӧ, а не рытвывсянь асыввылӧ?]
Шӧр (промышленнӧй) Англия. ШӦРӦТ (ПРОМЫШЛЕННӦЙ) АНГЛИЯ.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй Великобритания ділысь юкӧнъяссӧ. Шуӧ Великобритания островлісь часттез.
Видзӧдлӧй, кӧні сулалӧны из шома районъяс Англиялӧн. Видзӧтӧ, кытӧнӧсь Англияын изшом районнэз.
Кутшӧм портъяс на бердын? Кытшӧм порттэз ны дынын куйлӧны?
Кӧні куйлӧны кӧрт рудаяс? Кытӧнӧсь кӧрт рудаэз?
Пеннинскӧй гӧраяс, кодъяс мунӧны став Шӧр Англия пӧлӧн, лоӧны сылы быттьӧкӧ спиннӧй хребетӧн (сюрса лыӧн), коді юксьӧ тшупӧдъясӧ ю долинаясӧн. Пеннинскӧй керӧссэз, кӧдна нюжалӧмась доль омӧн Шӧрӧт Англия кузя, лоӧны сылӧ кыдз бы спина хребетӧн, кӧда янсӧтӧма долина юэзӧн суставвез вылӧ.
Тайӧ юясыс визувтӧны либӧ асыввылӧ (Тайн), либӧ рытыввылӧ (Мерсей). Эна юэз визывтӧны либо асыввылӧ (Тайн), либо рытвылӧ (Марсей).
Кыкнанладор бокас, хребетсяньыс, а сідз жӧ и лунвывланьын сысянь куйлӧны из шомӧн озыр районъяс, сыысь ӧтдор, уналаын тані эмӧсь кӧрт рудаяс, а сідз жӧ известнякъяс, кодъяс мунӧны чугун кисьтӧм вылӧ. Хребет кыкнан лапӧлын, а сідзжӧ сысянь лунланьӧ, куйлӧны богатӧй изшома районнэз; этася, сэтӧн уна местаэзын пантасьӧны кӧрт рудаэз, а сідзжӧ и известняккез, кӧдна колӧны чугун сылӧтӧм понда.
Быдлаын Шӧр Англияын вӧчалӧма из шом шахтаяс, кӧні уджалӧны лун и вой во гӧгӧр чӧж. Шӧрӧт Англияын быдлаын керӧмась изшом шахтаэз, кӧднаын уджыс мунӧ кыдз лунӧн, сідз и ойӧн быдса год.
Из шом перйӧм мунӧ важ ногӧн, кодӧс вунӧдӧмаӧсь нин Германияын да США-ын, кӧні из шом перйӧны машинаясӧн. Шедтӧмыс мунӧ важся способбезӧн, кӧдна вунӧтчӧмась ни Германияын, США-ын, кытӧн изшомсӧ шедтӧны машинаэзӧн.
Уна сё сюрс рабочӧй мупытшса коридоръясын, кӧні муртса тӧдчыштӧ югыдыс ичӧтик пӧнаръяссянь (из шом перйысь рабочӧйяслӧн), киркаясӧн кинаныс перйӧны из шом дзирдалан сьӧд слӧйясысь. Не ӧтік сё сюрс уджаліссез му пытшк коридоррезын, кӧдна пемыта югдӧтсьӧны изшомгарйись фонароккезӧн, ручнӧй киркаэзӧн (куштаннэзӧн) шедтӧны свиттялан сьӧд слойезісь изшом.
Перйӧм шомсӧ зыръясӧн сӧвтӧны вагонеткаясӧ да кыскалӧны вӧвъясӧн. Кӧртзыррезӧн шедтӧм изшомсӧ пӧрӧтӧны вагонеткаэзӧ, кӧда кыскиссьӧ вӧввезӧн.
Англияса шахтаясын зэв жар да уль. Англия шахта забойезын дук и мускыт (ва).
Жар сы понда, мый из шом пластъясыс куйлӧны зэв пыдын, кӧні температураыс 20° дай унджык, сэсся шомас эмӧсь сотчан газъяс; а ульдӧсӧ сы вӧсна, мый вывсяньыс шахтаас йиджтысьӧ зэв уна ва — пӧтӧлӧкъяссьыс виялӧ, сы понда кок улын пыр няйт. Дук сійӧн, што плассэз куйлӧны ӧддьӧн пыдына, кытӧн температураыс 20 и унажык градус, и изшомын эмӧсь горючӧй газзэз; а мускыт сійӧн, што вылісянь йиджӧ зэв уна ва, сія вотялӧ потолоккезсянь и кок увтын керӧ нять.
Сьӧкыд удж мунӧ 8 час *. Унаысь овлӧны взрывъяс да обвалъяс, сэки кулалӧны рабочӧйяс. Сьӧкыт удж кыссьӧ 8 час*. Нешоча овлӧны взрыввез да обваллэз, кӧдна дырни вийсьӧны отир.
* Миянын СССР-ын уджалан луныс шахтёръяслӧн 6 час. * Миян СССР-ын шахтёрлӧн уджалан луныс кыссьӧ 6 час.
Шомсӧ лэптӧны му пытшкысь вагонеткаясӧн, грузитӧны поездъяс вылӧ да нуӧны промышленнӧй каръясӧ, — татшӧм каръясыс Англияын уна. Му пытшкись изшом лэбтіссьӧ вагонеткаэзын, грузитчӧ поезддэз вылӧ да кыскиссьӧ промышленнӧй городдэзӧ, кӧдна сэтӧн зэв уна.
Быдлаын тайӧ юкӧнас Англияын, коді шусьӧ «сьӧд Англияӧн», тыдалӧны тшыналысь трубаяс фабрикаяслӧн да заводъяслӧн, а сідзжӧ доменнӧй пачьяс. Быдлаын эта Англия частьын, кӧда шусьӧ „Сьӧд Англияӧн“, тыдалӧны тшынӧтчан фабрика да завод трубаэз, а сідзжӧ доменнӧй горрез.
Из шом бус, тшын да са тыртӧны фабрикаяслысь корпусъяссӧ да керкаяссӧ. Изшом пыль, тшын да копоть каттьӧны фабричнӧй корпуссэсӧ, а сідзжӧ и керкуэсӧ.
Центръясӧн Шӧр Англиялӧн лоӧны татшӧм каръяс: Ньюкестль, Шеффилд, Бирмингам, Манчестер да Лидс. Шӧрӧт Англиялӧн центральнӧй городдэзӧн лоӧны Ньюкестль, Шеффильд, Бирмингам, Манчестер и Лидс.
Ньюкестль гӧгӧрын паськалӧма металлургия — чугун, кӧрт да сталь кисьтӧм, а сідзжӧ судостроение. Ньюкестль гӧгӧр ёна паськалӧма металлургия — чугун, кӧрт да сталь сылӧтан, а сідзжӧ и судостроеннё.
Тайн ю пӧлӧн стрӧитӧма гырысь верфъяс, кӧні вӧчӧны корабльяс, — гырысьӧс и, посниӧс и. Доль Тайна юлӧ сооружитӧмась ыджыт верфиэз, кытӧн строитсьӧны корабллез кыдз ыджыттэз, сідз и учӧттэз.
Ньюкестлькӧд орччӧн сулалӧны сійӧ жӧ Тайн ю вылын ещӧ сизим порт, и ставныс найӧ Ньюкестль кодьӧсь жӧ. Ордчӧн Ньюкестлькӧт сія жӧ Тайна вылын сулалӧны эшӧ сизим порт, и быдӧнныс нія вачкисьӧны Ньюкестль вылӧ.
Тайӧ портъяссьыс петкӧдӧны уна из шом Швецияӧ, Норвегияӧ, Данияӧ, Финляндияӧ да с. в., а пыртӧны татчӧ бур сорта кӧрт рудаяс, вӧр — керйӧн, шпалъясӧн да шахта пыкӧдъясӧн. Ныись уна кыскалӧны изшом Швецияӧ, Норвегияӧ, Данияӧ, Финляндияӧ и с. одз., а вайӧны татчӧ буржык руда сорттэз, керрезӧн да шпалаэзӧн вӧр и шахтаэз понда пыкӧттэз.
Шеффилд сулалӧ из шом шахтаяс да доменнӧй пачьяс костын. Гырысь заводъяс вылын сэн вӧчӧны быдсикас металлическӧй изделиеяс. Шеффильд паськалӧма изшом шахтаэз да домна горрез коласын; сыын массовӧя заптӧны поснитик кӧрт да стальнӧй изделлёэз, кыдз ножниччез и быдкодь скоба товаррез.
Бирмингам — машиностроениелӧн Англияын зэв ыджыд центр (автомобильяс, паровозъяс да аэропланъяс). Бирмингам — Англияын ыджыт машинакеран центр (автомобиллез, паровоззэз, аэропланнэз).
Манчестер — зэв ыджыд центр мирын хлопчатобумажнӧй тканьяс вӧчӧм серти. Манчестер — мирын ыджыт центр хлопчато-бумажнӧй тканнез керӧм сьӧрті.
Миллионъясӧн бергалӧны тані чӧрсъяс, кыан станокъяс шум пыр нинӧм он кыв. Миллионнэзӧн эстӧн чӧрссэз вижжитӧны, а ткацкӧй (кыян) станоккез пель чанӧтӧмӧн ёркйӧны.
Манчестер — ыджыд кар (содтӧд 2 №). Манчестер — ыджыт город (приложеннё № 2).
Сы гӧгӧр сулалӧны ещӧ посньыдик каръяс, кӧні мунӧ сійӧ жӧ удж. Сы гӧгӧр паськалӧмась эшӧ и мӧдік поснитик городдэз, кӧднаын мунӧ уджыс сія жӧ.
Сынӧдыс век тшына да унаысь руа; васӧд климат лӧсялӧ печкӧмлы да кыӧмлы: шӧртыс бурджыка гартчӧ да оз оръясь. Воздух быд коста тшына и тшӧк тумана; влажнӧй климатыс печкӧм понда благоприятнӧй, а сідзжӧ и кыйӧм понда: сіэз буражык гардсьӧны и оз орлассьӧ.
Манчестер ӧтлаасьӧ ыджыд каналӧн Ливерпулькӧд; тайӧ каналӧдыс Манчестерӧдз воӧны океанскӧй суднояс, найӧ вайӧны татчӧ ылі странаясысь уна миллион кипа хлопок да нуӧны татысь быдсяма тканьяс. Манчестер ӧтлаӧтӧма ыджыт каналӧн Ливерпулькӧт; эта кузя Манчестер дынӧдз локтӧны океанскӧй судноэз, кӧдна ылісь странаэзісь вайӧны миллион кипаэзӧн хлопок да нуӧны сэтчин быдкодь тканнез.
Лидс — нойяс вӧчан центр; английскӧй нойяс бурӧсь, найӧ славитчӧны став странаясын. Лидс — вуруна тканнез керан центр; английскӧй сукноэз асланыс качествоӧн зэв вылынӧсь, нія славитчӧны быд странаын.
Мирӧвӧй кризис понда дзонь каръясын Шӧр Англияын ӧні олӧны сӧмын уджтӧм йӧз, — фабрикаяс да заводъяс, кӧні найӧ уджавлісны, важӧн нин сувтісны. Мировӧй кризис кузя Шӧрӧт Англияын быдса городдэз населитӧмӧсь ӧння кадӧ ӧтік уджтӧм отирӧн (безработнӧйезӧн), сідз-кыдз фабрикаэз да заводдэз, кытӧн нія уджалісӧ, важын ни сувтісӧ.
Керкаяс татшӧм кувсьӧм каръясын киссьӧны, йӧзыс ветлӧны вуджӧръяс кодьӧсь. Керкуэз сэтшӧм кулӧм городдэзын киссьӧны, отир шатласьӧны, кыдз вуджӧррез.
Торъя нин сьӧкыд овны налы тӧлын, кор уджтӧм йӧзлы оз тырмы из шом кӧдзыд да уль оланінъяссӧ ломтӧм вылӧ; лун-лун корсьӧны найӧ эновтӧм шахтаяс гӧгӧрысь из шом торъяс тыртӧм порода чукӧръясысь. Сьӧкытжык нылӧн оланыс тӧлӧн, кӧр уджтӧм отирлӧ оз тырмы изшом, медбы шонтыны ассиныс уль да кӧдзыт оланіннэз; быдса луннэзӧн нія кошшӧны чапкӧм шахтаэз дынісь ыджыт пустӧй порода грудаэзісь изшом кусӧккез.
Став Шӧр Англия пасьтала мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс. Шӧрӧт Англия быдсӧн вевттьӧма тшӧк кӧрттуйез да автомобильнӧй туйез сетьӧн.
Став туйяс вывтіыс лун и вой ветлӧны поездъяс да грузӧвӧй автомобильяс; найӧ нуӧны, из шомысь ӧтдор, сырьё да сёян прӧдуктаяс портъясысь промышленнӧй центръясӧ, а мӧдарӧсӧ — фабрикаяслысь да заводъяслысь вӧчасъяс. Быдсӧн эна туйез кузя лун и ой ветлӧны поезддэз да грузовӧй автомобиллез; нія порттэзісь промышленнӧй центраэзлань изшомся кыскӧны уль материаллэз, а сідзжӧ и сёян продуктаэз, а бӧр — фабрика да завод изделлёэз.
Татшӧм тшӧкыд туйяс да татшӧм чукӧра фабричнӧй каръяс позьӧ аддзыны сӧмын некымын места вылын му шар вылын (промышленнӧй районъясын США-ын да Германияын). Сэтшӧм тшӧк туйеза сеть и сэтшӧм фабричнӧйс городдэз чукӧртӧмсӧ позьӧ адззыны му вылын токо неуна местаэзісь (США да Германия промышленнӧй центррезын).
Шӧр Англияын вӧлі изобретитӧма да стрӧитӧма медводдза кӧрт туй (1825-ӧд воӧ). Шӧрӧт Англияын вӧлі изобретитӧм и керӧм медодзза кӧрттуй (1825-год).
Тані жӧ вӧлі изобретитӧма: парӧвӧй машина, печкан машина, механическӧй кыан станок да хлопкоочистительнӧй машина. Татӧн жӧ вӧлісӧ изобретитӧмӧсь: паровӧй машина, печкан машина, механическӧя кыян станок да хлопоквесӧтан машина.
[Из шома районъяс Англиялӧн. [Англиялӧн изшома районнэз.
Висьталӧй медся озыр из шома районъяс (кар нимъяс серти).] Шуӧ ыджытжык изшома районнэз (городдэз ним сьӧрті).]
Контрольнӧй юасянъяс. Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мый сайын медзэвсӧ вӧлі промышленносьтлӧн паськалӧмыс Англияын? 1. Мыйсянь унажыксӧ зависитіс Англияын промышленностьлӧн паськалӧм?
Индӧй географическӧй да мукӧд условиеяс. Висьтавны географическӧй да мӧдік причинаэз.
2. Мыйла шахтёръяслӧн уджалан луныс Англияын ёна кузьджык СССР-ын серти? 2. Мыля Англияын шахтёррезлӧн удж кыссьӧ уна дыржык, нежели СССР-ын?
3. Мыйла рабочӧй массаяс оз мунны кувсьӧм районъясысь кутшӧмкӧ мукӧд районъясӧ? 3. Мыля рабочӧй массаэз асланыс кулӧм районнэзісь оз переселяйтсьӧ кытшӧм кӧ мӧдік районнэзӧ?
Видз-му овмӧс Шӧр Англияын омӧля паськалӧма. Сельскӧй хозяйстволӧн Шӧрӧт Англияын несідз ыджыт значеннё.
Фермеръяс вӧдитӧны йӧла скӧт да град выв пуктасъяс; прӧдуктаяссӧ мӧдӧдӧны каръясӧ. Фермеррез паськӧтӧны йӧла пода и быдтӧны карччез; ыстӧны городдэзӧ.
Пеннинскӧй гӧраяс вылын йирсьӧны гырысь стадаясӧн небыд вуруна ыжъяс, вуруныс налӧн мунӧ Лидсӧ ной кыан фабрикаясӧ. Пеннинскӧй керӧссэз вылын видзсьӧны ыджыт стадоэзӧн тонкоруннӧй баляэз, кӧдналӧн вурунныс мунӧ Лидсӧ суконнӧй фабрикаэзӧ.
Асыв-лунвыв Англия (Лондонскӧй бассейн). Лун-Асыввыв Англия (Лондонскӧй бассейн).
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм ю визувтӧ Асыв-лунвыв Англияті? Кытшӧм ю визывтӧ Лун-Асыввыв Англияӧт?
Кутшӧм кар зэв ыджыд, сы вылын сулалӧ? Кытшӧм город, ӧддьӧн ыджыт, сы вылын пукалӧ?
Уна-ӧ осадок усьӧ Англия асыввылын? Уна я усьӧны осадоккез асыввыв Англияын?
Асыв-лунвыв Англияын волнистӧй равнина, шусьӧ сійӧ Лондонскӧй бассейнӧн. Лун-Асыввыв Англияын эм вавья ровнӧйин, кӧда шусьӧ Лондонскӧй бассейнӧн.
Джуджыдджыкинъясыс тайӧ равнинаыслӧн, кыдз быттьӧ вал йывъяс, артмӧмаӧсь чорыд известнякысь либӧ мелысь. Эта ровнӧйинлӧн вылынжыкиннэс, кыдз бы вав сынаннэз, аркмӧны чорыт известняккезісь нето мелісь.
Найӧ косӧсь, сэні быдмӧ сӧмын шоч турун. Нія кӧсӧсь, и ны вылын быдмӧ токо умӧлик турун.
Увтас местаясас жӧ зэв плодороднӧй сёйӧда почва; сэні паськыда вольсасьӧны шобді муяс шобді тані, шондіа да кос климатын, бура быдмӧ. Лажмытіннэз жӧ вевттьӧмась зэв ёна плодороднӧй сёй вевья мусинӧн; ны вылын ёна паськалӧны шогді ыббез, кӧда эстӧн зэв бура быдмӧ, сійӧн мый эстӧн климатыс шондіа да кӧсжык.
Шобдіа, идъя (сур пуан) да кӧрым туруна муяс вежласьӧны таг зібъяс гӧгӧр гартчысь таг садъясӧн да сё вося бук пуяс чукӧръясӧн, кодъяс кольӧмаӧсь важ вӧръясысь. Шогді, ид (сурпуан) да вердан туруна ыббез чередуйтсьӧны таг заросллезкӧт, кӧдна гардсьӧны, чиклясьӧны кузь шессэз кузя, и сёгодся буковӧй группаэзкӧт, кӧдна кольччисӧ важся вӧррезісь.
Ассьыныс муяссӧ англичана вӧдитӧны зэв бура, вынсьӧдӧны найӧс, куйӧдысь ӧтдор, калий совъясӧн да томас-шлакӧн, и босьтӧны гырысь урожайяс (шобді воӧ 22 ц. 1-га-ысь). Ассиныс ыббезнысӧ англичана бергӧтӧны (обрабатывайтӧны) бура, удобряйтӧны нійӧ, назёмӧнся, калийнӧй соввезӧн да томасшлакӧн, а сійӧн босьтӧны ыджыт урожайез (шогді ӧтік га вылісь усьӧ 10 центнер).
Такӧд тшӧтш фермеръяс уджалӧны скӧт видзӧм вылын: вӧдитӧны йӧла мӧсъяс (айрширскӧйяс), вердӧны найӧс веж турунӧн да вына кӧрымъясӧн: кукурузаӧн, пызьӧн да жмыхъясӧн. Ӧтлаын этакӧт фермеррез занимайтчӧны пода вӧдитӧмӧн: вӧдитӧны йӧла мӧссэз (айрширскӧйезӧ), кӧднӧ нія вердӧны веж турунӧн да вына вердассэзӧн; кукурузаӧн, пизьӧн да жмыхаэзӧн.
Тӧлын турун пыдди сетӧны турнепс да кӧрым свекла. Тӧлӧн турун туйӧ сетӧны турнепс да вердан свёкла.
Чистӧй пӧрӧда английскӧй скӧт, торъя нин йӧла скӧт, английскӧй вӧвъяс (верзьӧмӧн ветлан да сьӧкыд груз кыскалысьяс — <rus>скакуны и тажеловозы</rus>), английскӧй порсьяс (еджыд да сьӧд йоркширъяс, ӧдйӧ быдмӧны), английскӧй ыжъяс (небыд да уна вурунаӧсь, чӧскыд яяӧсь) петкӧдсьӧны не толькӧ Войвыв мушар джынса странаясӧ, но и лунвывсаясӧ тшӧтш: Лунвыв Африкаӧ, Лунвыв Америкаӧ, — племеннӧй скӧт туйӧ. Сӧстӧмвира английскӧй пода, ӧддьӧнжыксӧ йӧла, английскӧй вӧввез (скакуннэз да сьӧкыткыскаліссез), английскӧй порссез (чочком да сьӧд йоркширрез, чожа быдмиссез), английскӧй баляэз (вӧснитик уна вурунаэз да чӧскыт яяэз) петкӧтсьӧны не токо Ойвыв джыншар странаэзӧ, но и Лунвыв странаэзӧ: Лунвыв Африкаӧ, Лунвыв Америкаӧ, кыдз племеннӧй пода.
Таысь ӧтдор, ёна паськалӧма курӧг видзӧм; вӧдитӧны кык главнӧй пӧрӧдаа курӧгъяс — колькъялысьяс да яяяс (зэв гырысьӧсь). Этася, бура паськӧтӧма курӧгвӧдитӧм; курӧггез вӧдитсьӧны медъёна кык порода — кольтьвайиссез да яяэз (ӧддьӧн гырисьӧсь).
Муыс Англияын гырысь помещикъяс — лордъяс — киын; найӧ сетӧны мусӧ арендаӧ. Англияын муыс — гырись помещиккез — лорддэз киын, кӧдна сетӧны сійӧ арендаӧ.
Арендаторъяс — фермеръяс — кызвыныс нуӧдӧны ассьыныс овмӧснысӧ медалӧм рабочӧйяс — батракъяс — вынӧн. Арендаторрез — фермеррез — унажыксӧ ассиныс хозяйствосӧ нуӧтӧны медалан уджаліссезӧн — батраккезӧн.
Фермеръяс олӧны негырысь каменнӧй керкаясын, кодъяс сулалӧны быдлаын муяс костын. Фермеррез олӧны неыджыт изовӧй керкуоккезын, кӧдна паськалӧмась ыббез вылас быдлаын.
Уналӧн фермаяс бердын эмӧсь яблочнӧй садъяс. Неетша фермаэзас эмӧсь яблоня саддэз.
Кӧнсюрӧ сулалӧны лордъяслӧн важ замокъяс, на гӧгӧр — паркъяс да цветникъяс. Ӧтік-ӧтіклаын лорддэзлӧн сулалӧны важся замоккез, кӧдна гӧгӧртӧмась вуджӧра парккезӧн да чветниккезӧн.
Став овмӧсыс водӧ батракъяс вылӧ, кодъяслы мынтӧны ичӧтик дон. Быдӧс хозяйствоыс куйлӧ батраккез пельпон вылын, кӧдна асланыс олӧм понда почти нем оз босьтӧ.
Кымынкӧ сюрс английскӧй лордъяс босьтӧны, нинӧм вӧчтӧг, арендаысь сы мында доход, мыйда босьтӧны вогӧгӧрся уджысь 1½ млн. видз-му овмӧсса батрак, кодъяс уджалӧны Англия муяс вылын. Неӧтік сюрс Английскӧй лорддэз босьтӧны доход, нем не керӧмӧн, кыдз аренднӧй мынтӧм почти сымда жӧ, мымда годнас шедтӧны 1½ миллион сельскохозяйственнӧй батраккез, кӧдна уджалӧны Англия ыббез вылын.
Торъя нин сьӧкыд налӧн уджыс арын, кор найӧс артельясӧн медалӧны свеклӧ да картупель идравны. Ӧддьӧнжык нылӧн уджыс сьӧкыт арӧн, кӧр нійӧ уна медалӧны свёкла да картовки дзимлялӧм понда.
Ва паськӧмӧн, няйтын найӧ уджалӧны 14 часӧн сутки, а войсӧ коллялӧны наръяс вылын, кодъясӧс вӧчӧма налы порсь картаясын, неуна весалыштӧмӧн. Ва паськӧмын, кӧда быдсӧн нятьӧсьмӧм, нія уджалӧны 14 часӧн и ойсӧ чулӧтӧны наррез вылын, кӧдна керсьӧны ны понда порсь гиддэзын. Миськалӧмась умӧля.
Контрольнӧй юасянъяс. Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла Англияын ёна паськаліс скӧт видзӧм? 1. Мыля Англияын бура паськаліс пода вӧдитӧм?
2. Мыйла шобді вӧдитӧны медзэвсӧ асыввылын? 2. Мыля шогді унажыксӧ вӧдитсьӧ асылын?
Лондон. ЛОНДОН.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Ылын-ӧ море дорсянь сулалӧ Лондон? Ылын я моресянь сулалӧ Лондон?
Мыйла Темза ю вомын сувтӧдӧма плавайтысь маякъясӧс? Мыля Темза ю уссё дынын сувтӧтӧмась уялан маяккез?
Кымын километр кузьтаыс да пасьтаыс Лондонлӧн? Кыным километр вылӧ нюжалӧма да паськалӧма Лондон?
Лондон сулалӧ Темза ю вылын, сійӧ местаас, кытчӧдз приливъяс дырйи вермӧны кайны гырысь океанскӧй суднояс. Лондон сулалӧ Темза ю берег дорын, сія местаын, кӧда дынӧ приливвез дырни вермасӧ локны океанскӧй пароходдэз.
Лондон население лыд серти мирас мӧд ыджыд кар (100 предместьекӧд тшӧтш 8,2 млн. морт). Лондон — мирын зэв ыджыт город кыдз аслас площадьӧн, сідз и населеннё сьӧрті (ӧтлаӧн 100 предместёӧн 8½ миллион).
Лондон — зэв ыджыд центр финансӧвӧй капиталлӧн, кодӧс чӧжӧма медвойдӧр став рабочӧйяссӧ Англиясьыс, а сэсся став народъяссӧ, кодъяс олӧны сійӧ владениеясын, лёкысь эксплоатируйтӧмӧн. Лондон — зэв ыджыт финансовӧй капитал центр, кӧда (капиталыс) ӧктіссис медодз быдсӧн Английскӧй рабочӧйезӧс эксплуатируйтӧмись, а сыбӧрын и быдсӧн народдэсӧ эксплуатируйтӧмись, кӧдна олӧны сы владеннёэзын.
Центрыс Лондонлӧн — Сити сулалӧ Лондон шӧрас. Лондонлӧн центральнӧй часть — Сити — куйлӧ Лондон шӧрын.
Тані 4 кв. км-ысь ичӧтджык плӧщадь вылын сулалӧны банкъяс да гырысь тӧргӧвӧй да промышленнӧй предприятиеяслӧн главнӧй контораяс пӧшти став Британскӧй империясьыс. Эстӧн пространство вылын, кӧда лоӧ етшажык нёль кв. км-ся, чукӧртӧмась почти быдсӧн Британскӧй империалӧн гырись торговӧй да промышленнӧй предприяттёэзлӧн главнӧй контораэз, а сідз жӧ и банккез.
Луннас Ситиын чукӧрмылӧ миллионысь унджык морт, а вой кежлӧ кольӧны сӧмын стӧрӧжъяс. Луннас Ситиын отирыс чукӧртчӧ унажык миллионся, а ой кежӧ кольччӧны токо ӧтік сторожжез.
Рытыввыв Лондонын сулалӧны правительственнӧй учреждениеяс (парламент) да музейяс. Рытвыв Лондонын сулалӧны правительственнӧй учрежденнёэз (парламент) да музейез.
Рытыввыв Лондонын жӧ роскошнӧй домъясын олӧны озыръяс. Рытвыв жӧ Лондонын зэв бур бытшӧм керкуэзын олӧны богаччез.
Асыввыв Лондонын олӧны рабочӧйяс; тані уличьясыс векниӧсь да няйтӧсь, керкаяс дзескыдӧсь да уль руаӧсь (тӧлын дзик оз ломтыны). Асыввыв Лондонын олӧны рабочӧйез; сэтӧн уличаэз векнитикӧсь да нятяӧсь, керкуэз дзескытӧсь да мускытӧсь (тӧлӧн оз лонтіссьӧ совсем).
Уна керкаяс (домъяс) джынвыйӧ киссьӧмаӧс, сэні кыз няйт пытшкын олӧны уна сюрсъясӧн уджтӧм йӧз. Уна керкуэз асьнысӧ мыччӧны киссьӧм кодь трущобаэзӧн, кытӧн зэв ыджыт нять коласын дзескӧтсьӧны уна сюрс уджтӧм отир.
Асыв-лунвыв Лондонын, Темзасянь лунвывланьын, сулалӧ Гринвичскӧй обсерватория, кодлӧн меридианыс босьтсьӧ медводдза меридиан пыдди. Лун-Асыввыв Лондонын, Темзасянь лунланьӧ, сулалӧ Гриничскӧй обсерватория, кӧдалӧн меридиан лыддиссьӧ медодззаӧн.
Лондонскӧй гавань — мирас ыджыдсьыс-ыджыд; сійӧ мунӧ Темза кузя карсяньыс море дорӧдзыс, зэв гырысь да джуджыд докъяса, кӧні дугдывтӧг ректысьӧны да грузитчӧны сёясӧн морскӧй суднояс. Лондонскӧй гавань — мирын зэв ыджыт; сія кыссьӧ Темза ю кузя городсянь да самӧй море дынӧдз и аркмӧ просторнӧй да пыдын доккезісь, кытӧн дугдывтӧг сёэзӧн нагружайтсьӧны и разгружайтсьӧны морскӧй судноэз.
Лондон вылӧ воӧ коймӧд юкӧнысь унджык став ортсыса вузасьӧмсьыс Англиялӧн. Англиялӧн быдсӧн внешнӧй вузасьӧмись Лондон вылӧ усьӧ унажык куимӧт торся.
Лондонӧ вайӧны медзэвсӧ сёян прӧдуктаяс (зерно, пызь, яй — свежӧй да кынтӧм, свежӧй чери, вый, кольк, фруктъяс да с. в.), но оз этша пыртны сідз жӧ сырьё да ломтас фабрикаяслы, нефть, вӧр да с. в. Вайсьӧны Лондонӧ унажыксӧ сёян продуктаэз (сю, пизь, яй свежӧйӧн и кынтӧмӧн, свежӧй чери, ви, кольттез, фруктаэз и с. одз.,) но неетша сідзжӧ фабрикаэз понда сырьё, топливо, кыдз нефть, вӧр и с. одз.
Сырьёсӧ переработайтӧны зэв уна фабрикаясын да заводъясын, кодъяс сулалӧны Лондон гӧгӧрын. Уль материаллэз перерабатывайтчӧны зэв уна фабрикаэзын да заводдэзын, кӧдна сулалӧны Лондон окрестносттезын.
Лондон предместьеясын нуӧдсьӧны гырысь вермасьӧмъяс (состязаниеяс) футбол, теннис да мукӧд сикаса спорт кузя (англичана важысянь нин занимайтчӧны спортӧн); татшӧм состязаниеяс вылас локтӧны карсьыс сё сюрсъясӧн йӧзыс гожӧмын и, тӧлын и. Лондон предмессёэзын керсьывлӧны футбол сьӧрті ыджыт состязаннёэз, сідзжӧ нія мунӧны теннис сьӧрті да быдсӧн мӧдік спорт виддэз сьӧрті (спортӧн англичана занимайтчӧны зэв важся годдэзсянь ни); эна состязаннёэз вылӧ городісь петӧны отир, кыдз гожумӧн, сідз и тӧлӧн сё сюрссэзӧн.
Темза вылын весиг тӧвнас нуӧдсьӧны пыжӧн панласьӧмъяс. Темза вылын нельки тӧвнас керсьывлӧны пыжӧн гонкаэз.
Неылын Лондонсянь — 75 км сайын рытывлань да войвывлань — сулалӧны кык университетскӧй кар: Оксфорд да Кембридж. Неылын Лондонсянь — сысянь ойланьӧ и рытвылӧ 75 км — пукалӧны кык университетскӧй городдэз: Оксфорд да Кембридж.
Сэні велӧдчӧны лордъяслӧн да гырысь коммерсантъяслӧн пиян: велӧдӧмсьыс сэні босьтӧны сэтшӧм ыджыд дон, мый гӧльджык йӧз сэні велӧдчыны оз вермыны. Ныын велӧтчӧны лорддэзлӧн да гырись коммерсанттэзлӧн зоннэз: велӧтчӧм понда сэтӧн мынтан дон сэтшӧм ыджыт, што етшасостоятельнӧй отир ныын велӧтчыны озӧ вермӧ.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла Лондон лои татшӧм ыджыд карӧн? 1. Мыля Лондон керсис сэтшӧм ыджыт городӧн?
Индӧ физико-географическӧй да мукӧд помкаяс. Висьтавны физико-географическӧй да мӧдік причинаэз.
2. Мыйла Лондонын роскошнӧй кварталъяскӧд радысь эмӧсь мирас медся лёк трущобаяс? 2. Мыля Лондонын ордчӧн роскошнӧй патераэзкӧт эмӧсь самӧй умӧльӧсь мирын трущобаэз?
[Темза вылын Лондонлӧн сулаланін. [Темза вылын Лондонлӧн положеннё.
Мыйла паськалӧм ю вомӧ пыранінын татшӧм уна маякыс?] Мыля паськыт уссёӧ пыранінын сідз уна маяккез?]
Шотландия. ШОТЛАНДИЯ.
Тайӧ — гӧраяса страна. Эта странаыс — керӧса.
Быдлаын сэні сулалӧны либӧ нитшсялӧм, либӧ веж лугъясӧн эжсьӧм гранитнӧй либӧ гнейсӧвӧй хребетъяс. Быдлаын сэтчин мунӧны хребеттэз — нето гранитнӧйӧсь, нето гнейсовӧйӧсь, кӧдна вевттисьӧмась нитшшезӧн, лишайниккезӧн да веж видззезӧн.
Хребетъяс костын куйлӧны гӧра выв тыяс, — ты пыдӧсъяссӧ кодйӧмаӧсь важ ледникъяс. Хребеттэз коласын эмӧсь керӧс тыэз, кӧдналӧн ложаэз гарйӧмась важся йыэзӧн.
Гӧраяс Шотландияын во гӧгӧр кымӧр улынӧсь, сэні помала буситӧ; сы понда гӧра бокъясас зэв бура быдмӧны турунъяс. Шотландиялӧн керӧссэз быд год кадӧ каттисьӧмась кымӧррезӧн, кӧднаись сійӧ и керӧ дугдывтӧг мунӧ поснитик зэрок; эта кузя и быдмӧны бура ны покаттэзын туруннэз.
Гӧра йывъясыс абу зэв джуджыдӧсь — 1½ км гӧгӧр. Керӧс йыввез лэбтіссьӧны не сідз вылына — не вылӧжык 1½ км-ся.
Важ ледникъясӧн шыльӧдӧм гӧра бокъясын йирсьӧны небыд вуруна ыж стадаяс, найӧс видзӧны шотландскӧй овчаркаяс (понъяс) да пастукъяс. Покаттэзын, кӧдна волькӧтӧмась важся йыэзӧн, видзсьӧны тонкоруннӧй баля стадоэз, кӧднӧ сопровождайтӧны шотландскӧй овчаркаэз, караулитӧны пастуххез.
А гӧра увъясас да долинаясын сулалӧны мӧс видзан фермаяс. А керӧс увттэзын да долинаэзын ӧтӧрын-мӧдӧрын сулалӧны фермаэз, кытӧн видзсьӧны мӧссэз.
Паськыд долинаясын вӧдитӧны зӧр, сійӧ мунӧ зӧр шыдӧс (шотландскӧй овсянка) вӧчӧм вылӧ. Паськыт долинаэзын быдтӧны зӧр, кӧда мунӧ шотландскӧй шыдӧс вылӧ.
Медмича местаясас Шотландияын сулалӧны лордъяслӧн замокъяс, — сэні пӧшти став муыс лордъяс киын. Шотландияас медживописнӧй местаэзын сулалӧны лорд замоккез, кӧдна киын муыс почти быдсӧн.
Лордъяс вӧдитӧны дикӧй войвыв кӧръяс, ручьяс, кӧчьяс, байдӧгъяс торйӧн сы вылӧ потшӧм участокъясын. Лорддэз торья йӧрйӧм участоккез вылын вӧдитӧны ойвыв дикӧй кӧррез, руччез, кӧччез, куропаткаэз.
Татшӧм участокъясас лордъяс либӧ кыйсьӧны асьныс, либӧ сетӧны найӧс арендаӧ кыйсиг кад кежлӧ иностраннӧй туристъяслы да карса буржуазнӧй охотникъяслы. Сэтшӧм участоккез вылын лорддэз нето асьныс вӧралӧны, нето сетӧны нійӧ арендаэзӧ вӧралан кад кежӧ иностраннӧй туристтэзлӧ либо городскӧй буржуазнӧй вӧраліссезлӧ.
Медся важнӧй да тшӧкыд олыся юкӧн Шотландияын — Шотландскӧй увтас, Форт да Клайд заливъяс костын, кытчӧ усьӧны татшӧм нимъяса жӧ юяс. Шотландиялӧн медважнӧй да медтшӧка населитӧм часть — эта Шотландскӧй лажмытін — паськыт впадина Форт да Клайд заливвез коласын, кӧднаӧ усьӧны ӧтікнима юэз.
Тайӧ долинаас, коді артмӧма сбросъясысь, куйлӧны уна из шом да кӧрт рудаяс. Эта долинаын, кӧда аркмис сброссэзсянь, эмӧсь богатӧй изшом да кӧрт руда куйланіннэз.
Сэні Клайд ю вылын (ветлӧны морскӧй суднояс) быдмис зэв ыджыд промышленнӧй центр — Глазго (1 млн.-ысь уна морт). Сэн эмӧсь быдсяма фабрикаяс да заводъяс. Сэтӧн Клайд ю вылын (кытчӧ вермӧны локны океанскӧй судноэз) быдмис быдкодь фабрикаэзӧн и заводдэзӧн ӧддьӧн ыджыт промышленнӧй центр Глазго (оліссез унажык 1 миллионся).
Сы гӧгӧрын Клайд ю пӧлӧн сулалӧны мирын медся гырысь судостроительнӧй заводъяс. Сы дынын Клайд ю кузя паськалӧмась мирын зэв ыджыт судостроительнӧй заводдэз.
Форт залив вылын сулалысь кар — Эдинбург — Шотландиялӧн важ столицаыс — бӧръя кадӧ лои сідз жӧ промышленнӧй карӧн (текстиль). Город Эдинбург, кӧда сулалӧ Форт залив вылын, — важся столица Шотландиялӧн — медбӧрья кадӧ сідзжӧ керсис промышленнӧй городӧн (текстиль).
Ирландия. ИРЛАНДИЯ.
Тайӧ «изумруднӧй» дісӧ вель кузя лёкысь увтыртліс английскӧй правительство. Эта „изумруднӧй“ остров английскӧй правительствосянь вӧлі ӧддьӧн дыр ыджыт да чорыт гнёт увтын.
Уна ирландецлы (4 млн. морт гӧгӧр) лои эновтны чужан мунысӧ да мунны США-ӧ. Уна ирландеццезлӧ (нёль миллион мортӧдз) ковсис вӧлі чапкыны ассиныс чужанін да вуджны США-ӧ.
Мирӧвӧй война бӧрын Ирландияын лӧсьӧдӧма «Свободнӧй Ирландскӧй государство», главнӧй карыс Дублин. Мировӧй война бӧрын Ирландияын керӧма „Свободнӧй Ирландскӧй государство“ главнӧй Дублин городӧн.
Кӧть и лыддьысьӧ сійӧ «доминионӧн», и сылӧн эм аслас парламент, но сійӧс увтыртӧмыс мунӧ век водзӧ. Кӧть сія лыддиссьӧ „доминионӧн“ и эм аслас парламент, но сійӧ угнетайтӧмыс сё кыссьӧ.
Ирландия ді доръясын кыпӧдчӧны гӧраяс; асыввылын найӧ Англияса гӧраяс кодӧсь, а войвылын — Шотландияса гӧраяс кодьӧсь. Ирландия доррезӧт лэбӧны керӧссэз, кӧдна асыввылын вачкисьӧны Англия керӧссэз вылӧ, а ойвылын — Шотландия керӧссэз вылӧ.
Шӧр юкӧнас ді вылын куйлӧ нюръяса да торфӧн озыр увтас; сэні уналаын эмӧсь ледник моренаяс. Остров шӧрын эра нюра да торфӧн богатӧй лажмытін, кӧда вылын уна местаэзын эмӧсь йыа моренаэз.
Тайӧ моренаяс костӧдыс Шаннон ю ӧдва корсьӧ аслыс мореӧ петан туй. Эна моренаэз коласын Шаннон ю ӧдва аслыс адззӧ туй визывтны мореӧ.
Климат Ирландияын морскӧй: рытыв тӧвъяс вайӧны Гольфстримсянь шоныд уль руа сынӧд, неуна кӧдзалыштӧмысь нин сэні артмӧны кымӧръяс да туманъяс. Ирландияын климатыс морскӧй: рытвыв тӧввез Гольфстримсянь нуӧны шоныт воздух, кӧда боссьӧма паррезӧн, неыджыт кӧдзыт дырни ни аркмӧтӧ кымӧррез да туманнэз.
Ирландия лунвылын тӧлыс сэтшӧм жӧ небыд, кыдзи Ривьера вылын; сы понда сэні быдмӧны век веж коръя миртаяс да лавръяс; сы пыдди гожӧмыс сэні абу шоныдджык Ботническӧй залив берегъясын дорысь. Ирландия лунвылын тӧв сэтшӧм жӧ небыт, кыдз Ривьера вылын; сійӧн сэтчин быдмӧны вечнозелёнӧй миртаэз и лавраэз; зато гожумыс нешоныт, нежели Ботническӧй залив береггез вылын.
Поводдя Ирландияын век букыд да зэра, омӧля лӧсялӧ культурнӧй быдмӧгъяслы. Ирландияын погоддяыс пыр кымӧра да зэра, кӧда лоӧ культурнӧй быдмассэз понда неблагоприятнӧй.
Няньяс вайӧны сэні ичӧт урожай; бура воӧны сӧмын зӧр, кӧрым свекла да картупель. Сюэз сэтчин урожай сетӧны умӧльӧ; бура шогмывлӧ токо зӧр да эшӧ вердан свёкла и картовки.
Сы пыдди тані видзьяс турунаӧсь да пыр вежӧсь; турунъяс быдмӧны во гӧгӧр, коставлытӧг. Но зато видззез сочнӧйӧсь да пыр вежӧсь; туруннэз быдмӧны быдса год дугдывтӧг.
Войвыв Ирландия лоӧ Англия юкӧнӧн. Ойвыв Ирландия лоӧ Англиялӧн часть.
Главнӧй карыс сылӧн — Белфаст; тані судостроительнӧй верфъяс да текстильнӧй фабрикаяс (медзэвсӧ льнянӧй да джутӧвӧй). Главнӧй город сылӧн — Бельфаст, кытӧн эмӧсь судостроительнӧй верффез да текстильнӧй фабрикаэз (медӧддьӧн лёновӧйӧсь да джутовӧйӧсь).
Море дор берегъяс Англиялӧн да чери кыйӧм. Англиялӧн море доррез да черикыйӧм.
Берегъясыс Англиялӧн кызвыннас джуджыдӧсь; берег доръясас зэв уна діяс да скалаяс, прилив дырйи найӧ вошӧны ва улын, отлив дырйи бӧр мыччысьӧны. Англиялӧн береггез унажыксӧ вылынӧсь и ны вылын эмӧсь зэв уна островвез да скалаэз, кӧдна дзебсисьӧны ва пытшкын пролив дырни да мыччисьӧны отлив дырни.
Плавайтны берегъяс пӧлӧн ыджыд тӧвъяс дырйи ӧпаснӧ, сы понда сэні быдлаӧ сувтӧдлӧма маякъяс да условнӧй бияс. Буряэз дырни море кузя уялӧмыс полана, сійӧн быдсӧн береггез сувтӧтлӧмӧсь маяккезӧн да условнӧй биоккезӧн.
Торъя уна маякыс Ламанш войвыв берег дорын, кӧні ветлӧ вывті уна судно. Ӧддьӧнжыксӧ унаӧсь маяккес ойвыв Ламанш берегын; кытӧн мунӧ зэв ыджыт движеннё судноэзлӧн.
Тані Англиялӧн зэв уна порт, на пытшкысь медся важнӧйясыс Портсмут — военнӧй порт, да Соутгемптон (Саутамптон) — ыджыд торговӧй порт. Сэтӧн Англия видзӧ быдса лёдз порттэз, кӧднаись медтӧдчанаӧсь Портсмут — военнӧй порт, и Соутгемптон (Саутамптон) — ыджыт торговӧй порт.
Тайӧ кыкнан портсӧ сайӧдӧ лунладорсянь Уайт ді («Еджыд» ді — мела), а портъясӧ пыран инъясыс весассьӧны ваӧн ваянторйысь (нюйтысь, лыаысь и с. в.) джуджыд приливъясӧн да отливъясӧн. Эна кыкнан портыс лунвывсянь сайӧвтӧмӧсь Уайт островӧн („Чочком“ остров — непыдын), а порттэз дынӧ локтаніннэс наноссэзісь весӧтсьӧны ыджыт приливвезӧн да отливвезӧн.
Приливъяс воӧны Англия берегъясӧ Атлантическӧй океанысь кык вожӧн — Ламанш пыр да Севернӧй море пыр; бӧръя туйыс кузьджык, сы понда асыввыв берегъяс дорын приливъяс сёрмӧны пӧшти 12 часӧн, а Па-де-Калеын рытывсянь локтысь приливъяс паныдасьӧны войвывсянь локтысь приливъяскӧд. Атлантика океанісь Англия береггез дынӧ приливвез мунӧны кык туйӧн — Ламанш пыр да Ойвыв море пыр; эта мӧдік туйыс лоӧ уна гӧглянӧнжык, а сы кузя асыввыв береггезын приливвез сёрмӧны почти 12 час вылӧ, а Па-де-Калеын приливвез, кӧдна мунӧны рытвывсянь, пантасьӧны приливвезкӧт, кӧдна мунӧны ойвывсянь.
Медся джуджыд приливъяс овлӧны сэні, кӧні приливыс пырӧ морекӧд паськыда ӧтлаасян, но ӧтырышйӧ векнялан заливъясӧ да проливъясӧ, — татшӧмӧсь Ламанш да Бристольскӧй залив. Медвылына приливвез кайӧны сэтчин, кытӧн приливнӧй вавыс пырӧ заливвезӧ нето проливвезӧ, кӧдна паськыта ӧтлаӧтӧмӧсь морекӧт, но сыспотека векнямӧмӧсь; сэтшӧмӧсь лоӧны Ламанш да Бристольскӧй залив.
Став мореясас да заливъясас, кодъяс кытшовтӧны Англияӧс, олӧ уна чери. Быд мореэзын и заливвезын, кӧдна миськалӧны Англия береггез, зэв уна чери.
Медзэвсӧ сійӧ олӧ ляпкыдінъясын, кодъяс шусьӧны «банкаясӧн»; медыджыдыс на пытшкысь Доггерскӧй банка — Севернӧй море шӧрын. Унажык сія олӧ непыдын местаэзын, кӧдна шусьӧны „банкаэзӧн“; ны коласісь медыджытыс Доггерскӧй банка, кӧда куйлӧ Ойвыв море шӧрын.
Тайӧ банкаас петӧны сёясӧн и дажӧ сюрсъясӧн чери кыян суднояс Англияысь; медся гырысьясыс на пытшкысь — моторнӧй да парӧвӧй траулеръяс, найӧ чӧвтӧны мореӧ гырысь тывъяс — тралъяс — да ӧтчыдӧн лэптӧны уна дас тоннаӧдз черисӧ. Эта банка вылӧ Английскӧй черикыян судноэз петӧны сёэзӧн и нельки сюрссэзӧн; медвынаэс ны коласісь — эта моторнӧй да паровӧй траулеррез, кӧдна мореӧ чапкӧны ыджыт сеттез — траллэз — да кыйӧны черисӧ сразу дас тоннаэзӧн.
Англичанаысь ӧтдор, Севернӧй мореын чери кыйӧны сідз жӧ голландецъяс, немецъяс, датчана, французъяс. Тшӧтш англичанакӧт Ойвыв мореын черисӧ кыйӧны сідзжӧ и голландеццез, немеццез, датчана, француззэз.
Чери кыйысьяслӧн флотилияяс помала ветлӧны банкаысь банкаӧ, — чери бӧрся. Черикыйиссезлӧн флотилияэз пыр вежсьӧны ӧтік банка вылісь мӧдік банка вылӧ, керсьӧ сія сідз, кыдз кытӧн чери.
Быд лун зэв уна свежӧй чери вайӧны Англия берегъяс вылӧ, ректӧны Лондонскӧй да мукӧд гаваньясын. Быд лун свежӧй чери вайӧтсьӧ Англия береггез дынӧ и ректіссьӧ Лондонскӧй да мӧдік черикыян гаваннезӧ.
Мӧд лунас чери вузалӧны рынокъяс вылын став каръясас Англияын, — чери быдӧнлӧн быдлунъя сёян. Мӧдік лунӧ чериыс мыччисьӧ Англияас быд город рыноккезын и лоӧ обычнӧй блюдоӧн быдӧнлӧ.
Мыйкӧ мында черисӧ солалӧны да петкӧдӧны мукӧд странаясӧ (шотландскӧй сельди). Мымдакӧ сія солассьӧ и кыскиссьӧ мӧдік странаэзӧ (шотландскӧй селёдка).
Бӧръя кадӧ, торъя нин мировӧй война бӧрын, чери Севернӧй мореын пондіс чинны, — лёк ногӧн кыйӧмла. Медбӧрья кадӧ, ӧддьӧнжыксӧ мировӧй война бӧрын, Ойвыв морелӧн чери богатствоэз хищническӧя кыйӧмсянь бура чинӧны.
Сы понда английскӧй траулеръяс пыр частӧджык да частӧджык петӧны ылӧ мореӧ — Исландия берегъяс дорӧ, Баренцово мореӧ (кыйӧны треска да камбала) да Ньюфаундлендскӧй мель вылӧ (кӧні олӧ татшӧм чери жӧ). Этасянь Английскӧй трауллеррез сё тшӧкжыка и тшӧкжыка уялӧны ылынжык мореэзӧ — Исландия береггезлань да Баренцово мореӧ (треска да камбала кыйӧм понда) и Ньюфаундлендскӧй ляпытінӧ (кытӧн чериыс олӧ сіяжӧ).
[Рытыввыв да Лунвыв Европа берегъяс дорын прӧмыслӧвӧй чери паськалӧм. [Рытвыв да Лунвыв Европа береггез дынын промысловӧй чериэзлӧн паськалӧм.
Сельдь. Сельдь
Треска. Треска
Макреля. Макрели
Тунцы. Тунцы
Сардины да анчоусы.] Сардиннэз да анчоуссэз]
Англия овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй. Англиялӧн политическӧй строй да хозяйстволӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй медважнӧй морскӧй туйяс Англия берегъяссянь да висьталӧй, кутшӧм странаясӧ найӧ мунӧны. Мыччалӧ Англия береггез дорсян важнӧйжык морскӧй туйез и шуӧ странаэз, кытчӧ нія мунӧны.
Петкӧдлӧй главнӧй районъяс, кӧні куйлӧны из шом да кӧрт рудаяс Англиялӧн. Мыччалӧ Англияын изшом да кӧрт руда куйлан главнӧй районнэз.
Петкӧдлӧй главнӧй портъяс да промышленнӧй каръяс; висьталӧй, мыйяс сэні вӧчӧны. Мыччалӧ главнӧй порттэз да промышленнӧй городдэз; казьмӧтӧ, мый сэтчин керсьӧ.
Англия — ёна вылі развитиеа промышленнӧй да торговӧй страна. Англия — вылына зорамӧм промышленнӧй да торговӧй страна.
Джын олысьяссьыс унджык Англияын уджалӧ промышленносьтын и сӧмын ӧти дас кыкӧд юкӧныс видз-му овмӧсын. Населеннё сылӧн унажык джынся уджалӧны промышленностьын и токо даскыкӧт часть сельскӧй хозяйствоын.
Сьӧкыд промышленносьт серти Англия босьтӧ первой местаяс пиысь ӧтиӧс. Сьӧкыт промышленностьӧн Англия сулалӧ медодзын.
Из шом перйӧмын сійӧ уступайтӧ сӧмын США-лы (содтӧд 3 №); уна англияса из шом сотӧны пароходъяс став мушарвывса мореясын. Изшом шедтӧмын сія уступайтӧ токо США-лӧ (приложеннё № 3); уна английскӧй изшом сотчӧ пароходдэзӧн му шар вылас быд море вылын.
Ёна паськалӧма Англияын чугун да сталь кисьтӧм. Ӧддьӧн Англияын зоралӧма чугун да сталь сылӧтӧм.
Тані Англия уступайтӧ только куим капиталистическӧй страналы — США-лы, Германиялы да Франциялы. Сэтӧн Англия уступайтӧ токо куим капиталистическӧй государстволӧ — США-лӧ, Германиялӧ да Франциялӧ.
Машинаяс вӧчӧм Англияын сувтӧдӧма зэв вылӧ; англияса машинаяс петкӧдӧны мукӧд странаясӧ. Англияын машинакеран сувтӧтӧма ӧддьӧн вылына, и английскӧй машинаэз кыскиссьӧны мӧдік странаэзӧ.
Суднояс вӧчӧм серти Англия сулалӧ водзын став мукӧд странаясысь, весиг США-ысь тшӧтш. Судостроеннё сьӧрті Англияыс мӧдік странаэсӧ кольӧ зэв ылӧ, кытчӧ позьӧ пыртны нельки и США-ӧс.
Ситечьяс-нойяс вӧчӧм серти Англия сулалӧ США бӧрын мӧд местаын мирас. Хлопчатобумажнӧй да вуруна тканнез керӧм сьӧрті Англия сулалӧ США бӧрсянь мӧдік местаын.
Кольӧм нэмын Англия вӧлі медводзын мунысь промышленнӧй странаӧн; сэні вӧчлісны сымда промышленнӧй кӧлуй (изделие), мыйда вӧчлісны став мукӧд странаясас ӧтлаын. Чулалӧм векын Англия вӧлі промышленность сьӧрті медзоралӧм странаӧн, и сыын промышленнӧй изделлёэз керсьывлісӧ сымда, мымда быдсӧн ӧтлаӧн мӧдік странаэзын.
Сэки жӧ англияса капиталистъяс да англияса правительство кужисны используйтны асьнысӧ озырмӧдӧм могысь морскӧй туйяс да выгоднӧй географическӧй положениесӧ Англиялысь мушар вылын, а сідз жӧ из шомӧн да кӧртӧн озырлунсӧ, и медбӧрти, удобнӧй портъяссӧ сылысь да берегъяслысь вундассьӧмсӧ. Эта дырни английскӧй капиталисттэз да английскӧй правительство кужисӧ асланыс богатсялӧм понда используйтны донтӧмик морскӧй туйез и Англиялісь му шар вылын выгоднӧй географическӧй положеннё, а сідзжӧ богатӧй изшом да кӧрт руда куйлассэз и, медбӧрын, ассис удобнӧй порттэз да береггезлісь вундалӧм.
Уна важнӧй изобретениеяс промышленносьтын петісны англичанасянь. Уна промышленность понда важнӧй изобретеннёэз принадлежитӧны англичаналӧ.
Но ӧні Англия уналаын бӧрӧ коли СССР-ысь (видз. содтӧд 3 №). Но ӧння кадӧ Англия унаӧн кольччис СССР-сянь (видз. № 3 приложеннё).
Бӧрӧ коли сійӧ и США-ысь да Германияысь. Кольччис сія и США-сянь и Германиясянь.
Шуам, из шом перйӧм Англияын уна шахтаясын нуӧдӧны важ ног (ки помысь), чугун кисьтӧм мунӧ ичӧт да важмӧм домнаясын, кодъяс сетӧны ёна этшаджык чугун американскӧй да сӧветскӧй домнаяс серти. Сідз, уна шахтаэзын изшом шедтӧмыс нуӧтсьӧ важся способбезӧн (киӧн), чугун сылӧтӧм нуӧтсьӧ важ учӧтик домнаэзын, кӧдна советскӧйез да американскӧйез сьӧрті сетӧны уна етшажык.
Сӧмын выль юкӧнъяс промышленносьтлӧн, кодъяс паськалісны мирӧвӧй война бӧрын, сулалӧны Англияын сэтшӧм жӧ вылын, кыдзи Германияын да США-ын. Токо виль промышленность виддэз, кӧдна паськалісӧ, быдмисӧ мировӧй война бӧрын, сулалӧны Англияын сідзжӧ вылына, кыдз Германияын и США-ын.
Шуам, англияса авиационнӧй заводъяс водзсасьӧны (соперничайтӧны) германскӧй авиационнӧй заводъяскӧд. Сідз, английскӧй авиационнӧй заводдэз соперничайтӧны германскӧйезкӧт.
Ёна паськаліс сідз жӧ химическӧй промышленносьт, шуам, искусственнӧй шӧвк вӧчӧм. Ӧддьӧн сідзжӧ паськаліс химическӧй промышленность кыдз искусственнӧй шёлклӧн производство и мӧд.
Но дзоньнас босьтӧмӧн англияса промышленносьт техника боксянь бӧрӧ кольӧ америкаса да германияса промышленносьтысь. Но быдсӧн кӧ босьтны, то английскӧй промышленность кольччӧ американскӧй промышленность сьӧрись, сідзжӧ и германскӧй сьӧрись.
Вит миллион гӧгӧр рабочӧй Англияын колины уджтӧг, — мирӧвӧй кризис понда сувтісны сэні сёясӧн и дажӧ сюрсъясӧн фабрикаяс, заводъяс, рудникъяс. Англияын 5 миллионӧдз рабочӧйез кольччӧны уджтӧг, сідз-кыдз мировӧй кризис сувтӧтіс сыын сёэз, и нельки сюрссэз фабрикаэсӧ, заводдэсӧ, рудниккесӧ.
Уна районъяс кушмисны, найӧс шуӧны «кувсьӧм» районъясӧн. Уна районнэз кулісӧ, и нійӧ шуӧны „кулӧммезӧн“.
Фабрикаяслӧн корпусъяс сэні киссьӧны, машинаяссӧ сэтысь петкӧдӧны да вузалӧны утиль вылӧ. Сэтчин фабричнӧй зданнёэз киссьӧны, машинаэз ныись петкӧтсьӧны да вузассьӧны утиль вылӧ.
Английскӧй капиталистъяс вузалӧны ассьыныс тӧваръяссӧ асланыс колонияясын да мукӧд странаясын асланыс морскӧй торговӧй флот отсӧгӧн. Английскӧй капиталисттэз пыкӧны ассиныс товаррезнысӧ нылӧ принадлежитан колонияэзын, а сідзжӧ и мӧдік странаэзын, кӧда дырни пользуйтчӧны морскӧй торговӧй флотӧн.
Флотыс тайӧ — мирас медся ыджыд. Эта флотыс — мирын медыджыт.
Английскӧй суднояс ветлӧны став мореяс вывті му шар вылын да кыскалӧны пӧшти сы мында груз жӧ, мыйда став мукӧд странаясса суднояс ӧтлаын. Английскӧй судноэз уялӧны му вылас быд море вылӧт и кыскалӧны груззэз почти сымда жӧ, мымда кыскалӧны судноэс быдсӧн мӧдік странаэзлӧн, ӧтлаын босьтӧмӧн.
Пытшкӧсса ва туйяс Англиялӧн, торъя нин каналъясыс сылӧн, эндӧмъяс кодьӧсь, оз дӧзьӧритсьыны, грузъяссӧ кыскалӧны медзэвсӧ кӧрт туйяс вывті, — кӧрт туйяссӧ вольсалӧма сэні ёна тшӧкыда. Англиялӧн вавыв туйез и ӧддьӧнжыксӧ сылӧн каналлэз куйлӧны лэдзӧм запущеннӧй состояннёын, и груззэз унажыксӧ кыскассьӧны кӧрттуйез вылӧт, кӧдна вевттьӧны сійӧ зэв тшӧк сетьӧн.
Но паровозъяс Англияын абу ёнӧсь, сы понда поездъяс сэні дженьыдӧсь (35 негырысь вагонысь не унджык). Паровоззэз асланыс вынӧн, ӧднако, абу мӧдкодьӧсь, и сійӧн поезддэз сэтчин дженытикӧсь (неунажык 35 неыджыт вагонся).
Автомобильнӧй туй Англияын вӧчӧма уна, видзӧны найӧс бура. Автомобильнӧй туйез Англияын керӧмась уна, и нія видзсьӧны зэв бур состояннёын.
Автомобиль лыд серти (2400 сюрс) Англия уступайтӧ сӧмын США-лы, но кызвын автомобильсӧ вӧчӧма Америкаын. Автомобиллез число сьӧрті (2400 сюрс) Англия уступайтӧ токо США-лӧ, но автомобиллез унажыксӧ производствонас (керӧмнас) Америкаись.
Видз-му овмӧсын Англияын уджалӧ сӧмын неыджыд юкӧн олысьыс, но странаыслы видз-му овмӧсыс зэв важнӧ. Сельскӧй хозяйствоӧн Англияын населеннё занимайтчӧ токо не уна, но сія сёжӧ страна понда ӧддьӧн важнӧй.
Англияса фермеръяс медыджыд внимание пуктӧны скӧт видзӧм вылӧ: йӧла скӧт, ыжъяс, порсьяс да курӧгъяс вӧдитӧм вылӧ. Английскӧй фермеррез ыджытжык вниманнёсӧ пуктӧны пода вӧдитӧм вылӧ: йӧла пода вӧдитӧм вылӧ, баляэз вылӧ, порссез вылӧ и курӧггез вылӧ.
Кызвын муыс Англияын — видзьяс, пӧскӧтинаяс да кӧрым турун кӧдзаяс улын. Англияын унажык муыс займитӧма видззез увтын, поскотинаэз увтын и вердан туруннэз кӧдзӧм увтын.
Нянь кӧдзаяс — шобді, зӧр — вӧдитӧны этша. Туся сюэз — шогді, зӧр — кӧдзсьӧны етша.
Муяс вӧдитӧны да вынсьӧдӧны зэв бура, сы понда найӧ сетӧны гырысь урожайяс. Ыббез бергӧтсьӧны и удобряйтсьӧны зэв бура, а сы понда сетӧны бур ыджыт урожайез.
Но ас нянь, ас яй, вый, кольк Англиялы тырмӧ сӧмын куим-нёль тӧлысь кежлӧ, найӧс вайӧны мукӧд странаясысь Европаысь да Америкаысь. Но Англиялӧ аслас нянь, аслас яй, ви, кольттез вермасӧ тырмыны токо куим-нёль мисеч кежӧ, и нія вайсьӧны Европа да Америка странаэзісь.
Ортсыса вузасьӧм Англиялӧн зэв ыджыд. Англияын внешнӧй торговля ӧддьӧн ыджыт.
Пыртӧны сёян прӧдуктаяс да промышленносьтлы разнӧй сырьё: хлопок, вурун, рудаяс. Пыртсьӧны сёян продуктаэз да промышленность понда быдкодь сырьё, кыдз хлопок, вурун, руда.
Петкӧдӧ Англия промышленнӧй вӧчасъяс: машинаяс, тканьяс да из шом. Петкӧтӧ Англия промышленнӧй изделлёэз: машинаэз, тканнез, изшом.
Ортсыса вузасьӧм бергӧдчӧм серти Англия сулалӧ медводдза местаын став мукӧд государствояс костын. Внешнӧй торговля обороттэз сьӧрті Англия сулалӧ мӧдік государствоэз коласын медодзын.
Веськӧдлӧм серти Англия лоӧ королевство, но корольлысь власьтсӧ ограничивайтӧ парламент, кытчӧ пырӧны депутатъяслӧн палата да лордъяслӧн палата. Англия аслас управленнё сьӧрті лоӧ королевство, эта дырни корольлӧн власть ограничитӧма парламентӧн, кӧда сулалӧ депутаттэз палатаись да лорддэз палатаись.
Веськӧдлан уджсӧ нуӧдӧ министръяслӧн сӧвет. Быдсӧн управленнёнас веськӧтлӧ министррезлӧн совет.
Сійӧ уджалӧ гырысь капиталистъяс да лордъяс индӧдъяс серти, кодъяс босьтӧны ыджыд доходъяс промышленносьтысь, вузасьӧмысь да муяснысӧ ыджыд донысь арендаӧ сетӧмысь. Сія действуйтӧ гырись капиталисттэз да лорддэз указаннё сьӧрті, кӧдна босьтӧны ыджыт доходдэз промышленностись, торгуйтӧмись да му понда ыджыт аренднӧй мынтӧмись.
Чӧжӧм сьӧмсӧ найӧ вуджӧдӧны мукӧд странаясӧ, шуам, Индияӧ, кӧні пуктӧны прибыль вайысь предприятиеясӧ: плантацияясӧ, кӧрт туйясӧ да с. в. Ӧктӧм капиталлэсӧ нія вуджӧтӧны мӧдік странаэзӧ, кыдз Индияӧ, кытӧн пуктӧны прибыль вайӧтан предприятияэзӧ: плантацияэзӧ, кӧрттуйезӧ и с. одз.
Рабочӧй класс Англияын лоӧ кызвын населениенас; но главнӧй рабочӧй массасӧ абу организуйтӧма, найӧ оз сулавны профсоюзъясын. Англияын рабочӧй класс быдсӧн населеннё коласас составляйтӧ унажык, но рабочӧйезлӧн главнӧй массаыс абу организуйтӧма и оз пыр профсоюззэзӧ.
Тред-юнионъяс (Англияса профсоюзъяс) котыртӧны сӧмын ыджыдджык удждон босьтысь рабочӧйясӧс. Тред-юнионнэз (английскӧй профсоюззэз) чукӧртӧны токо нійӧ рабочӧйесӧ, кӧдна получайтӧны ыджытжык плата.
Унджык союзъяснас веськӧдлӧны лейбористскӧй партияса юрнуӧдысьяс (главаръяс), кодъяс дорйӧны капитализм. Унажык эна профсоюззэзын юралӧны лейборист партияэзлӧн главаррез, кӧдна дорйӧны капитализм.
Но классӧвӧй вежӧртасыс англияса рабочӧйяслӧн быдмӧ воысь воӧ. Но английскӧй рабочӧйезлӧн классовӧй сознаннёыс быдмӧ быд годӧ.
Пример туйӧ позьӧ босьтны 1926-ӧд вося всеобщӧй забастовка. Примерӧн вермас лоны 1926 годӧ всеобщӧй забастовка.
Из шом шахта кутысьяс ёна чинтісны сэки удждонсӧ из шом перйысь рабочӧйяслы и рабочӧйясыс явитісны забастовка. Изшом шахта видзиссез сэк чорыта изшомшедтіссезлӧ чинтісӧ зарплата; и нія лэбтісӧ забастовка.
Налы отсалӧм могысь сувтіс став рабочӧй классыс Англиялӧн. Нылӧ отсӧт вылӧ локтіс Англияись быдсӧн рабочӧй класс.
Лои всеобщӧй (став рабочӧй класслӧн) забастовка, кутшӧмӧс эз на аддзыв Англия: пӧшти став заводъяс, фабрикъяс, кӧрт туйяс, пароходъяс, трамвайяс сувтісны. Лоис всеобщӧй забастовка, кӧдӧ эшӧ эз адззывлы Англияыс: почти быдсӧн заводдэз, фабрикаэз, кӧрттуйез, пароходдэз, трамвайез сувтісӧ.
Тайӧ забастовкаыс, коді ёна повзьӧдіс буржуазияӧс, муніс 10 лун чӧж, а из шом перйысьяс бастуйтісны, геройяс этшӧн вермасисны ещӧ уна тӧлысь. Эта забастовкаыс, кӧда повзьӧтіс буржуйесӧ, кыссис 10 лун, а изшом шедтіссез ассиныс героическӧй вермасьӧмсӧ кыскисӧ, нуӧтісӧ эшӧ уна мисеччез.
Тайӧ ёна кучкис буржуазиялы. Эта вӧлі чувствительнӧй вачкӧмӧн буржуйез кузя.
СССР-са уджалысь йӧз сетісны сэки материальнӧй отсӧг (сьӧмӧн) англияса бастуйтысь рабочӧйяслы. СССР-ись уджалісь отир сэк материальнӧя отсалісӧ Английскӧй бастуйтісь рабочӧйезлӧ.
Капитализмӧн дӧзмӧмыс рабочӧйяслӧн содӧ, а сыкӧд ӧттшӧтш кыптӧны Англияын революционнӧй настроениеяс. Капитализм вылӧ рабочӧйезлӧн недовольство быдмӧ, а ӧтлаын сыкӧт Англияын быдмӧ и революционнӧй настроеннё.
Британскӧй империя. Британскӧй империя.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй медгырысь владениеяссӧ Англиялысь да висьталӧй главнӧй карсӧ быд владениелысь. Мыччалӧ Англиялісь медыджыт владеннёэз да шуӧ нылісь быд главнӧй город.
Видзӧдӧй морскӧй туйяс, кодъяс мунӧны Англияысь сійӧ владениеясӧ. Видзӧтӧ морскӧй туйез, кӧдна Англиясянь нуӧтӧны ныланьӧ.
Петкӧдлӧй Суэцкӧй канал да проливъяс: Гибралтарскӧй, Баб-эль-Мандебскӧй да Малаккскӧй. Мыччалӧ Суэцкӧй канал да проливвез: Гибралтарскӧй, Баб-эль-Мандебскӧй и Малаккскӧй.
Аслас владениеяскӧд тшӧтш Англия лоӧ медся ыджыд да медуна населениеа государство — Британскӧй империя. Англия ӧтлаын аслас владеннёэзкӧт лоӧ медыджыт и медуна отира государствоӧн — Британскӧй империя.
Сійӧ босьтӧ сушалысь нёльӧд юкӧнсьыс унджык да пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ став му выв население лыдысь — 500 млн. морт гӧгӧр. Сія кутӧ быдсӧн кӧсінсӧ унажык нёльӧт часться и быдӧс населеннё коласісь му вылын почти нёльӧт часть — 500 миллион гӧгӧр.
Ачыс Англияыс, либӧ Соединённӧй королевство, лоӧ метрополияӧн, а владениеясыс сылӧн шусьӧны разнӧй нимъясӧн. Ачыс Англияыс, мӧднёж, ӧтлаалӧм королевство, составляйтӧ метрополия, а сылӧн владеннёэз новйӧтӧны быдкодь ниммез.
А. Доминионъяс — асьныс асьнысӧн веськӧдлысь юкӧнъяс Британскӧй империялӧн. А. Доминионнэз — Британскӧй империялӧн асвеськӧтлан часттез.
Налӧн эмӧсь асланыс парламентъяс да министръяслӧн сӧветъяс; татшӧмыс квайт: Австралия, Новая Зеландия, Южноафриканскӧй союз, Канада, Нью-Фаундленд да «Свободнӧй Ирландскӧй государство». Нылӧн эмӧсь асланыс парламенттэз и асланыс министррез; нія квать — Австралия, Виль Зеландия, Лунвывафриканскӧй союз, Канада, Нью-Фаундленд да „Свободнӧй Ирландскӧй государство".
Унджык доминионас олысьыс — кызвыныс Европаысь мунӧм еджыд йӧз; сэтчӧс олысьяссӧ жӧ кызвынсӧ бырӧдӧма. Унажык доминионнэз ӧддьӧнжыксӧ населитӧмӧсь Европаись чочком переселенеццезӧн; туземнӧй жӧ населеннё нылӧн унажыксӧ вийӧма (истребитӧма).
Мукӧд доминионъясысь торъялӧ «Свободнӧй Ирландскӧй государство»: англичана сэні оз овмӧдчывны, доминион правасӧ сылы сетӧма вӧлі 1921-ӧд воӧ. „Свободнӧй Ирландскӧй государстволӧн" мӧдік доминионнэз сьӧрті мӧдкодьыс сія, што сія англичанаӧн эз пуксьӧтсьы; сія получитіс доминион праваэсӧ 1921 годӧ.
Б. Мӧд юкӧн английскӧй владениеяслӧн — колонияяс. Б. Английскӧй владеннёэзлӧн мӧдік частьӧн лоӧны дзик веськыта вежӧртӧмӧн колонияэз.
Сэні веськӧдлӧны губернаторъяс да мукӧд английскӧй чиновникъяс; полиция да войска отсӧгӧн найӧ видзӧны англияса капиталистъяслысь властьсӧ сэтчӧс олысьяс вылын. Ныӧн веськӧтлӧны губернаторрез да мӧдік английскӧй чиновниккез; полиция да войско отсӧтӧн нія видзӧны английскӧй капиталисттэзлісь туземнӧй отир вылын власть.
Главнӧй колония Англиялӧн — Британскӧй Индия, сэн олӧ 350 млн. морт. Англиялӧн главнӧй колония — Британскӧй Индия, кытӧн населеннёыс лыддиссьӧ 350 миллион морт.
Таысь ӧтдор, Азияын Англиялӧн эмӧсь мукӧд колонияяс на, шуам, Цейлон, «Владениеяс <rus>при проливе</rus>» (Малаккскӧй пролив), Гонконг. Этася, Азияын Англиялӧн эмӧсь эшӧ мӧдік колонияэз, кыдз Цейлон, „Пролив дынся владеннёэз“ (Малаккскӧй дынын), Гонконг.
Африкаын Англиялӧн колонияяс: Англо-Египетскӧй Судан, Асыввыв Африка, Нигерия; Африкаын Англия владейтӧ колонияэзӧн: Англо-Египетскӧй Суданӧн, Асыввыв Африкаӧн, Нигерияӧн;
Америкаын — Ямайка ді да мукӧд діяс Вест-Индияын; Америкаын — Ямайка островӧн да Вест-Индия мукӧд островвезӧн;
Австралияын — Новая Гвинея ділӧн ыджыдджык юкӧныс да Океаниялӧн кызвын діясыс; Австралияын — унажыксӧ Виль Гвинея островвезӧн и унажык Океания островвезӧн;
Европаын — Гибралтар да Мальта. Европаын — Гибралтарӧн да Мальтаӧн.
Мукӧд владениеясыс Англиялы важнӧйӧсь географическӧй положениенаныс, шуам, Гибралтар, Суэцкӧй канал пӧлӧн полоса (Суэц да Порт-Саид портъясӧн), Аден, Сингапур, Гонконг. Англия мукӧд владеннёэзісь важнӧйӧсь, коланаӧсь сылӧ асланыс географическӧй положеннёӧн, шуам, Гибралтар, доль Суэцкӧй каналлӧ полоса (Суэц да Порт-Саид порттэзӧн), Аден, Сингапур, Гонконг.
Ставныс тайӧ из шом босьтан станцияяс суднояслы да укрепитӧм базаяс военнӧй флотлы. Быдсӧн эна — судноэз понда изшом станцияэз да военнӧй флот понда крепитӧм базаэз.
Став владениеясыс ворсӧны роль англияса вузасьӧмын. Быдсӧн владеннёэс орсӧны английскӧй торговляын ыджыт роль.
Сэтысь Англияӧ вайӧны разнӧй тӧваръяс: Индияысь рис, хлопок, джут, чай; Ныись Англияӧ вайсьӧны быдкодь товаррез: Индияись — рис, хлопок, джут, чай;
Австралияысь — кынтӧм яй, вурун; Австралияись — кынтӧм яй, вурун;
Лунвыв Африкаысь — вурун, зарни, алмазъяс; Лунвывса Африкаись — вурун, золото, алмаззэз;
Канадаысь — шобді, вӧр, сыр да с. в. Канадаись — шогді, вӧр, рись и с. одз.
Английскӧй тӧваръяс (фабричнӧй вӧчасъяс) вузассьӧны тайӧ владениеясас жӧ ыджыд донъясӧн. Английскӧй жӧ товаррез (фабричнӧй изделлёэз) вузассьӧны нія жӧ владеннёэзын зэв донаӧн.
Асланыс колонияясӧ английскӧй капиталистъяс вузалӧны ассьыныс тӧваръяснысӧ, оз лэдзны пыртны сэтчӧ тӧваръяссӧ мукӧд странаясысь. Английскӧй капиталисттэз асланыс колонияэзӧ сюйӧны вузалӧны ассиныс товаррезнысӧ и старайтсьӧны сэтчин не лэдзны товарресӧ мӧдік странаэзісь.
Медглавнӧй владениеясыс Англиялӧн сулалӧны Индийскӧй океан гӧгӧрын. Англиялӧн главнӧйжык владеннёэс куйлӧны Индия океан гӧгӧр.
Сы понда Англияысь Гибралтар, Суэц да Аден пыр туй сылы вывті важнӧй. Сійӧн тайӧ туй пӧлӧныс и стрӧиталӧма медся важнӧй морскӧй базаяссӧ. Сійӧн Англиясянь Гибралтар пыр, Суэц и Аден пыр туйыс имейтӧ сылӧ зэв ыджыт значеннё, сійӧн сылӧ доль и керӧмась важнӧй морскӧй базаэз.
Колонияяс вылын власьтсӧ видзӧм могысь Англиялӧн лӧсьӧдӧма зэв ыджыд военнӧй флот. Сы понда, медбы видзны колонияэз вылын власть, Англиялӧн эм зэв ыджыт военнӧй флот.
Лоӧ кӧ выль война, англияса империалистъяс вермасны босьтны колонияяссьыс уна миллион салдат да мӧдӧдны найӧс бойня вылӧ, кыдзи найӧ вӧчлісны нин сідзсӧ мирӧвӧй война дырйи 1914–1918-ӧд воясын. Лоас кӧ виль война, то английскӧй империалисттэз вермасӧ колонияэзісь босьтны миллионнэзӧн солдаттэсӧ да мӧдӧтны нійӧ бойня вылӧ, кыдз нія керлісӧ ни этӧ 1914–1918 гг. мировӧй войнаӧ.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла шуӧны, Британскӧй империяын пӧ некор оз лэччыв шонді? 1. Мыля баитӧны, што Британскӧй империяын некӧр оз саясьлы шонді?
2. Удобнӧ-ӧ Англия владениеяслӧн разнӧй местаясын сулалӧмыс сійӧс дорйӧм вылӧ? 2. Бур я оборона понда Англиялӧ сія, што сылӧн владеннёэз чапкалӧмась ӧтӧрӧ-мӧдӧрӧ?
3. Вермас-ӧ Англия кутны чорыд надея сы власьт улын олысь азияса народъяс верносьт вылӧ? 3. Вермас я Англия надейтсьыны Азияын сылӧ подчинённӧй народдэз вылӧ?
ФРАНЦИЯ. ФРАНЦИЯ.
Плӧщадь 551 сюрс кв. км. Площадь 551 сюрс кв. км.
Населениеыс 42 млн. морт. Населеннё — 42 млн.
Видзӧдлӧй (2 № содтӧд), кутшӧм места плӧщадь серти Франция босьтӧ Европейскӧй государствояс костын. Видзӧтӧ (приложеннё № 2), площадь сьӧрті кытшӧм места занимайтӧ мӧдік европейскӧй государствоэз коласын Францияыс.
Кутшӧм государствояслы уступайтӧ сійӧ население лыд серти? Кытшӧм государствоэзлӧ уступайтӧ сія аслас отирӧн?
Географическӧй положение да границаяс. Положеннё да границаэз.
Франция босьтӧ Рытыввыв Европа материклысь векнялан юкӧнсӧ да Корсика діӧс Средиземнӧй море вылысь. Франция занимайтӧ Рытвыв Европа материклісь векньӧтӧм часть да остров Корсика, кӧда куйлӧ Мушӧр мореын.
Сійӧ сулалӧ матын Англиякӧд да Германиякӧд — капиталистическӧй мирын водзын мунысь странаяскӧд — да океан вомӧн ветлан медся важнӧй мирӧвӧй туйяс паныдасян инын. Сія матын пукалӧ и лоӧ матісь соседӧн Англиялӧ да Германиялӧ — мирын одзын мунісь капиталистическӧй странаэзлӧ — и матын, кытӧн керассьӧны океан вылын мировӧй важнӧй туйез.
Но море берегъяссянь пытшкӧс юкӧнъясӧдзыс сылӧн лоӧ ёна ылынджык Англияын серти (карта, 6 лб.). Берег доррезсянь пытшкись часттезӧдз сылӧн уна ылынжык, нежели Англияын (карта, 6 листбок).
Сы пыдди Франциялӧн бурджык йитӧдыс Средиземнӧй моредорса странаяскӧд. Но зато Францияыс буржыка йитсьӧ Мушӧр море странаэзкӧт.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мореяс (заливъяс, проливъяс) кытшовтӧны Францияӧс? Кытшӧм мореэзӧн (заливвезӧн, проливвезӧн) миськассьӧны Франциялӧн береггез?
Кутшӧм портъяс сылӧн эмӧсь лунвылын, рытыввылын да войвылын? Кытшӧм порттэз сылӧн эмӧсь лунвылын, рытвылын да ойвылын?
Код странаыслӧн кыксьыс — Франциялӧн али Англиялӧн — бурджык положениеыс море вылын? Кытшӧм кык страналӧн — Франциялӧн али Англиялӧн — буржык положеннёыс море вылын?
Кыті мунӧ Францияын 50-ӧд параллель да кыті (кутшӧм каръяс дінті) сійӧ мунӧ Германияын, Чехословакияын да СССР-ын? Кыт мунӧ Францияын 50-ӧт параллель и кыт (кытшӧм городдэз дынӧт) сія мунӧ Германияын, Чехословакияын и СССР-ЫН?
Кутшӧм часӧвӧй поясын сулалӧ Франция? Кытшӧм часовӧй поясын куйлӧ Франция?
Кутшӧм государствояскӧд сійӧ граничитӧ суша вылын? Кытшӧм государствоэзкӧт сія граничитӧ кӧсінын?
Лунвыв берегын Франциялӧн сулалӧ важнӧй порт Марсель, Рона ю вомдорсянь неылын. Лунвыв берегын, Рона уссё дынын Франциялӧн эм важнӧй порт Марсель.
Ю вомас морскӧй суднояс оз вермыны пырны мельяс да лыа кӧсаяс понда. Но ачыс эта уссёыс морскӧй судноэзлӧ абу сибӧтана, сідз-кыдз сыын уна ляпытіннэз, а сідзжӧ и чукыллез.
Рона нуӧ зэв уна нюйт да тыртӧ сійӧн войвыв ляпкыд юкӧнсӧ Лионскӧй заливлысь. Рона нуӧ зэв уна ил и тыртӧ сійӧн Лионскӧй заливлісь ойвыв непыдынін.
Рытыввыв берегын Франциялӧн эмӧсь удобнӧй гаваньяс Гаронна ю вом дорын (ыджыд порт Бордо) да Луара ю вомын. Рытвыв берегын Франциялӧн эмӧсь удобнӧй гаваннез, кыдз Гаронна (ыджыт порт Бордо) и Луара ю уссёэзын.
Тайӧ ю вомъясыс приливъясӧн да отливъясӧн ёна паськалӧмаӧсь. Приливвез да отливвез действуйтӧмсянь эна уссёэс ёна паськӧтӧмӧсь.
Бретань полуостров дзоньнас вундассьӧма заливъясӧн да бухтаясӧн, тані сулалӧ Франциялӧн военнӧй порт — Брест. Бретань кӧдж быдсӧн вундалӧма заливвезӧн да бухтаэзӧн, и сэтӧн Франциялӧн эм военнӧй порт Брест.
Ламаншын Франциялӧн эм важнӧй порт — Шербург и ещӧ важнӧйджык — Гавр — Сена ю вом дорын. Ламаншын Франциялӧн эм важнӧй порт Шербург и эшӧ уна важнӧйжык — Сена ю уссёын — Гавр.
Сідзкӧ Франциялӧн эмӧсь портъяс и лунвылын, Средиземнӧй мореын, кӧні важысянь паськаліс мореплавание да кӧні мунӧны туйяс Суэцкӧй канал пыр, и войвылын — Ламаншын, кӧні ӧтлаасьӧны океанъясвывса выль туйяс да кӧні сулалӧны медся важнӧй ӧнія государствояс. Сідз Франциялӧн эмӧсь порттэз кыдз лунвылын, Мушӧр мореын, кытӧн морскӧй уялӧмыс паськаліс зэв важын и кытӧн мунӧны Суэцкӧй канал пыр туйез, сідз и ойвылын — Ламаншын, кытӧн океаннэз пыр ӧтлаасьӧны виль туйез и кытӧн куйлӧны важнӧйжык ӧння государствоэз.
Суша вылын Франциялӧн границаясыс мунӧны квайт государствокӧд. Кӧсінын Францияыс граничитӧ квать государствокӧт.
На пытшкысь медся важнӧйыс — Германиякӧд граница. Ны коласісь медважнӧйыс Германиякӧт граница.
Колян нэмын Германия уськӧдчис Франция вылӧ да мырддис французскӧй обласьтъяс — Эльзас да Лотарингия; мирӧвӧй война бӧрын Франция бӧр босьтіс тайӧ обласьтъяссӧ. Чулалӧм векӧ Германия уськӧтчис Франция вылӧ и мырддис французскӧй областтез, кыдз Эльзас да Лотарингия, кӧднійӧ мировӧй война бӧрын Францияыс мырддис бӧр.
Германиякӧд граница мунӧ мыйкӧ мында Рейн ю кузя (Эльзасын), а мыйкӧ мында куш равнинаясті да неджуджыд платоясті. Германиякӧт граница мымдакӧ мунӧ Рейн ю дорӧт (Эльзасын), а мымдакӧ осьта ровнӧйиннэзӧт и невылын платоэзӧт.
Тайӧ границасӧ Франциялӧн ёна укрепитӧма мирӧвӧй война бӧрын, Германиясянь выльысь уськӧдчӧмлы виччысьӧм понда, коді лӧсьӧдчӧ босьтны реванш (водзӧс). Сія мировӧй война бӧрын француззэзӧн ӧддьӧн крепитӧма, медбы эз вермы уськӧтчыны ны вылӧ Германия, кӧда лӧсьӧтчӧ реванш кежӧ.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Франция — увтасъяса да паськыд гӧра массивъяса страна. Франция — лажмытіна да паськыт керӧса массива страна.
Складчатӧй гӧраяс босьтӧны сэні неыджыд места. Чукыра жӧ керӧссэз сыын не сідз уна занимайтӧны местасӧ.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні Францияын куйлӧны увтасъяс? Кытӧн Францияас куйлӧны лажмытіннэз?
Петкӧдлӧй да висьталӧ положениесӧ быд увтаслысь. Мыччалӧ да тӧдмалӧ быдӧнлісь нылісь положеннё.
Кутшӧм юяс визувтӧны на вывті? Кытшӧм юэз котӧртӧны ны кузя?
Кӧні найӧ заводитчӧны да кытчӧ усьӧны? Кысянь нія пондӧтчӧны и кытчӧ усьӧны?
Кӧні сулалӧны гӧра массивъяс? Кытӧн куйлӧны керӧс массиввез?
Кыдзи мунӧны складчатӧй гӧраяс? Кыдз мунӧны чукыра керӧссэзлӧн чеппез?
Главнӧй увтасыс Францияын Войвывфранцузскӧй, кыті визувтӧ Сена ю Марна вожкӧд да мыйкӧ мында Луара. Францияын главнӧй лажмытін — Ойвывфранцузскӧй, кӧда кузя котӧртӧ Сена ю, Марна притокӧн и мымдакӧ Луара.
Тайӧ увтас вомӧныс мунӧны чорыд горнӧй породаясысь (известнякъясысь) артмӧм неджуджыд грядаяс. Эта лажмытін кералӧма известковӧй гряддэзӧн, вылынаӧн кӧдна неыджытӧсь и аркмӧны чорыт керӧс породаэзісь (известнякись).
Мӧд ыджыд увтас — Гароннскӧй, кыті визувтӧ Гаронна ю; тайӧ увтасыс Бискайскӧй залив дорын тырӧма мореӧн пуктӧм лыа дюнаясӧн. Мӧдік аслас ыжда сьӧрті лажмытін — Гароннскӧй, кӧда кузя визывтӧ Гаронна ю; Бискайскӧй залив дынын эта лажмытін вевттьӧма песок дюнаэзӧн, кӧда вайӧтӧма мореӧн.
Войвывфранцузскӧй увтас (Парижскӧй бассейн) да Рытыв-лунвыв увтас (Гаронна ю бассейн) ӧтлаасьӧны да мунӧны дорвыв полосаӧн. Ойвывфранцузскӧй лажмытін (Парижскӧй бассейн) и Лун-рытвыв лажмытін (Гаронна юлӧн бассейн), ӧтлаасьӧмӧн, кыссьӧны свальнӧй полосаӧн.
Коймӧд увтас — Ронскӧй — куйлӧ торйӧн. Куимӧт лажмытін — Ронскӧй — куйлӧ торйӧн.
Тайӧ — векньыдик полоса, асыввывсянь сійӧс топӧдӧны складчатӧй гӧраяс, рытыввывсянь — гӧра массив; сійӧс тыртӧма ю ваӧн вайӧмторъясӧн (наносъясӧн). Эта векнитжык полоса, кӧда асывсянь ыжмитӧма чукыра керӧссэзӧн да рытвылын керӧса массивӧн; сія вевттьӧма ю наноссэзӧн.
Уна места Францияын босьтӧны гӧра массивъяс. Ыджыт пространствоэз Францияын занимайтӧны керӧса массиввез.
На пытшкысь торъя нин ыджыд ӧти — Центральнӧй массив. Ны коласісь ыджытжыкыс ӧтік — Центральнӧй.
Сійӧ дӧза джуджыд да паськыд тшӧтшкӧс вывтас, сы вылын кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс. Сія зэв вылын и вачкисьӧ паськыт плоскӧй керӧсаин вылӧ, кӧда вевдӧрын лэбӧмась кусӧм вулканнэз.
Тайӧ Мон-Дор да вулкан цеп Пьюи, кӧні лыддьыссьӧ 60 гырысь да посни вулкан. Этӧ Мон-Дор да вулканическӧй чеп Пьюи, кӧдаын поснитик да гырись вулканнэс лыддиссьӧны 60-ӧдз.
Ставныс найӧ сулалӧны потасъясын, кыті коркӧ шыбласьлісны лаваяс. Быдӧнныс нія куйлӧны потӧминнэзын, кӧдна пыр кӧркӧ овлывлісӧ изверженнёэз.
Важся, важӧн кынмӧм лаваяс да туфъяс, кодъяс артмӧмаӧсь пӧимысь, вевттьӧны Овернь — тадзи шусьӧ тайӧ вулканическӧй обласьтыс. Важ лаваэз да туффез, кӧдна важын ни кусісӧ и кӧдна аркмисӧ пӧимись, вевттьӧны Овернь — сідз шусьӧ эта вулкана областьыс.
Асывладорыс Центральнӧй массивлӧн ёна кыпӧдчӧ, шусьӧ сійӧ Севенныӧн. Центральнӧй массивлӧн асыввыв дорыс зэв ёна лэбтӧма и шусьӧ сія Севеннаӧн.
Тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны асыввывланьын — Ронскӧй увтаслань, коді артмис, мӧдарӧ, му веркӧс лэччӧмла. Эна керӧссэс крута уськӧтчӧны асывлань — Ронскӧй лажмытінлань, кӧда аркмис му пуксьӧмсянь.
Мӧд дӧза паськыд, но ёна ляпкыд массив куйлӧ Бретань полуостров вылын да Нормандияын. Мӧдік зэв паськыт, но ӧддьӧн лажмыт массив куйлӧ Бретань да Нормандия кӧджжез вылын.
Тайӧ массивыс, коді артмӧма гранитъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь, Ламанш мӧдар берег вывса Корнуолл сяма, а Нормандскӧй діяс (Англиялӧн) лоӧны суша колясъясӧн, коді (сушаыс) ӧтлаавліс найӧс войдӧр. Эта массивыс, кӧда аркмӧ граниттэзісь да кристаллическӧй сланеччезісь, вачкисьӧ Корнуолл вылӧ, кӧда куйлӧ Ламанш мӧд лапӧлын, а Нормандскӧй островвез (кӧдна лыддиссьӧны Англиялӧн) лоӧны кӧсін остатоккезӧн, кӧда ӧтлаавліс нійӧ.
Асыв-войвылын Францияын куйлӧны неыджыд массивъяс; ляпкыдик Арденныяс, — Францияӧ найӧ пырӧны сӧмын рытыввыв помнаныс, да джуджыдджык Вогезыяс, — тайӧ массивыс Рейнскӧй увтас юкӧнкӧд тшӧтш дзоньнас пырис Францияӧ мирӧвӧй война бӧрын. Франция ой-асыввылын эмӧсь неыджыт массиввез: лажмыттэз — Арденнаэз, кӧдна пырӧны Франция пытшкӧ токо асланыс рытвыв конечӧн, и вылынжыккез — Вогезаэз, кӧдна мировӧй война бӧрсянь лоисӧ быдсӧн ӧтлаын матын куйлан Рейнскӧй лажмытінкӧт Франциялӧн.
Вогезыяс да Арденныяс костын куйлӧ неджуджыд Лотарингскӧй плато. Вогезаэз да Арденнаэз коласын куйлӧ невылын Лотарингскӧй плато.
Складчатӧй гӧраяс мунӧны Францияын сӧмын доръясас. Чукыра керӧссэз паськалӧмась токо Франция доррез гӧгӧр.
Асыв-лунвылын, Швейцариякӧд граница вылын, сулалӧ неджуджыд Юра, а лунвывланьынджык, Италиякӧд граница вылын, сулалӧны зэв джуджыд французскӧй альпыяс Монбланкӧд. Лун-асыввылын, Швейцариякӧт граница вылын, эм невылын Юра, а лунвылынжык, Италиякӧт граница вылын, сулалӧны Монбланкӧт ӧддьӧн ыджыт Французскӧй Альпаэз.
Рытыв-лунвылын, Испаниякӧд граница вылын, сулалӧны Пиренеияс Маладетта йывкӧд. Лун-рытвылын, Испаниякӧт граница вылын, эмӧсь Маладетта керӧсйылӧн Пиренейез.
Полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Францияын сӧмын гӧра массивъяс подулын. Францияын пользаа шедтӧссэз куйлӧны токо керӧс массиввез кок увтын.
Главнӧйясыс на пытшкысь — кӧрт рудаяс, Вогезыяссянь войвывланьын, Лотарингскӧй плато пытшкын, Мец гӧгӧрын — тайӧ лоӧ кӧрт рудаӧн вывті озыр места Европаын. Главнӧйес ны коласісь — этӧ кӧрт рудаэз, Вогезаэзсянь ойланьӧ Лотарингскӧй плато недраэзын, Меца дынын; эта Европаын кӧрт аркманіннэзісь медбогат.
Из шомӧн Франция абу озыр; главнӧй из шома инъяс куйлӧны Арденны подувъяс дорын, Лилль кар бердын, да Центральнӧй массив подувъяс дорын ( Крезо да Сент-Этьен бердын). Изшомӧн жӧ Франция абу богат; медыджыт шедтӧссэз сылӧн куйлӧны Лилля город дынын Арденна керӧс кок увтын да Центральнӧй массив кокувт дынын (Крезо да Сэнт-Этьена гӧгӧр).
Мусинъяс Францияын, кӧть и подзолаӧсь, но бурджыкӧсь Англияын да Германияын серти: Францияын ледникъясӧн пуктӧм наносъяс (ваясъяс) абуӧсь, паськыда куйлӧны лёсса почваяс. Францияын мусиннэз кӧть шаргунаӧсь, но уна плодороднӧйжыкӧсь, нежели Англияын да Германияын, сідз-кыдз Франция пределлэзын абу йыа наноссэз, и ӧддьӧн паськыта эмӧсь лёсс пуксьӧссэз.
Климат Францияын умереннӧ-шоныд да васӧд. Францияын климатыс — умеренно-шоныт да мускыт.
Осадокъяссӧ вайӧны орчча океанысь рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны тані во гӧгӧр. Осадоккес вайӧтсьӧны соседньӧй океансянь рытвыв тӧввезӧн, кӧдна господствуйтӧны быдса год.
Гӧраясын да массивъяс вылын климатыс кӧдзыдджык дай вывті уна осадок; рытывладор бокъясас гӧраясын да массивъяс вылын осадок усьӧ унджык асывладор бокъясас серти. Керӧссэз да массиввез вылын климатыс кӧдзытжык и сэтчин ӧддьӧн уна усьӧны осадоккез; рытвыв керӧс да массив покатіннэзын осадоккес усьӧны унажык, нежели лунвывсаэзын.
Кос поводдя Франция оз тӧд, а ливень кисьтан зэръяс сэні овлӧны частӧ, кор локтӧны океансянь гырысь циклонъяс. Засухаэз Франция оз тӧд, а ливеннез сэтчин овлӧны ӧддьӧн тшӧка, кӧр океансянь пондӧны мунны зэв ыджыт циклоннэз.
Дзик мӧд климатыс Средиземнӧй море доръясын да Ронскӧй увтасын, кодӧс войвывсянь потшӧны гӧраяс. Bыдсӧн мӧдік климатыс Мушӧр море береггез вылын да Ронскӧй лажмытінын, кӧдна ойвывсянь йӧрйӧмась керӧссэзӧн.
Тані гожся во джынъяс сулалӧ мича да жар поводдя, зэръяс пӧшти оз овлыны. Сэтӧн гожумся джын годӧ сулалӧ зэв ыджыта атмосфера нырыштӧм да мича, жар погоддя, кытӧн почти оз овлӧ зэррез.
Тӧлын татчӧ воӧны океансянь циклонъяс да вайӧны ыджыд зэръяс. Тӧлӧн атмосфералӧн нырыштӧмыс усьӧ, и татчӧ океансянь пырӧны циклоннэз, кӧдна вайӧтӧны зэв ыджыт зэррез.
Морозъяс тані пӧшти оз овлыны, климат подтропическӧй. Мороззэз эстӧн почти оз овлӧ, и климатыс — тропикувдӧрся.
Юяс Францияын ыджыд вааӧсь, но абу век ӧткодьӧсь: либӧ вывті ёна туӧны, ызӧбӧн мунӧны, либӧ ямӧны сэтшӧма, мый пароходъяслы сьӧкыд корсьны туйсӧ (фарватерсӧ). Францияын юэз унавааӧсь, но не пырсяӧсь: то нія ыждӧны, пӧрӧны бурнӧй потоккезӧ, то чинӧны сымда, што пароходдэзлӧ абу кокнит адззыны фарватер.
Тадзи торъя нин овлӧ Луаракӧд да Гароннакӧд, кодъяс босьтӧны уна ва Центральнӧй массив вылын гырысь зэръяс дырйи. Эта ӧддьӧнжыксӧ пырӧ Луара да Гаронна дынӧ, кӧдна уна ва получайтӧны Центральнӧй массивын ливеннез дырни.
[Му веркӧс тэчас серти Франциялӧн юксьӧм: [Вевдӧр строеннё сьӧрті Францияӧс юкӧм:
1 — Войвыв французскӧй увтас; 1 — Ойвывфранцузскӧй лажмытін;
2 — Гароннскӧй увтас; 2 — Гароннскӧй лажмытін;
3 — Бретань да Нормандия — массивъяс; 3 — Бретань да Нормандия — массиввез;
4 — Центральнӧй Французскӧй массив; 4 — Центральнӧй Французскӧй массив;
5 — Вогезы; 5 — Вогеза;
6 — Арденны.] 6 — Арденнаэз.]
[Центральнӧй Французскӧй массивлӧн вундӧс (разрез). [Центральнӧй Французскӧй массив пыр вундыштӧм (разрез).
Корсьӧй места, кӧні лои сбросыс. Адззӧ места, кытӧн аркмис сброс.
Кутшӧм горнӧй порода куйлӧ массив подулас да кутшӧмъяс — веркӧсас?] Кытшӧм керӧс порода куйлӧ массив основаннёын и кытшӧмӧсь сы вевдӧрын?]
Войвывфранцузскӧй увтас. Ойвывфранцузскӧй лажмытін.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм вож усьӧ Сенаӧ? Кытшӧм приток усьӧ Сенаӧ?
Кутшӧм мукӧд юяскӧд сійӧс ӧтлаалӧма каналъясӧн? Кытшӧм мӧдік юэзкӧт сія ӧтлаалӧма каналлэзӧн?
Кутшӧм изотермаяс вуджӧны Войвывфранцузскӧй увтас юль тӧлысьын да январ тӧлысьын, да кӧні тайӧ изотермаясыс мунӧны СССР-ын гожӧмын да Италияын тӧвнас? Кытшӧм изотермаэз кералӧны Ойвывфранцузскӧй лажмытінсӧ июльын да январын, и кытӧн эна изотермаэс нюжалӧны гожумӧн СССР-ын да тӧлӧн Италияын?
Войвывфранцузскӧй увтас — сійӧ тшупӧда джуджыд доръяса блюд кодь (серпас, 56 лб.). Ойвывфранцузскӧй лажмытін вачкисьӧ паськыт блюдо вылӧ, кӧдалӧн доррес ступеняӧсь да лэбӧмӧсь (рисунок, 56 листбок).
«Блюд» шӧрас сулалӧ Париж, а сы понда тайӧ увтасыс шусьӧ сідзжӧ Парижскӧй бассейнӧн. „Блюдечко“ шӧрын пукалӧ Париж, а сійӧн эта лажмытіныс сідзжӧ шусьӧ Парижскӧй бассейнӧн.
Почваяс кызвыныс этша подзолаӧсь, сёйӧд-лёссаӧсь, ёна бурӧсь. Мусиннэз унажыксӧ неёна шаргунаӧсь да сёйвевья лёссовӧйӧсь, кӧдна зэв плодороднӧйӧсь.
Шобді да сахарнӧй свеклӧа муяс костын куйлӧны тані мича веж туруна видзьяс (лугъяс), кӧні йирсьӧ йӧла скӧт. Шогді да сахарнӧй свёкла ыббез чередуйтчӧны сэтӧн сочнӧй да вежвидзан ыббезкӧт, кытӧн олӧны йӧла пода.
Быдлаын сулалӧны кирпичысь вӧчӧм керкаяс крестьяналӧн, на гӧгӧр гартчӧ плющ; сэні жӧ сулалӧны каменнӧй скӧтнӧй дворъяс, гӧгӧрыс — кӧрым свеклӧа муяс. Быдлаын чапкалӧмӧсь крестьяналӧн кирпичнӧй керкуэз, кӧдна каттьӧмась плющӧн, да изовӧй пода картаэз, кӧдна гӧгӧртӧмӧсь вердан свёкла ыббезӧн.
Юяс пӧлӧн кыссьӧны фрукта пуяса садъяс: яблоняяс, грушаяс, сливаяс. Ю долинаэз кузя кыссьӧны фруктовӧй пуэза саддэз: яблоняэз, грушаэз, сливаэз.
Лунвыв юкӧнын, торъя нин Шампаньын, Реймс кар дорын, известковӧй гӧраясын лунвывладор кос бокъясас вӧдитӧны гырысь виноградникъяс. Лунвыв частьын, ӧддьӧнжыксӧ Шампаньын, Реймса город дынын, лун-выв кӧс известковӧй гряддэз покат кузя паськӧтӧмӧсь зэв отӧн виноградниккез.
Виноградлы тані оз лэдзны быдмыны да сійӧ ляпкыдик кустарникъяс кодь, Италияса виноградникъяс дінын найӧ зэв омӧльӧсь, урожайяс сетӧны неыджыдӧс, но сы пыдди виноградыслӧн плодыс вывті бур, сыысь вӧчӧм шипучӧй винаяс (шампанскӧй) зэв донаӧсь, найӧс петкӧдӧны мукӧд странаясӧ. Виноградлӧ эстӧн быдмыны — паськавны озӧ сетӧ, и сія видсӧ ассис видзӧ, кыдз лажмытик кустарниккез, Италия виноградниккез сьӧрті жаль виноградниккез, урожайез сетӧны нія неыджыттэзӧ, но зато виноградлӧн плоддэс — вылын качествоаӧсь и пизян винаэз (шампанскӧй) зэв вылына ценитсьӧны да иньдӧтсьӧны быд странаӧ.
Уна места босьтӧны парижскӧй бассейнын сідзжӧ разнӧй овощьяса паськыд муяс; французъяс торъя радейтӧны салат да спаржа. Уна места занимайтӧны Парижскӧй бассейнын сідзжӧ паськыт ыббез, кӧдна садитӧмӧсь быдкодь карчӧн, кӧдна коласісь француззэз ӧддьӧнжык любитӧны салат да спаржа.
Уна быдсяма овощьяс, йӧв, свежӧй сливочнӧй вый мӧдӧдӧны быд лун каръясӧ, торъя нин Парижӧ, грузӧвӧй автомобильясӧн шыльыд асфальтӧвӧй туйяс вывті, кодъясӧс нуӧдӧма быдлаӧ муяс костті. Ӧддьӧн уна карччез, зелень, йӧв, свежӧй сливочнӧй ви быд лун иньдіссьӧны городдэзӧ, ӧддьӧнжыксӧ Парижӧ, автомобиллезӧн волькыт асфальта туйез кузя, кӧдна керӧмась быдлаын ыббес коласӧт.
Францияса крестьяна кызвыныс гӧльӧсь. Французскӧй крестьяна унажыксӧ асланыс массаын бедняккез.
Став продуктъяссӧ налысь донтӧм донысь босьтӧны гырысь тӧргӧвечьяс да нуӧны асланыс магазинъясӧ да лавкаясӧ, кӧні вузалӧны куим донӧн. Быдсӧн нылісь продуктаэсӧ донтӧмика курмалӧны гырись торговеццез; нія вайӧны энӧ продуктаэсӧ асланыс магазиннэзӧ да лавкаэзӧ, кытӧн вузалӧны куимись донӧнжык.
Мирӧвӧй война дырйи асыввыв юкӧныс Парижскӧй бассейнлӧн да Бельгиякӧд став граница пӧлӧныс дзикӧдз киссьылісны: став каръяссӧ, шуам Лилль, кызвын сиктъяссӧ да туйяссӧ — ставсӧ вӧлі пазӧдӧма артиллерия биӧн либӧ взорвитӧма германецъясӧн Францияысь бӧр петіганыс. Мировӧй война дырни Парижскӧй бассейнлӧн асыввыв частьыс и быдсӧн Бельгиякӧт граница дор визьыс сюрис зэв ыджыта жугдӧмӧ: быдсӧн городдэз, кыдз Лилль, уна селеннёэз да туйез — быдсӧн эта вӧлі жугдӧма артиллерийскӧй биӧн либо взорвитӧма германеццезӧн, кӧр нія отступайтісӧ (мунісӧ бӧр) Францияись.
Мирӧвӧй война бӧрын тані нуӧдӧма вӧлі зэв гырысь стрӧительнӧй уджъяс, став пазӧдӧм торсӧ выль вылӧ вӧчӧма, ӧні тані весигтӧ бурджык войнаӧдз дорысь. Мировӧй война бӧрын эстӧн вӧлісӧ керӧмӧсь зэв ыджыт строительнӧй уджжез, быдсӧн кӧда вӧлі жугдӧм — восстановитӧма, лӧсьӧтӧма и ӧні нія лоӧны нельки буржыкӧсь, чем вӧлісӧ война вотӧдз.
Париж. ПАРИЖ.
Войвывфранцузскӧй увтас шӧрын, Марна да Сена ӧтлаасянінын, сулалӧ Франциялӧн столица Париж. Ойвывфранцузскӧй лажмытін шӧрын, кытӧн Марнакӧт ӧтлаасьӧ Сена, сулалӧ Франциялӧн столица — Париж.
Тайӧ — ыджыд промышленнӧй да торговӧй центр, а сідзжӧ Франция просвещениелӧн да искусстволӧн центр. Эта ыджыт промышленнӧй да торговӧй центр, а сідзжӧ Франциялӧн просвещеннё центр да сы искусстволӧн центр.
Париж ӧдйӧ быдмӧ: кӧні неважӧн на вӧліны важ крепостнӧй стенъяс, ӧні мунӧны уличаяс да бульваръяс; война водзвылын Парижын вӧлі 3 млн. морт, а ӧні 5 млн. нин; сійӧ панйис Берлинӧс да ыджда сертиыс лои мӧд карӧн Европаын (2 № содтӧд). Париж чожа быдмӧ: сэтчин, кытӧн эшӧ неважын вӧлісӧ важся крепостнӧй стенаэз, ӧні мыччисисӧ уличаэз да бульваррез; война вотӧдз Парижын вӧлісӧ оліссес 3 миллион, а ӧні ни 5 миллион; сія одзаліс Берлинӧс и лыддиссьӧ аслас ыджытаӧн Европаын мӧдік городӧн (приложеннё № 2).
Морскӧй портъясӧн Парижлы лоӧны Гавр да Руан Сена ю вомын. Морскӧй порттэзӧн Париж понда служитӧны Сена ю уссёын Руан да Гавр.
Париж сулалӧ Сена кыкнан берег вылын, ю вомӧныс вӧчӧма зэв уна посъяс. Париж куйлӧ Сена ю кыкнан берегын, кӧда вылӧт керӧмӧсь зэв уна поссэз.
Веськыд берег вылас сулалӧны буржуазнӧй кварталъяс. Веськыт берегас керӧмась буржуазнӧй кварталлэз.
Тані зэв ёна ветлӧны автомобильяс, автобусъяс да трамвайяс, весиг Лондонын да Нью-Йоркын * дорысь ёнджыка. Сэтӧн автомобиллезлӧн, автобуссэзлӧн да трамвайезлӧн ыджыт движеннё. Уличнӧй движеннё эстӧн ыджытжык, нежели нельки Лондонын да Нью-Йоркын*.
Дорвыв сулалӧны роскошнӧй магазинъяс, мукӧдыс на пытшкысь босьтӧны дзонь кварталӧн, налӧн эмӧсь сюрсъясӧн приказчикъясыс да вузасьысьясыс. Лёдззезӧн кыссьӧны роскошнӧй магазиннэз, кӧдна коласісь мукӧддэс занимайтӧны быдса кварталлэз да имейтӧны сюрссэзӧн приказчиккез да вузасиссез.
Сэні жӧ сулалӧны театръяс да кафеяс, рытъясын найӧ дзирдалӧны югыд биясӧн, йӧзӧн тырӧмаӧсь. Сэтӧн чукӧртӧмӧсь театррез и кафеэз, рыттэзӧн кӧдна ёна югдӧтсьӧны и кытӧн тыр овлӧны отир.
* Парижын важӧн нин стрӧитӧма метрополитен (мупытшса туй), но сэті ветлӧны омӧльджыка Лондонын да Нью-Йоркын серти. * Парижын важын ни строитӧма метрополитен (мупытшкся туй), но сыӧт движеннёыс не сэтшӧм перыт, оживлённӧй, кыдз Лондонын да Нью-Йоркын.
Сена веськыд берег вылын сулалӧ Лувр — ыжыд дворец, кӧні войдӧр овлісны французскӧй корольяс, а ӧні сэні — разнӧй музейяс да картиннӧй галереяяс. Сена ю веськыт берегын сулалӧ Лувр — ыджыт дворец, кӧдаын одзжык овлісӧ французскӧй короллез, а ӧні сэтӧн быдкодь музейез да картиннӧй галереяэз.
Сена шуйгаладорын — сенат, депутатъяслӧн палата да пӧшти став высшӧй учебнӧй заведениеясыс, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь Латинскӧй кварталын; тані олӧны студентъяс. Сена ю шульгаланьын эм сенат, депутаттэзлӧн палата да почти быдсӧн высшӧй учебнӧй заведеннёэз, кӧдна чукӧртӧмась Латинскӧй кварталын; татӧн олӧны студенттэз.
Шуйга берег вылас жӧ сулалӧ джуджыд Эйфелевӧй башня (300 м), кысянь тыдалӧ гӧгӧрбок 50 км сайӧдз: тыдалӧны фабричнӧй предместьеяс, садъяс да гырысь паркъяс. Сена ю шульгаланьын жӧ сулалӧ вылын (300 м) Эйфелевӧй башня, кӧда вывсянь туйӧ адззыны омӧн витдас километр ылына ӧтмӧдӧрӧ, кыдз: фабричнӧй предмессёэз, а сідз жӧ саддэз да зэв паськыт парккез.
Дзик мӧд ногаӧсь рабочӧй кварталъяс Парижын. Совсем мӧдік вид видзӧны Парижас рабочӧй кварталлэз.
Тані зэв уна уджтӧм йӧз; найӧ ветлӧны-шӧйтӧны няйт да дзескыд уличаяс вывті, пукалӧны либӧ куйлӧны скамъяяс вылын. Сэтӧн усьӧны синмӧ зэв уна уджтӧм отир, кӧдна шатласьӧны нятьӧсь да дзескыт уличаэз кузя, пукалӧны нето куйлӧны скамейкаэз вылын.
Уна фабрикаяс да заводъяс сулалӧны уджтӧг, на пытшкын тшӧтш ыджыд автомобильнӧй завод Ситроен, кытысь 1934-ӧд воӧ вӧтлӧма вӧлі став 36 сюрс рабочӧйсӧ. Уна фабрикаэз да заводдэз сулалӧны, и нія жӧ лыдын ыджыт автомобильнӧй завод Ситроӧн, кӧдаись 1934 годӧ вӧлісӧ чапкӧмӧсь быдсӧн 36 сюрс рабочӧйез.
Чужӧмъяс рабочӧйяслӧн зумышӧсь — тані кабыртчӧ кулак буржуазия нартитӧмлы. Рабочӧйезлӧн чужӧммез лӧгӧсь — сэтӧн ыжмитсьӧ кулак паныт буржуазнӧй гнёт вылӧ.
Париж — революционнӧй пролетариатлӧн важнӧй центр. Тані кыптіс Парижскӧй коммуна — пролетариат диктатуралӧн историяын медводдза опыт. «Коммунаръяс стена дорын», кӧні унаӧс лыйлісны коммунаса боецъяс пиысь, парижса пролетариат быд во вӧчалӧ демонстрацияяс. Париж — мировӧй революционнӧй пролетариатлӧн важнӧй центр; сыын аркмис мирын медодзся Парижскӧй коммуна, и сыын сулалӧ „Коммунаррезлӧн стена“, кытӧн ны коласісь унаӧс вӧлі лыйлӧма. Эта стена дынын парижскӧй пролетариат керлӧ быд год демонстрацияэз.
Париж — Рытыввыв Европа туйяслӧн важнӧй центр: тані ӧтлаасьӧны кӧрт туйяс, ва туйяс, автомобильнӧй да воздушнӧй (сынӧд) туйяс. Париж лоӧ Рытвыв Европа понда важнӧй сообщеннё туйез центрӧн; сыын ӧтлаасьӧны туйез: кӧрттуйез, вавыв туйез, автомобильнӧй туйез да воздушнӧй туйез.
Парижысь мунӧны экспрессъяс: 1) норд-экспресс — Дальней Востокӧ (Берлин пыр да Москва пыр); Парижись мунӧны экспрессэз: 1) норд-экспресс — Ылын Асыввылӧ (Берлин да Москва пыр);
2) ориент-экспресс — Страсбургӧ — Венаӧ — Стамбулӧ; 2) Страсбургӧ — Венаӧ — Стамбулӧ ориент-экспресс;
3) зюд-экспресс — Мадридӧ да Лиссабонӧ, и мукӧд. 3) зюд-экспресс — Мадридӧ да Лиссабонӧ, и мӧдіккез.
Автомобильнӧй асфальтӧвӧй туйяс мунӧны Парижсянь быд бокланьӧ, движениеыс сэні зэв ыджыд. Автомобильнӧй да асфальтнӧй туйез Парижись паськалӧны ӧтмӧдӧрӧ, и движеннё ны кузя зэв ыджыт.
Сынӧдті ветлысьяслы лӧсьӧдӧма аэропорт, маякъясыс сылӧн войясын югыда ӧзйӧны, лэбзьысь аэропланъяслы вывсянь найӧ тыдалӧны 100 км сайсянь ылӧджык. Воздушнӧй сообщеннё понда служитӧ аэропорт, маяккез кӧдалӧн ойезнас сідз ёна югьялӧны, што лэбзян аэропланнэзлӧ нія тыдалӧны 100 км ылынася ылісяньжык.
Ва туйяс Парижлӧн мунӧны юяс кузя да каналъяс кузя: лунвылӧ — Роналань, рытыввылӧ Луаралань, асыввылӧ — Рейнлань, войвылӧ — Ламаншлань. Вавыв туйез мунӧны Парижсяняс юэз кузя да каналлэз кузя: лунвылӧ — Рона дынӧ, рытвылӧ — Луара дынӧ, асыввылӧ — Рейн дынӧ, ойвылӧ — Ламанш дынӧ.
Но ва туйяссӧ Францияын, торъя нин каналъяс, важӧн нин эз выльмӧдлыны да сэн вермӧны ветлыны сӧмын негырысь суднояс. Но Францияын вавыв туйез, ӧддьӧнжыксӧ каналлэз, важын ни эз керсьывлӧ мӧдпӧв и вермӧны лэдзны токо неыджыт судноэз.
Контрольнӧй юасян: Контрольнӧй вопрос:
Петкӧдлӧй Европа карта вылысь кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Парижысь Москваӧ, Стамбулӧ, Римӧ да Мадридӧ. Мыччалӧ Европа карта вылісь кӧрттуйез, кӧдна Парижсянь нуӧтӧны Москваӧ Стамбулӧ, Римӧ и Мадридӧ.
[Парижскӧй бассейнлӧн рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань вундӧс (разрез). [Ой-рытвывсянь лун-асыввылӧ Парижскӧй бассейн пыр вундыштӧм.
Корсьӧй вундӧс вывсьыс Сена ю долина (Париж бердын) да Марна долина (вылыс помас). Адззӧ вундыштӧм вылісь Сеналісь долина (Париж дынын) да Марналісь (вевдӧр визылын).
Кутшӧм вывтасъяс сулалӧны тайӧ увтасъяс дор гӧгӧрын?] Кытшӧм вылыніннэз эмӧсь эта лажмытін доррезӧт?]
Гароннскӧй увтас. Гароннскӧй лажмытін.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны Гароннскӧй увтасын? Кытшӧм быдмассэз вӧдитсьӧны Гароннскӧй лажмытінын?
Кутшӧм быдмӧг границаяс вуджӧны сійӧс либӧ мунӧны войвылынджык? Кытшӧм быдмас границаэз поперегалӧны сійӧ нето мунӧны ойланьӧтжык?
Тайӧ увтасыс куйлӧ Гаронна ю пӧлӧн да Бискайскӧй залив берег пӧлӧн. Эта лажмытіныс куйлӧ Гаронна да Бискайскӧй залив береггез дорӧт.
Шонді тані кайӧ вылӧджык, сы понда юль тӧлысся шӧр температура тані сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ лунвыв Украинаын да Нижней Волга вылын (Саратов дінын); тані вӧдитӧны кукуруза, сійӧ сетӧ шобді дорысь ыджыдджык урожай; уна места босьтӧны табак, сакарнӧй свеклӧ, пыш; садъясын быдмӧны персикъяс (зэв гырысьӧсь), абрикосъяс, грецкӧй орехъяс. Шонді эстӧн лэбтісьӧ вылӧжык, и сійӧн июльлӧн шӧрӧт температураыс сэтшӧм жӧ, кыдз миян лунвыв Украинаын да улісь Волгаын (Саратов дынын), а сійӧн татӧн вӧдитӧны кукуруза, кӧда сетӧ ыджытжык урожай, нежели шогді; уна места занимайтӧны табак, сахарнӧй свёкла, пыш; саддэзын быдмӧны персиккез (ӧддьӧн гырисьӧсь), абрикоссэз, грецкӧй ӧреккез.
Крестьяна видзӧны уна мӧс, порсь; вердӧны найӧс кукурузаӧн. Крестьяна уна видзӧны мӧссэз и порссез, кӧднӧ вердӧны кукурузаӧн.
Жиронда (тадзи шусьӧ Гаронналӧн паськыд ю вомыс) берегъяс вылын вӧдитӧны виноградникъяс да вӧчӧны бур вина (бордосскӧй). Жиронда береггез вылын (сідз шусьӧ Гаронналӧн паськалӧм уссё) вӧдитӧны виноградниккез да шедтӧны зэв бур вина (бордосскӧй).
Берегдорса полосаыс Пиренеисянь Гаронна ю вом дорӧдз шусьӧ Ландаӧн. Пиренейезсянь Гаронна уссё дынӧдз берегдор полосаыс шусьӧ Ландаӧн.
Тані — лыа дюнаяс (100 м судтаӧдз). Сія аркмӧ песӧка дюнаэзісь (вылынанас 100 м-ӧдз).
Войдӧр тайӧ дюнаясыс вешъясьлісны, дюна костъясас вӧліны нюръяс; ыж стадаяс вӧтлігӧн пастухъяс вуджлісны таті джуджыд пу кокъяс вылын. Одзжык эна дюнаэз вежсьылісӧ, и дюна ряддэз коласын вӧлісӧ нюррез, кӧдна пыр пастуххез кыссьывлісӧ вылын ходуляэзӧн, баля стадоэз вашӧтікӧ.
Ӧні дюнаяс вылӧ садитӧма пожӧм вӧръяс да пробкӧвӧй дуб рощияс, а нюръяссӧ косьтӧма. Но ӧні дюнаэз вылын паськӧтӧмӧсь пожума вӧррез да пробковӧй дуба рассэз, а нюррес косьтӧмӧсь.
Пожӧм пуясысь ичӧтика керыштӧмӧн вийӧдӧны живица, кодысь сэні жӧ заводъясын вӧчӧны канифоль, скипидар, канадскӧй бальзам да с. в. Пожуммезісь керыштӧммезӧн (подсочка) шедтіссьӧ живица, кӧда сэтӧн жӧ заводдэзын перерабатывайтчӧ канифоль вылӧ, скипидар вылӧ, канадскӧй бальзам вылӧ и с. одз.
Главнӧй кар да порт тайӧ увтасас — Бордо, Жиронда вылын. Эта лажмытінын главнӧй порт и город Жиронда вылын — Бордо.
Лунвыв канал ӧтлаалӧ Гаронна ю Средиземнӧй морекӧд; каналыс тайӧ важмӧма нин, но ӧні сійӧс вӧчӧны, Бискайскӧй заливысь Средиземнӧй мореӧ военнӧй суднояслы вуджӧм вылӧ. Лунвыв канал ӧтлаалӧ Гароннасӧ Мушӧр морекӧт: эта каналыс локтіс упадокӧ, но ӧні мӧдпӧв керсьӧ, медбы Бискайскӧй заливись военнӧй судноэзлӧ позис мунны Мушӧр мореӧ.
Бретань да Нормандия. Бретань да Нормандия.
Бретанскӧй массив сэтшӧм ляпкыд, мый тӧдчытӧг ӧтлаасьӧ орчча кык увтаскӧд. Бретанскӧй массив сэтшӧм лажмыт, што казявтӧг ӧтлаасьӧ кык соседнӧй лажмытіннэзкӧт.
Атлантическӧй океанлань жӧ да Ламаншлань сійӧ помасьӧ крут кыркӧтшъясӧн. Атлантика жӧ океан дынӧ да Ламанш дынӧ сія усьӧ зэв крут береггезӧн.
Мореыс тайӧ берегъяс дорын ёна гыа. Эна береггез дорын мореыс зэв шумитана.
Восьса океанлӧн валъяс помала ыджыд шумӧн кучкӧны скалаясӧ. Осьта океанлӧн ваввез вынӧн вачкисьӧны скалаэз бердӧ, аркмӧтӧны ыджыт шум.
Шоныд да васӧд рытыв тӧвъяс вайӧны уна кымӧръяс, дугдывтӧг ньӧжйӧник зэрӧ. Рытвыв тӧввез, кӧдна шонытӧсь да мускытӧсь, нуӧны зэв уна кымӧррез, кӧднаись пыр киссьӧ поснитик зэрок.
Сы понда климат Бретаньын да Нормандияын морскӧй: тӧлын тані мунӧны зэръяс, зэв шоча овлӧ лым; январ тӧлысся шӧр температура сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ лунвыв Италияын; но та пыдди гожӧмыс ыркыд, Финскӧй залив берегъяс вылын кодь жӧ. Сійӧн Бретаньын да Нормандияын климатыс морскӧй: тӧлӧн сэтчин мунӧны зэррез, и токо шочыника усьлывлӧ лым; январлӧн шӧрӧт температураыс сэтшӧм-жӧ, кыдз Лунвыв Италияын, но зато гожумыс ыркыт, кыдз Финскӧй залив береггезын.
Бретаньын быдмӧны век веж миртаяс, лавръяс, японскӧй камелияяс, но виноград оз во: сылы колӧны шондіа жар лунъяс, а сэтшӧм луныс тані овлӧ шоча. Бретаньын быдмӧны вечнозелёнӧй миртаэз, лавраэз да японскӧй камелияэз, но виноград воны оз вермы: сы понда колӧны шондіа жар луннэз, кӧдна овлӧны сэтчин шоча.
Фрукта пуясысь бура быдмӧны яблоняяс. видз-му вӧдитны позьӧ, но медся бура быдмӧны тані турунъяс. Фруктовӧй пуэз коласісь бура аркмӧны яблоняэз. Мууджалӧм нуӧтны позьӧ, но медбура быдмӧны туруннэз.
Мича веж лугъяс вылын Бретаньын да Нормандияын ёна паськалӧма йӧла овмӧс да породистӧй (ломовӧй да рысистӧй) вӧвъяс видзӧм. Бретань да Нормандия сочнӧй видззез вылын зэв ёна зоралӧма йӧла хозяйство да породаа вӧввез вӧдитӧм (ломовӧйез и рысистӧйез).
Мӧсъяс да вӧвъяс йирсьӧны сэки пӧшти во гӧгӧр вӧля вылын, веж лугъяс вылын, — ӧти-мӧдсьыс найӧс (лугъяссӧ) торйӧдӧмаӧсь ловъя потшӧсъясӧн либӧ сутшкасян сутугаӧн. Мӧссэз да вӧввез сэтчин видзсьӧны почти быдса год воля вылын, веж видзоккез вылын, кӧдна янсӧтӧмась ӧтамӧдныс дынісь ловья йӧррезӧн нето бытшкасян проволокаӧн.
Крестьяна — кӧзяева олӧны ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь керкаясын, керкаяс гӧгӧрыс — гырысь фруктӧвӧй садъяс. Крестьяна-хозяиннэз олӧны ӧткаӧн ӧтӧрӧ-мӧдӧрӧ чапкалӧма керкуоккезын, кӧдна гӧгӧртӧмӧсь фруктовӧй саддэзӧн.
Фрукта пуяс, торъя нин яблоняяс, сетӧны ыджыд урожайяс; фруктаясысь тані вӧчӧны сидр — юантор, вина пыдди. Фруктовӧй пуэз, ӧддьӧнжыксӧ яблоня, сетӧны зэв ыджыт плод урожайез; ныись керӧны сидр — напиток, кӧда вежӧ сэтӧн вина.
Берегдорса олысьяс — бретонецъяс, бур морякъяс: найӧ кыйӧны чери не сӧмын асланыс берегъяс дорын (карта, 47 лб.), но ветлӧны моторнӧй-паруснӧй судноясӧн ылӧ океанӧ — Исландия да Нью-Фаундленд берег доръясӧдз, кӧні найӧ кыйӧны треска да сельди, Испания да Африка берег доръясӧдз, кӧні кыйӧны тунецъяс. Берегдор оліссез, бретонеццез, — отважнӧй моряккез; нія кыйӧны чери не токо асланыс береггез дорын (карта, 47 листбок), но уялӧны мотора-паруснӧй судноэзӧн ылын океанын — Исландия да Ньюфаундленд береггез дынын, кытӧн кыйӧны треска да сельдь, и Испания да Африка береггез дынын, кытӧн кыйӧны тунеццез.
Тыртасны ассьыныс суднояссӧ чериӧн да локтӧны бӧр ас берегӧ, но тані найӧс виччысьӧны консервнӧй заводъяслӧн кӧзяинъяс да босьтӧны налысь черисӧ донтӧм донысь. Тыртасӧ нія ассиныс судноэзнысӧ чериӧн, да бертӧны бӧр асланыс роднӧй береггез дынӧ, но сэтӧн нійӧ видзчисьӧны консерва заводдэзлӧн хозяиннэз, кӧдна босьтӧны нылісь черисӧ зэв донтӧма.
Та понда чери кыйысьяслӧн семьяясныс тшыгъялӧны. Эта кузя чери кыйиссезлӧн семьяэз тшыгьялӧны.
Найӧ ветлігкоста, гӧтыръясыс да челядьыс налӧн чукӧртӧны «морелысь урожай»: отлив дырйи петӧны берег дорӧ да ӧктӧны мешӧкъясӧ прилив бӧрын кольӧм посни чери, ракъяс, ва быдмӧгъяс (водоросльяс), — ставыс тайӧ мунӧ либӧ сёйӧмӧ, либӧ лугъяс вынсьӧдӧм вылӧ. Кытчӧдз нія уялӧны, нылӧн иннез да челядь ӧктӧны „морелісь урожай“: отлив дырни петӧны береггезӧ да дзимлялӧны кӧзичкаэзӧ поснитик чериоккез, раккез да вабыдмассэз, кӧдна чапкиссьӧны берегас приливӧн, — быдсӧн эта мунӧ сёянӧ, нето видззез бурсьӧтӧм вылӧ.
Бретань озыр бухтаясӧн, быд бухтаын — чери кыйысьяслӧн порт: сулалӧны чери кыян суднояс — паруснӧйяс да моторнӧйяс. Бретаньыс богатӧй бухтаэзӧн, и быд бухтаын — черикыян судноэзӧн, парусаэзӧн да моторнӧйезӧн черикыян порт.
Медся бур бухтаас сулалӧ главнӧй военнӧй порт Франциялӧн — Брест; сэн эмӧсь гырысь судостроительнӧй заводъяс. Бухтаэз коласісь медбур ӧтік бухтаын сулалӧ Франциялӧн главнӧй порт — Брест, кытӧн эмӧсь зэв ыджыт суднокеран заводдэз.
[Важнӧй промышленнӧй культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧмлӧн войвыв границаяс Францияын. [Францияын важнӧй культурнӧй быдмассэз промышленнӧя вӧдитӧмлӧн ойвыв границаэз.
Кутшӧм ю долинаын вӧдитӧны медся уна культурнӧй быдмӧг?] Кытшӧм ю долинаын унажык вӧдитсьӧны культурнӧй быдмассэз?]
Ронскӧй увтас. Ронскӧй лажмытін.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй, кыдзи визувтӧны Сона да Рона юяс. Следитӧ Сона да Рона юэзлісь визыв.
Корсьӧй сэтысь гырысь каръяс. Адззӧ сэтчинісь ыджыт городдэз.
Климатыс Ронскӧй увтаслӧн подтропическӧй да сы вӧсна тані быдмӧны век веж кустарникъяс да пуяс, на пытшкысь торъя важнӧй лоӧ маслина. Сідз кыдз Ронскӧй лажмытінын климатыс тропикувдӧрса, то сэтчин быдмӧны вечнозелёнӧй кустарниккез да пуэз, кӧднаись важнӧйжыкыс — маслина.
Таысь ӧтдор, сэні вӧдитӧны виноградникъяс, быдлаын вольсассьӧны шобді муяс, муяс гӧгӧр быдмӧны тутӧвӧй пуяс. Этася, эстӧн зэв паськыта вӧдитӧны виноградниккез, и быдлаын кыссьӧны шогді ыббез, кӧдна гӧгӧртӧмӧсь тутовӧй пуэзӧн.
Сэтысь крестьяна нетшкӧны коръяссӧ да вердӧны шӧвк вӧчысь лёльӧясӧс. Ны вылісь крестьяна орлалӧны лиссэз да вердӧны нійӧн шелковичнӧй гаггезӧс.
Ыджыд вред вӧчӧ быдмӧгъяслы мистраль тӧв, коді пӧльтӧ войвывсянь гӧраяс костӧд. Ыджыт вред вайӧтӧ быдмассэзлӧ мистраль тӧв, кӧда пӧльтӧ ойвывсянь, керӧссэз колас коридорӧт.
Мистраль пӧльтӧ Ронскӧй увтасын сэтшӧм частӧ да сэтшӧм ёна, мый куш инъясын сулалысь пуяс быдмӧны лунвывлань, тӧв ньылыд копырӧн. Ронскӧй лажмытінын мистраль пӧльтӧ сідз часто да сэтшӧм вынӧн, што пуэз, кӧдна быдмӧны кушин местаэзын, нёкыртӧмась лунвыв лапӧлӧ, сы лапӧлӧ, кӧдӧрӧ пӧльтӧны тӧввез.
Фруктӧвӧй садъясӧс видзӧны мистральысь кипарисъясӧн. Фруктовӧй пуэз йӧрйӧмӧсь мистральсянь кипариссэзӧн.
Мукӧддырйи мистраль мунӧ сэтшӧм вынӧн, весиг сувтӧдӧ сылы паныд мунысь поездъяс. Мукӧд коста мистраль овлӧ сэтшӧм вына, што сувтӧтӧ поезддэз, кӧдна мунӧны сылӧ паныт.
Ронскӧй увтас — войвыв Францияӧс Средиземнӧй морекӧд ӧтлаалан туй: сэті мунӧны кӧрт туйяс, шоссе да ва туйяс. Ронскӧй лажмытін служитӧ туйӧн, кӧда ӧтлаалӧ ойвыв Францияӧс Мушӧр морекӧт; сы кузя мунӧны кӧрттуйез, шоссейнӧйез и вавыв туйез.
Сэні сулалӧны кык важнӧй центр: Лион — Рона да Сона ӧтлаасянінын, шӧвк промышленносьтлӧн центр, да Марсель — медся ыджыд порт став Средиземнӧй море вылын. Сыын куйлӧны кык важнӧй центр: Лион — Рона да Сона ӧтлаалӧмын, шёлк промышленностьлӧн центр, и Марсель — Мушӧр море вылын медыджыт порт.
Асывланьын Марсельсянь сулалӧ военнӧй порт Тулон. Марселься асыввылынжык сулалӧ военнӧй порт Тулон.
Ещӧ асыввывланьын куйлӧ Французскӧй Ривьера — векньыдик берег дор полоса, войвывсянь сійӧс видзӧны Альпийскӧй гӧраяс. Эшӧ ылынжык асывлань куйлӧ Французскӧй Ривьера — векнитик береговӧй полоса, кӧда ойвывсянь вевттисьӧма Альпа керӧссэзӧн.
Тані вӧдитӧны гырысь цветникъяс чӧскыд дука быдмӧгъясысь: розаяс, фиалкаяс, жасминъяс да с. в. Сэтчин вӧдитӧны зэв паськыта дука быдмас чветниккез: розаэз, фиалкаэз, жасминнэз и с. одз.
Татшӧм дзоридзьясыс мунӧны духияс вӧчӧм вылӧ. Эна чветтэз мунӧны духиэз керӧм вылӧ.
Ривьераын, цветникъяс да апельсин садъяс пӧвстын (апельсин плодыс оз во) да пальмаяс пӧвсын (найӧ оз сетны некутшӧм плодъяс) сулалӧ курорт — Ницца. Ривьераын чветтэз да апельсина саддэз коласын (плоддэз кӧдналӧн оз воӧ) да пальмаэз коласын (кӧдна совсем оз сетӧ плоддэз) куйлӧ курорт Ницца.
Францияса уджалысь йӧз Ниццаӧ оз ветлыны — вывті дона. Францияись уджалісь отирлӧ эта Ницца курорт несудзӧтана, сідз кыдз зэв дона.
Ниццасянь матын эм ичӧтик государство — Монако, сэні ыджыд ворсан (игорнӧй) дом; тайӧ дом доход вылас и олӧ тайӧ княжествоыс. Матын Ницца дынын эм учӧтик государство Монако зэв ыджыт игорнӧй керкуӧн, кӧда доходдэз вылын и олӧ эта княжествоыс.
Татчӧ волӧны буржуйяс гажӧдчӧм могысь да кокни нажетка корсьысь йӧз. Татчӧ чукӧртчӧны гажтӧмтчись буржуйез да отир, кӧдна вӧтчӧны кокнитик нажива сьӧрын.
Центральнӧй Французскӧй массив. Центральнӧй Французскӧй массив.
Тайӧ массивыс бура джуджыд, дай сулалӧ сійӧ васӧд рытыв тӧвъяс туй вылын, сы понда тані чорыдджык климат: тӧлын тані овлӧны пургаяс, а гожӧм ыркыд да зэра. Сідз кыдз сія зэв вылын и сулалӧ влажнӧй рытвыв тӧввез туйын, то сылӧн суровӧй климат: тӧлӧн сы вылын овлӧны пургаэз, а гожумыс — ыркыт да зэра.
Войдӧр тайӧ массив вылас быдмылісны лыска вӧръяс; но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ кералӧма, на местаын ӧні — тусяпуа эрдъяс да видзьяс (лугъяс). Одзжык эта массив вылын быдмисӧ лысъя вӧррез; но ӧні нія почти быдсӧн ректӧмӧсь, и ны местаэзын паськалӧны понуля кушиннэз да видззез.
Массив вылас йӧзыс олӧ этша. Массив вылын отир олӧны етша.
Главнӧй уджыс налӧн скӧт видзӧм; увтасджык пӧскӧтинаяс вылын вӧдитӧны сюра гырысь скӧт, а джуджыдджыкинъясын — ыжъясӧс. Главнӧй занятия нылӧн подавӧдитӧм: лажмытжык поскотинаэз вылын вӧдитсьӧ гырись сюра пода, а вылынжыкиннэзын — баляэз.
Торъя бурӧсь пӧскӧтинаяс вулканъяс гӧгӧрын, кӧні тшӧкыдджыка овлӧны зэръяс да кӧні пӧимысь артмӧм муас эм уна фосфор. Ӧддьӧнжык бур поскотинаэз куйлӧны вулканнэз гӧгӧр, кытӧн тшӧкжыка усьӧны зэррез и кытӧн мусин, кӧда аркмис пӧимись, видзӧ уна фосфор.
Ыжъяс да кӧзаяс кайӧны вулкан конусъяс йылӧдзыс да пырӧны кратеръясас. Баляэз да кӧзаэз кайӧны самӧй вулкан конуссэз дынӧдз да лэдзчисьӧны ны кратеррезӧ.
На бӧрся ветлӧны понъяс (овчаркаяс) да пастукъяс — батракъяс, кодъяс видзӧны стадаяссӧ. Ны сьӧрын мунӧны овчарка-поннэз да пастуххез-батраккез, кӧдна следитӧны стадо сьӧрын.
Мукӧд кратеръясыс тырӧмаӧсь ваӧн, сэтысь юкталӧны стадаяссӧ. Мукӧд кратеррес тыртӧмӧсь ваӧн и лоӧны юктассэзӧн.
Свежӧй яй (ыж яй) да ыж сыр нуӧны татысь Парижӧ да мукӧд каръясӧ. Свежӧй яй (баранина) да баля сыр иньдіссьӧны тасянь Парижӧ да мӧдік городдэзӧ.
Массив подувъясас мукӧдлаын куйлӧны из шом пластъяс. Массиввез кок увтын мукӧд местаэзас куйлӧны изшом пласттэз.
Татшӧм инъясас быдмисны промышленнӧй каръяс: Сент-Этьен да Крезо — главнӧй центръяс машинаяс вӧчан да военнӧй промышленносьтлӧн Францияын. Матын сэтшӧм куйлассэз дынын быдмисӧ ыджыт промышленнӧй городдэз: Сент-Этьен да Крезо — Франциялӧн машинакеран да военнӧй промышленностьлӧн главнӧй центррез.
Крезоын вӧчӧны паровозъяс, танкъяс, сьӧкыд ӧрудиеяс да с. в. Крезоын керӧны паровоззэз, танккез, сьӧкыт орудияэз и с. одз.
Крезо заводъяслӧн эм уна отделениеяс став рытыввыв юкӧн пасьтаыс Францияын (Германия границаясысь ылынджык). Крезо заводдэзлӧн эмӧсь уна отделеннёэз, кӧдна чапкалӧмась быдлаӧт быдсӧн Франция рытвыв частьын (ылынжык Германия границаэзсянь).
Центральнӧй канал ӧтлаалӧ Крезоӧс ӧтарсяньыс Сонакӧд, а мӧдарсяньыс Луаракӧд; Центральнӧй канал кузя вермӧны петны мореӧ тані вӧчӧм миноносецъяс. Центральнӧй канал ӧтлаалӧ Крезосӧ ӧтладорсянь Сонакӧт, а мӧдӧрсянь Луаракӧт; центральнӧй канал кузя вермасӧ петны мореӧ миноносеццез, кӧдна керӧмӧсь эстӧн.
Крезо заводъяс ӧдйӧ быдмӧны выль войнаяс кежлӧ лӧсьӧдчӧм вӧсна. Виль войнаэз кежӧ лӧсьӧтчӧмсянь Крезо заводдэз зэв ёна быдмӧны.
Эльзас да Лотарингия. Эльзас да Лотарингия.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм ю визувтӧ Эльзасӧд? Кытшӧм ю визывтӧ Эльзас кузя?
Висьталӧй главнӧй карсӧ Эльзаслысь. Шуӧ Эльзаслісь главнӧй город.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Эльзасын да кутшӧмъяс Лотарингияын? Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны Эльзасын и кытшӧмӧсь Лотарингияын?
Лотарингия — важнӧй промышленнӧй обласьт. Лотарингия — эта важнӧй промышленнӧй область.
Тані, Мозель ю (Рейнлӧн вож) пӧлӧн стрӧитӧма гырысь доменнӧй да мартеновскӧй пачьяс, а сэні жӧ орччӧн куйлӧны рудникъяс, кытысь перйӧны кӧрт рудаяс. Сыын Мозель ю шульга берегын (Рейн притокын) строитӧмӧсь ыджыт доменнӧй да мартеновскӧй горрез, а сэтӧн жӧ ордчӧн кыссьӧны рудниккез, кӧднаись шедтӧны кӧрт рудаэз.
Уна дас сюрс рабочӧй лун и вой уджалӧ чугун кисьтӧм вылын да сталь вӧчӧм вылын. Дас сюрссэзӧн рабочӧйез лун и ой занятӧйӧсь чугун сылӧтӧмын да сталь лӧсьӧтӧмын.
Лотарингия сетӧ кӧрт да сталь кызвын машиностроительнӧй, судостроительнӧй да мукӧд заводыслы Францияын. Лотарингия снабжайтӧ кӧртӧн да стальӧн унажык машинакеран, суднокеран и мӧдік заводдэз Франциялісь.
Но чугун кисьтӧмыс тані мунӧ Германияысь вайӧм из шом вылын (орчча Саарскӧй обласьтысь либӧ Рурскӧй бассейнысь). Чугун сылӧтӧм мунӧ, однако, шом вылын, кӧда вайсьӧ Германияись (соседньӧй Саарскӧй областись либо Рурскӧй бассейнісь).
1919-ӧд воӧдз Лотарингия вӧлі джынвыйӧ Франциялӧн да джынвыйӧ Германиялӧн, но война бӧрын став кӧрт рудаа полосаыс Мец каркӧд тшӧтш пырис Францияӧ. 1919 годӧдз Лотарингия вӧлі джыныс Франциялӧн, а мӧд джыныс Германиялӧн, но война бӧрын быдсӧн унарудаа полоса вуджис ӧтлаын город Мецкӧт Франция дынӧ.
Эльзасын перйӧны калийнӧй совъяс, кодъяс зэв колӧны Францияын муяс вынсьӧдӧм вылӧ да химическӧй промышленносьтлы (серпасъяс, 61 да 62 лб.). Эльзасын шедтӧны калийнӧй соввез, кӧдна сетӧны ыджыт значеннё ыббез бурсьӧтӧм понда да Францияас химическӧй промышленность понда (рисуноккез, 62 и 63 листбок.).
Главнӧй карыс Эльзаслӧн Страсбург (Марна — Рейн канал вылын, видз. карта 64 лб.). Эльзаслӧн главнӧй город Страсбург (Марна — Рейн канал вылын, видз. карта, 65 листбок).
Французскӧй Альпы да Пиренеи. Французскӧй Альпаэз да Пиренейез.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм юяс Францияын визувтӧны Альпыяссянь? Кытшӧм юэз петӧны Францияас Альпаэзісь?
Кутшӧм гӧра йыв сулалӧ лунвылынджык Женевскӧй тысянь? Кытшӧм керӧс йыв куйлӧ Женевскӧй тыся лунланьынжык?
Кутшӧм юяс визувтӧны Пиренеияссянь? Кытшӧм юэз визывтӧны Пиренейезсянь?
Французскӧй Альпыяс некымын хребетӧн кыссьӧны Италиякӧд граница пӧлӧн. Французскӧй Альпаэз аркмӧны не ӧтік хребетісь, кӧдна нюжалӧмӧсь Италиякӧт границалӧ доль.
Асыввыв хребет — медджуджыд — артмӧма гранитысь, а бокъясас сылӧн вольсасьӧны альпийскӧй веж лугъяс; долинаясас вӧдитӧны йӧла скӧт; скӧтсӧ йирсьӧдӧны гӧра выв лугъяс вылын. Асыввыв хребет — медвылын, аркмӧ сія гранитісь, а сы покатіннэзын шӧбрассьӧны сочнӧй альпийскӧй видззез; лажмытіннэзын вӧдитӧны йӧла пода, кӧднӧ оліссез вашӧтӧны керӧс видззез вылӧ кок увт сёян вылӧ.
Рытыввыв хребетъяс — известнякъясысь; найӧ эжсьӧмаӧсь кустарникъясӧн да шоч турунӧн; сэні йирсьӧны негырысь ыж стадаяс. Рытвыв хребеттэз — известковӧйӧсь; нія вевттьӧмӧсь кустарникӧн да умӧлик турунӧн, кӧда вылын видзсьӧны неыджыт баля стадоэз.
Главнӧй озырлуныс Французскӧй Альпыяслӧн да Пиренеияслӧн — сійӧ «еджыд шом». Французскӧй Альпаэзлӧн да Пиренейезлӧн медыджыт богатствоэз — эта „чочком шом“.
Гӧраяссянь лэччан юяс вылын быдмисны промышленнӧй каръяс. Юэз вылын, кӧдна визывтӧны ны вылісь, быдмисӧ промышленнӧй городдэз.
Пиренейскӧй гӧраяслӧн бокъясыс крутӧсь, вуджанінъяс (перевалъяс) сьӧкыдӧсь. Пиренейезлӧн покаттэс крутикаӧсь и переваллэс зэв сьӧкытӧсь.
Крут бокъяссяньыс уськӧдчӧны водопадъяс. Крутиккезсянь усьӧны ваусяннэз.
Гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн да зэв бур пӧскӧтинаясӧн, кӧні гожӧмын йирсьӧны уна мӧс да ыж стадаяс. Керӧссэз вевттьӧмӧсь вӧррезӧн да зэв бур поскотинаэзӧн, кӧдна вылын гожумнас видзсьӧны ӧддьӧн ыджыт баля да мӧс стадоэз.
[Кӧрт руда запасъяс Францияын. [Францияын кӧрт рудалӧн запассэз.
Мыйӧн абу удобнӧ положениеыс главнӧй кӧрт руда куйлан инъяслӧн Францияын? Францияын главнӧй кӧрт куйлассэзлӧн положеннёыс мыйӧн неудобнӧй?
Кӧрт рудалӧн главнӧй куйланінъяс Кӧрт рудалӧн медыджыт аркман местаэз
Кӧрт рудалӧн второстепеннӧй куйланінъяс] Кӧрт рудалӧн етшажык аркман местаэз]
[Францияын, Эльзасын калийнӧй совъяс перйӧм. [Эльзасын — Францияын калийнӧй соввез шедтӧм.
Корсьӧй тайӧ профильсьыс Рейн да калийнӧй совъяс куйланін. Адззӧ эта профиль вылын Рейн да калийнӧй соввезлісь куйлассэз.
Петкӧдлӧй тайӧ профильыслысь (А—Б) положениесӧ карта вылысь мӧд лист бокас. Мыччалӧ эта (А — B) профильлісь положеннёсӧ одзись листбок карта вылісь.
Корсьӧй профиль вылысь калийнӧй сов слӧйяссӧ да тӧдмалӧй масштаб серти куйлан пыднасӧ налысь шахтаясын да мукӧд местаясын. ] Адззӧ профиль вылісь калийнӧй прослойкаэз и тӧдӧ масштаб сьӧрті, пыдына я нія куйлӧны шахтаэзын и мӧдік местаэзын.]
[Эльзас юкӧнлӧн карта. [Эльзас частьлӧн карта.
Корсьӧй профиль вылысь (61 лб.) кык шахта, а сідзжӧ и карта вылысь. Адззӧ профиль вылын (62 листбок) кык шахта, а сідз жӧ и карта вылісь.
Калийнӧй совъяслӧн куйланінъяс Калийнӧй соввезлӧн шогман места.
Нефть куйланінъяс Нефтьлӧн шогман места.
Шахтаяс Шахтаэз.
Профильлӧн положение] Профильлӧн положеннё.]
[Из шом куйланінъяс да из шом перйӧм Францияын. [Францияын куйлассэз да изшом шедтӧм.
Корсьӧй места, кӧні перйыссьӧ медся уна из шом. Адззӧ места, кытӧн шедтіссьӧ главнӧй изшом массаыс.
Из шом куйланінъяса районъяс Изшомлӧн шогман районнэз.
Во чӧжӧн из шом перъян шӧр лыд Годӧн шӧрӧта шедтіссьӧ изшом
5 миллион тонна 5 миллион тонна
1 миллион тонна 1 миллион тонна.
Бурӧй шом куйланінъяс] Бурӧй изшомлӧн шогман местаэз]
[Судоходнӧй юяс да каналъяс Франциялӧн. [Францияын судноветлан юэз да каналлэз.
Видзӧдӧй Рейнлысь Марнакӧд ӧтлаасьӧм. Следитӧ Марнакӧт Рейн ӧтлаалӧм.
Кутшӧм юяс петӧны тайӧ каналас? Кытшӧм юэз поперегалӧны этӧ каналсӧ?
Висьталӧй мукӧд каналъяс Франциялысь; висьталӧй, мый да мыйкӧд найӧ ӧтлаалӧны. Шуӧ Франциялісь мӧдік каналлэз да висьталӧ, мыйкӧт мый нія ӧтлаалӧны.
Юяслӧн судоходнӧй юкӧн Юэзлӧн судоходнӧй тор.
Юяслӧн абу судоходнӧй юкӧн Юэзлӧн несудоходнӧй тор.
Судоходнӧй каналъяс] Судоходнӧй каналлэз.]
Политическӧй строй да овмӧслӧн главнӧй чертаяс. Политическӧй строй да хозяйстволӧн главнӧй чертаэз.
Францияын господствуйтӧны гырысь капиталистъяс: банкиръяс, заводчикъяс, фабрикантъяс, рудник кутысьяс да с. в. Францияын господствуйтӧны гырись капиталисттэз: банкиррез, завод владелеццез, фабриканттэз, рудник владелеццез и уна мӧд.
Веськӧдлӧм серти Франция — буржуазнӧй республика. Франция аслас управленнё сьӧрті — буржуазнӧй республика.
Конституция серти юралысьясӧн сулалӧны президент, коді бӧрйыссьӧ 7 во кежлӧ, министръяслӧн сӧвет да парламент, кытчӧ пырӧ кык палата: вылысса (сенат) да улысса (депутатъяслӧн палата). Конституция сьӧрті сы юрын сулалӧ президент, кӧда бӧрйиссьӧ сизим год вылӧ, министррезлӧн совет да парламент, кӧда аркмӧ кык палатаись: вылісись (сенат) и улісись (депутаттэзлӧн палата).
Французскӧй компартия веськӧдлӧ уджалысь йӧз вермасьӧмӧн капиталлы паныд да котыртӧ тайӧ вермасьӧм вылас став уджалысь йӧзысь ӧтувъя фронт. Французскӧй компартия веськӧтлӧ уджалісь отир пессьӧмӧн, кӧда иньдӧма паныт капиталлӧ, да керӧ эта быд уджалісь пессьӧмын единӧй фронт.
Мирӧвӧй войнаӧдз Францияын медыджыд роль ворсліс видз-му овмӧс, джын олысьыс сэні вӧлі крестьяна. Мировӧй война вотӧдз Францияын ыджытжык роль орсіс сельскӧй хозяйство, и сы населеннёын крестьяна вӧлі джыныс.
Промышленносьтлӧн значениеыс вӧлі ичӧтджык, медзэвсӧ сійӧ вӧчліс тканьяс, паськӧм, кӧмкот да роскош предметъяс. Промышленность орсіс учӧтжык значеннё и керис унажыксӧ тканнез, паськӧм, кӧмкӧт да роскош предметтэз.
Мирӧвӧй война дырйи Францияын стрӧитӧма вӧлі уна выль завод: металлургическӧй заводъяс, машиностроительнӧйяс, цементнӧйяс да с. в. Мировӧй война дырни Францияын вӧлі керӧмӧсь уна виль заводдэз: металлургическӧйез, машинакераннэз, цементнӧйез и с. одз.
Ӧні Франция — промышленнӧй страна: французскӧй промышленносьт этша уступайтӧ английскӧй да германскӧй промышленносьтлы, а рабочӧй класс Францияын ёна соді. Ӧння кадӧ Франция — промышленнӧй страна: французскӧй промышленность етша сетчӧ английскӧйлӧ да германскӧйлӧ, а рабочӧй класс Францияын зэв ёна быдмис.
Чугун да сталь кисьтӧм серти Франция сулалӧ коймӧд местаын (3 № содтӧд). Чугун да сталь сылӧтӧм сьӧрті Франция сулалӧ куимӧт местаын (приложеннё № 3).
Аслас из шом Франциялы оз тырмы, сійӧс пыртӧны Англияысь да Германияысь. Франциялӧн аслас изшомыс оз тырмы и сія вайсьӧ Англияись да Германияись.
Машиностроительнӧй заводъясын Париж гӧгӧрын стрӧитӧны автомобильяс, авиационнӧй моторъяс, самолётъяс. Машинакеран заводдэзын, кӧдна куйлӧны Париж гӧгӧр, керсьӧны автомобиллез, авиационнӧй моторрез да самолёттэз.
Уна военнӧй заводъясын Крезоын да мукӧдлаын вӧчӧны пушкаяс, снарядъяс, пулемётъяс, танкъяс да с. в. Крезоын зэв уна военнӧй заводдэзын да мӧдік местаэзын керсьӧны пушкаэз, снаряддэз, пулемёттэз, танккез и с. одз.
Военнӧй верфъяс вылын стрӧитӧны миноносецъяс, подводнӧй лодкаяс. Военнӧй верффез вылын сооружайтсьӧны миноносеццез да ваувт пыжжез.
Портъясын стрӧитӧны гырысь морскӧй суднояс *. Порттэзын керсьӧны ыджыт морскӧй судноэз*.
* Неважӧн Шербургын стрӧитӧма ӧти зэв ыджыд пароход «Нормандия», ӧдйӧ мунӧмнас сійӧ бӧрӧ колис став рекордъяссӧ: Европаыс Америкаӧ сійӧ муніс 107 часӧн, а бӧр туйсӧ вӧчис 99½ часӧн. * Неважын Шербургын керӧма медыджыт пароход „Нормандия“, кӧда вермис быд скорость рекорддэз: сія муніс туйсӧ Европасянь Америкаӧ 107 часӧ, а бӧр — 99½ час.
Тайӧ пароход вылас каютаясыс І да ІІ класса пассажиръяслы роскошнӧйӧсь, но матросъяслӧн каютаяс дзескыдӧсь да лёк сынӧдаӧсь. Эта пароход вылын каютаэз пассажиррез понда І и ІІ классын роскошнӧйӧсь, но матроссэз понда ӧддьӧн дзескытӧсь да дукаӧсь.
Ыджыд значениеаӧсь лоӧны хлопчатобумажнӧй да шерстянӧй фабрикаяс Лилль районын, бельгийскӧй граница дорын, кытысь перйӧны из шом. Лилль районын ыджыт значеннё видзӧны хлопчатобумажнӧй да вуруна фабрикаэз, Бельгия граница дынын, кытӧн шедтіссьӧ изшом.
Лион шӧвк тканьяс вӧчӧм серти дыр сулаліс первой местаын мирас, но неважӧн сійӧ уступитіс первой местасӧ Миланлы (Италияын). Шёлковӧй тканнез керӧм сьӧрті Лион дыр мирын сулаліс медодзза местын, но неважын ассис медодзза местасӧ сетіс Миланлӧ (Италия).
Парижын уна фабрикаяс вӧчӧны гӧтӧвӧй паськӧм, юр кышӧдъяс, мода да роскош предметъяс. Парижын чукӧртӧмӧсь готовӧй платтё керан фабрикаэз, юр уборрез да мӧдік быдкодь роскошнӧй предметтэз да модаэз керан фабрикаэз.
Но медводзын Францияын сулалӧны ӧні сьӧкыд промышленносьтлӧн гырысь заводъяс: металлургическӧй заводъяс (чугун да сталь кисьтан), машиностроительнӧйяс да разнӧй военнӧй заводъяс. Но ӧтлаын висьтавны Францияын главнӧй значеннё видзӧны ӧні сьӧкыт промышленностись гырись заводдэз: металлургическӧйез (кӧдна сылӧтӧны чугун да сталь), машинакераннэз да быдкодь военнӧйез.
Заводъясын ёна паськалӧны электромоторъяс, токсӧ найӧ босьтӧны электро да гидроэлектростанцияясысь. Заводдэзын паськыта применяйтсьӧны электромоторрез, кӧдна уджалӧны электростанцияэз (ваа и изшома станцияэз) токӧн.
Промышленносьткӧд радын сулалӧ Францияын видз-му овмӧс. Францияын ордчӧн промышленностькӧт ыджыт значеннё видзӧ сельскӧй хозяйство.
Шабді вӧдитӧм серти СССР сулалӧ первой местаын Европаын, Франция — мӧд местаын (3 № содтӧд). Шогді производство сьӧрті Европаын СССР видзӧ 1-ӧй места, Франция — 2 места (приложеннё № 3).
Бур винаяс вӧчӧм серти Франция сулалӧ первой местаын мирас. Вылын качествоа вина производство сьӧрті Франция сулалӧ мирын медодзын.
Но видз-му овмӧс техникаын Франция кольӧ бӧрӧ Англияысь. Но сельскӧй хозяйство техникаӧн Франция кольччис Англия сьӧрись.
Францияса крестьяналӧн кызвыныслӧн ичӧтик му участокъяс, найӧ ӧдва-ӧдва вермӧны пӧткӧдчыны. Французскӧй крестьяналӧн унажыксӧ му участоккез поснитикӧсь, кӧдна ӧдва сетӧны вайӧтны конеч конечкӧт.
Тӧдӧмысь найӧ оз вермыны пӧльзуйтчыны дона машинаясӧн; найӧ этша вынсьӧдӧны минеральнӧй удобрениеясӧн. Вежӧртана, што нія оз вермӧ пользуйтчыны дона машинаэзӧн да пыртны асланыс муэз вылӧ минеральнӧй удобреннёэз.
Сы понда урожайяс Франция муяс вылын ичӧтджыкӧсь асыв-лунвыв Англияын дорысь, а муясыс ӧд тані бурджыкӧсь. Эта кузя Франция ыббез вылын урожайез учӧтжыкӧсь, нежели лун-асыввыв Англияын, кӧть мусиннэз эстӧн плодороднӧйжыкӧсь.
Йӧла скӧт видзӧм Францияын улынджык Англияын да Германияын серти; Францияын йӧла пода вӧдитӧмыс учӧтжык, нежели Англияын да Германияын;
Францияын мӧсъяслы сетӧны этшаджык кӧрым, а сы понда французскӧй мӧс сетӧ йӧвсӧ этшаджык германскӧй мӧс дорысь. Францияын мӧссэзлӧ кӧрыммесӧ сетӧны етшажык, а сійӧн французскӧй мӧс сетӧ йӧвсӧ етшажык, нежели германскӧй.
Волысян туйяс Францияын лӧсьӧдӧма зэв бура: тшӧкыда нуӧдӧм кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс, а сідзжӧ ю туйяс да каналъяс вевттьӧны став странасӧ. Францияын сообщеннё туйез развитӧсь ӧддьӧн бура: кӧрттуйезлӧн да автомобильнӧй туйезлӧн, а сідзжӧ вавыв туйезлӧн да каналлэзлӧн тшӧк сеть вевттьӧ странасӧ быдсӧн.
Шоссейнӧй туйяс медвойдӧр кутісны стрӧитны Францияын, но ӧні французскӧй автомобильнӧй туйяс качествонас уступайтӧны итальянскӧй туйяслы. Шоссе туйез медодз пондісӧ строитчыны Францияын, но ӧні французскӧй автомобильнӧй туйез сетӧны асланыс качество сьӧрті местасӧ итальянскӧйезлӧ.
Автомобиль лыд серти (1700 сюрс) Франция сулалӧ коймӧд местаын, США да Англия бӧрын. Автомобиллез лыд сьӧрті (1700 сюрс) Франция сулалӧ куимӧт местаын, медодзын лоӧны США да Англия.
Морскӧй торгӧвӧй флотыс сылӧн абу торъя ыджыд. Сылӧн морскӧй торговӧй флотыс абу ӧддьӧн ыджыт.
Франция — зэв ён военнӧй держава; сійӧ видзӧ ыджыд да зэв ён армия, а такӧд тшӧтш вывті ыджыд воздушнӧй флот; военнӧй флотыс сылӧн сідзжӧ зэв ён. Франция — ӧддьӧн вына военнӧй держава; сылӧн армияыс зэв ыджыт и ӧддьӧн вына, а ӧтлаын сыкӧт и ыджыт воздушнӧй флот; военнӧй флот сылӧн тожӧ вына.
Выль мирӧвӧй война кежлӧ лӧсьӧдчиг, кыдзи и став империалистическӧй странаясыс, Франция вооружайтӧ Европаса негырысь странаяс костысь ассьыс союзникъяссӧ: Чехословакияӧс, Румынияӧс, Югославияӧс да Бельгияӧс. Виль мировӧй война кежӧ лӧсьӧтчикӧ, кыдз и быдӧс империалистическӧй странаэз, Франция вооружайтӧ Европаись ассис не ыджыт странаа союзниккесӧ: Чехословакияӧс, Румынияӧс, Югославияӧс да Бельгияӧс.
Но ӧнія кадӧ Франция оз лыддьы аслыс коланаӧн заводитны выль война да кутчысьӧ мирӧ. Ӧння кадӧ, однако, Франция ас понда оз лыддьы целесообразнӧйӧн пондӧтны войнасӧ и старайтчӧ мир понда.
Сы понда сійӧ лӧсьӧдіс СССР-кӧд мӧда-мӧдлы отсалӧм йылысь пакт — кодкӧ кӧ уськӧдчас на вылӧ войнаӧн. Эта кузя сія СССР-кӧт заключитіс пакт, медбы, уськӧтчас кӧ кин, отсавны ӧтамӧдлӧ.
Колонияяс. Колонияэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Корсьӧй Франциялысь колонияяс Африкаын да Азияын. Адззӧ Африкаись да Азияись Франциялісь колонияэз.
Видзӧдӧй морскӧй туйяс сэтчӧ Франциясянь. Следитӧ, кыдз Франциясянь мунӧны ны дынӧ морскӧй туйез.
Франция — ыджыд колониальнӧй держава. Франция — ыджыт колониальнӧй держава.
Колонияяс ыджданас сійӧ уступайтӧ толькӧ Англиялы. Сія аслас колонияэзӧн уступайтӧ токо Англиялӧ.
Франция киын пӧшти Африка джынйыс 39 млн. олысьӧн — пӧшти ӧтмында Францияас олысь лыдкӧд. Сылӧ усьӧ (принадлежитӧ) почти джын Африка, 39 миллион населеннёӧн — почти населеннёыс сымда жӧ, мымда Францияас ас пытшкас.
Медся важнӧй колонияяс Африкаын — Алжир, Тунис да Марокко — сулалӧны неылын метрополиясьыс; сэсся Франция киын жӧ ыджыдджык юкӧныс Сахаралӧн, ыджыд юкӧн Экваториальнӧй Африкалӧн да Мадагаскар ді. Важнӧйжык африканскӧй колонияэз — Алжир, Тунис и Марокко — куйлӧны неылын метрополиясянь; одзлань, Франция владейтӧ ыджытжык Сахара частьӧн, Экваториальнӧй Африкаись унакодь частьӧн да Мадагаскар островвезӧн.
Азияын медся важнӧй колония сылӧн — Французскӧй Индокитай, да ичӧтджык сыысь — Сирия (босьтӧма мирӧвӧй война бӧрын). Азияын сылӧн важнӧйжык колония — Французскӧй Индокитай, и аслас ыждаӧн учӧтжык — Сирия (кӧда курмыштӧма мировӧй война бӧрын).
Промышленнӧй вӧчасъяс Францияысь — автомобильяс, рельсъяс, тканьяс, паськӧм — нуӧны колонияясӧ, а сэтысь вайӧны хлопок, каучук — Индокитайысь, вурун, кучикъяс, фосфоритъяс — Войвыв Африкаысь. Франциялӧн промышленнӧй изделлёэз — автомобиллез, рельсаэз, тканнез, паськӧм — иньдіссьӧны колонияэзӧ, а сэтчинісь локтӧны хлопок, каучук — Индокитайись, вурун, кучиккез, фосфориттэз — Ойвыв Африкаись.
Французскӧй капиталистъяс стрӧитӧны колонияясын кӧрт туйяс, шоссейнӧй туйяс, лӧсьӧдӧны плантацияяс, шуам, каучук плантацияяс Индокитайын, тшӧктӧны уджавны ас выланыс уна миллион крестьянаӧс Африкаысь да Азияысь. Колонияэзын французскӧй капиталисттэз строитӧны кӧрттуйез, шоссейнӧй туйез, керӧны плантацияэз, кыдз Индокитайын каучука плантация, и тшӧктӧны ас выланыс уджавны Африкаись да Азияись миллионнэзӧн крестьянасӧ.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мый понда ёна торъялӧ климатыс Войвыв да Лунвыв Франциялӧн? 1. Мыля Ойвыв да Лунвыв Франция климатын ыджыт неӧткодьыс?
2. Мыйла Францияын видз-му овмӧсын ыджыд значение кутӧ шобді? 2. Мыля Франциялӧн сельскӧй хозяйствоын ыджыт значеннё видзӧ шогді?
3. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Францияын судзсьымӧн да кутшӧмъясӧс сылы лоӧ пыртны? 3. Кытшӧм пользаа шедтӧссэз эмӧсь Францияын зэв уна и кытшӧммезӧ сылӧ колӧ вайны мӧдіклаэзісь?
ГЕРМАНИЯ. ГЕРМАНИЯ.
Плӧщадь 470 сюрс кв. км. Площадь — 470 сюрс кв. км.
Население 66 млн. морт. Населеннё — 66 млн.
Кутшӧм места босьтӧ Германия Европаын плӧщадь серти? Кытшӧм места аслас площадь сьӧрті Европаын занимайтӧ Германия?
Кутшӧмӧс — население лыд серти? Кытшӧмӧ населеннё сьӧрті?
Сулаланін да границаяс. Положеннё да границаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй мореяс, кытчӧ петӧ Германия. Шуӧ мореэз, кӧдна дынӧ петӧ Германия.
Висьталӧй государствояс, кодъяскӧд мунӧны сылӧн границаясыс, Голландиясянь заводитӧмӧн. Шуӧ Голландиясянь государствоэз, кӧднакӧт сія граничитӧ.
Кутшӧм гырысь юяс вуджӧны Германиялысь границаяссӧ? Кытшӧм ыджыт юэз кералӧны Германиялісь границаэсӧ?
Кутшӧм гӧраяс сулалӧны Германия границаяс вылын? Кытшӧм керӧссэз лэбӧны Германия границаэз вылын?
Германия сулалӧ Европа материк шӧр юкӧнын и сэки жӧ зэв важнӧй морскӧй туйяс дорын, кодъяс йитӧны Европаӧс мукӧд свет юкӧнъяскӧд. Германия пукалӧ Европа материк шӧрын и сія жӧ кадӧ матын важнӧй морскӧй туйез дынын, кӧдна Европасӧ ӧтлаалӧны мӧдік свет часттезкӧт.
Эльба ю вомсянь Ламаншӧдз — суткися дженьыдджык туй. Эльба уссёсянь Ламанш дынӧдз мунӧ туй вылӧ етшажык суткися.
Кильскӧй канал кузя мунӧ морскӧй туй Севернӧй мореысь Балтийскӧй мореӧ, тайӧ туйыс Германиялы зэв важнӧй: сійӧ ёна дженьыдджык Датскӧй пролив пыр туй серти, да дзоньнас Германия киын (карта, 5 лб.). Кильскӧй канал пыр мунӧ морскӧй туй Ойвыв моресянь Балтийскӧйӧ, и Германия понда эта туйыс зэв важнӧй: сія уна дженытжык, нежели Датскӧй пролив пыр туйыс и быдсӧн сія лоӧ Германия киын (карта, 5 листбок).
Севернӧй море оз кынмыв, а Балтийскӧй море Германия берегъяс дорын тупкысьлӧ сӧмын вӧсньыдик йиӧн да регыдик кежлӧ (карта, 90 лб.). Ойвыв море оз кынмывлы, а Балтий море берег доррез вевттисьӧны токо вӧснитик йыӧн и зэв недыр кежӧ (карта, 91 листбок).
Севернӧй мореын Германиялӧн эмӧсь зэв бур портъяс — Гамбург да Бремен; сулалӧны найӧ паськыд ю вомъясын, приливъяс дырйи татчӧ вермӧны пырны медся гырысь судноясыс. Ойвыв море вылын Германиялӧн эмӧсь зэв бур порттэз — Гамбург да Бремен, кӧдна сулалӧны паськыт ю уссёэзын и приливвез дырни вермӧны лэдзны медыджыт судноэз.
Балтийскӧй море вылын эмӧсь портъяс: Киль, Штеттин да Кенигсберг. Балтий море вылын сылӧн эмӧсь порттэз: Киль, Штеттин да Кёнигсберг.
Киль сулалӧ удобнӧй гаваньын, Кильскӧй канал заводитчанінын, а Штеттин да Кенигсберг — гафъясын, мӧд ног кӧ, ю вомдорса заливъясын, кодъясӧс торйӧдӧны моресянь лыа кӧсаяс. Киль сулалӧ Кильскӧй канал пондӧтчӧмӧн зэв удобнӧй гаваньын, а Штеттин да Кёнигсберг — гафаэзын, мӧднёж шуны, ю уссёэз залив дынын, кӧдна моресянь йӧрйӧмӧсь песӧка пуксьӧссэзӧн.
Висла да Неман ю вомдоръясын артмӧмаӧсь кузь лыа кӧсаяс. Висла да Немана уссёэзын эна пуксьӧссэз шогмӧтӧны кузь песӧка косаэз.
Лыасӧ татчӧ вайӧны Балтийскӧй море лунвыв берегпӧлӧнса гыяс векджык пӧльтан рытыв тӧвъяс дырйи. * Нія аркмӧны песӧкись, кӧдна господствуйтісь рытвыв тӧввезсянь вештассьӧны ваввезӧн доль Балтийскӧй море лунвыв береггезӧт.*
* Лыакӧд тшӧтш гыяс вайӧны янтар — важ измӧм пуяслысь сир; пу колясъясыс эмӧсь Балтийскӧй море пыдӧсын да берегъяс вылас. * Ӧтлаын песӧккӧт ваввез чапкалӧны сідзжӧ янтар — важся изсялӧм пуэзлісь смола, кӧдналӧн остатоккес эмӧсь Балтий море пыдӧсын да береггезын.
Юяс пуктӧны гафъясын нюйт да тыртӧны восьса мореӧ петан туйяссӧ, сы понда тані фарватеръяс весалӧм вылын пыр уджалӧны землечерпалкаяс. Гафаэзӧ юэз пуксьӧтӧны ил да сьӧкытсьӧтӧны осьта мореӧ петӧм, эта кузя сэтчин пыр фарватеррез весӧтӧм понда уджалӧны мугарьян машинаэз (землечерпалкаэз).
Суша вылын Германиялӧн границаыс мунӧ 11 государствокӧд, на пытшкысь кыкыс — Данциг да Люксембург — зэв ичӧтикӧсь. Кӧсінын Германия граничитӧ 11 государствокӧт, кӧдна коласісь кыка — Данциг да Люксембург — ӧддьӧн поснитӧсь.
Асыввыв юкӧныс сылӧн — Асыввыв Пруссия — торъялӧ ӧстальнӧй Германиясьыс векньыдик польскӧй территория полосаӧн, — тайӧ Польшалӧн Балтийскӧй мореӧ петан туй, шусьӧ Польскӧй коридорӧн. Сылӧн асыввыв частьыс — Асыввыв Пруссия — торйӧтӧма кольӧм Германия бердісь польскӧй территория векнитик полосаӧн, кӧда сетӧ Польшалӧ туй петны Балтий мореӧ и шусьӧ Польскӧй коридорӧн.
Версальскӧй мир серти Германиялысь босьтісны суседъясыс со кутшӧм бура ыджыд обласьтъяс: рытыввылын Эльзас да Лотарингия, войвылын Шлезвиг, асыввылын Силезиялысь, Познаньлысь да Рытыввыв Пруссиялысь юкӧнъяс; таысь ӧтдор, Данциг порт сы гӧгӧрса муяскӧд торйӧдӧма кыдзи вӧльнӧй карӧс да Мемель порт гӧгӧрса муясыскӧд сетӧма Литвалы. Версальскӧй мир сьӧрті Германиясянь вуджисӧ сы соседдэз дынӧ то кытшӧм тӧдчана областтез: рытвылын Эльзас да Лотарингия, ойвылын Шлезвиг, асыввылын Силезия, Познания да Рытвыв Пруссия часттез, этася, порт Данциг (окрестносттезнас) янсӧтӧма кыдз вольнӧй город и порт Мемель (окрестносттезнас) сетӧма Литвалӧ.
Ӧні Германияӧ пырӧ 16 «му»; главнӧйясыс на пытшкысь — Пруссия, коді босьтӧ медся ыджыд юкӧнсӧ став Германиясьыс, Бавария да Саксония. Ӧння кадӧ Германия сулалӧ 16 „муэзісь“ главнӧйез ны коласісь — Пруссия, кӧда быдӧс Германияись занимайтӧ ыджытжык часть, Бавария да Саксония.
Военнӧй боксянь кызвын сухопутнӧй границаас Германиялӧн естественнӧй барьеръяс (джуджыд гӧраяс) абуӧсь. Военнӧй отношеннёын Германияас сухопутнӧй границаэзлӧн унажыкыслӧн абуӧсь естественнӧй барьеррез (кыдз вылын керӧссэз).
Тайӧ ӧпаснӧ орчча государствояслы, торъя нин посни государствояслы: Бельгиялы, Голландиялы, Даниялы, Литвалы. Эта опаснӧй соседнӧй государствоэзлӧ, ӧддьӧнжыксӧ учӧтжыккезлӧ: Бельгиялӧ, Голландиялӧ, Даниялӧ, Литвалӧ.
Кыдзи мирӧвӧй война заводитчигӧн германияса войскаяс мунісны Бельгия равнинаяс пыр Войвыв Францияӧ, сідз жӧ и водзӧ война дырйи (кодӧс гӧтӧвитӧны германскӧй фашистъяс) вермасны найӧ веськӧдчыны либӧ сійӧ туйӧд жӧ рытыввылӧ, либӧ Литва да Латвия равнинаясӧд асыввылӧ — СССР границаяслань. Кыдз чулалӧм мировӧй война пондӧтчикӧ германскӧй войскаэз мунісӧ Бельгия ровнӧйиннэзӧт Ойвыв Францияӧ, сідз и лоан войнаӧ (кӧдӧ готовитӧны германскӧй фашисттэз) нылӧн войскаэз вермасӧ мунны рытвылӧ сія жӧ туй кузя, либо асывлань Литва да Латвия ровнӧйиннэз пыр — СССР границаэз дынӧ.
[Германиялӧн важ да ӧнія границаяс. [Германиялӧн важся да ӧння границаэз.
Петкӧдлӧй обласьтъяс, кодъяс торъялісны Германияысь война бӧрын Мыччалӧ областтез, война бӧрын кӧдна вуджисӧ Германия дынісь:
1 — Эльзас, 1 — Эльзас;
2 — Лотарингия юкӧн; 2 — Лотарингиялӧн часть;
3 — Рейнскӧй обласьтлӧн юкӧн; 3 — Рейнскӧй областьлӧн часть;
4 — Шлезвиглӧн юкӧн; 4 — Шлезвиглӧн часть;
5 — Рытыввыв Пруссиялӧн юкӧн; 5 — Рытвыв Пруссиялӧн часть;
6 — Познаньлӧн юкӧн; 6 — Познаниялӧн часть;
7 — Силезиялӧн юкӧн; 7 — Силезиялӧн часть;
8 — Данциг; 8 — Данциг;
9 — Мемель. 9 — Мемель.
Висьталӧй, кутшӧм государствоясӧ найӧ пырисны.] Висьталӧ, кинлӧ нія вуджисӧ?]
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй лунвыв границасӧ Войвывгерманскӧй увтаслысь. Следитӧ Ойвывгерманскӧй лажмытінлісь лунвыв граница.
Висьталӧй главнӧй горнӧй массивъяс. Шуӧ главнӧй керӧса массиввез.
Корсьӧй Вылысрейнскӧй увтас. Адззӧ Вевдӧррейнскӧй лажмытін.
Петкӧдлӧй Германияын визувтысь гырысь юяс. Мыччалӧ ыджыт юэз, кӧдна визывтӧны Германия пыр.
Войвылын Германияын куйлӧ паськыд увтас, лунвылынджык лоӧны неджуджыд гӧра массивъяс, и сӧмын самӧй лунвыв граница Дорас сулалӧны джуджыд складчатӧй гӧраяс. Германия ойвылын куйлӧ зэв паськыт лажмытін, лунвылынжык эмӧсь неыджыт керӧс массиввез, и токо самӧй лунвыв граница дынын сулалӧны ыджыт чукыра керӧссэз.
Войвывгерманскӧй увтас — холмистӧй равнина, вевттьысьӧма ледник ваясъясӧн (наносъясӧн) шӧркодя 100 м кызта слӧйӧн (мукӧд странаясын татшӧм слӧйыс ёна вӧсньыдджык). Ойвывгерманскӧй лажмытін — эта мыса ровнӧйин, кӧда вевттьӧма йыа вайӧтассэзӧн, кӧдна аркмӧтӧны 100 гӧгӧр метр кыза слой (мӧдік странаэзын эта слойыс уна вӧснитжык).
Тайӧ слӧй увсьыс сӧмын кӧнсюрӧ тыдалӧны известнякъяса важ холмъяслӧн йывъясыс. Эта слой вевдӧрын токо ӧті-мӧділаын мыччисьӧны важся мыссэзлӧн йыввез, кӧдна шогмӧмӧсь известняккезісь.
Скандинавскӧй ледник этша вылӧ куимысь воліс Войвывгерманскӧй увтас вылӧ да куимысь бӧр вешйыліс, бӧрсяыс кольліс моренаяс: либӧ шыльыд (тшӧтшкӧс) моренаяс — тайӧ пыдӧсса моренаяс, либӧ холмистӧй моренаяс — тайӧ помса моренаяс; моренаясын ӧтгудыр сорласьӧмаӧсь лыаяс, сёйяс, валун — изъяс. Скандинавскӧй ледник куимись кайліс Ойвывгерманскӧй лажмытінӧ и куимись бӧр мунліс, мый бӧрын ас сьӧрсянь колявліс моренаэз: либо волькыттэзӧ — этӧ поддоннӧй моренаэз, либо мысъяэзӧ — этӧ конечнӧй моренаэз; моренаэзын арттӧг сорласьӧмӧсь песӧккез, иззэз-валуннэз, сёйез.
Помса моренаясысь Балтийскӧй море берегъяс пӧлӧн артмӧма Балтийскӧй гряда, кӧні холмъяс костын эмӧсь зэв уна тыяс; войдӧр тані вӧлі уна валун — ледникӧн вайӧма, но ӧні му веркӧссьыс пӧшти ставсӧ нин чукӧртӧма (мунісны стрӧйбаяс вылӧ). Конечнӧй моренаэз доль Балтийскӧй море береггезӧт шогмӧтӧны Балтийскӧй гряда, кытӧн мыссэз коласын пантасьӧны зэв уна тыэз; одзжык сэтӧн вӧлісӧ уна валуннэз, кӧдна вӧлісӧ вайӧтӧмӧсь ледникӧн, но ӧні вевдӧрсяняс нія почти быдсӧн ӧктӧмӧсь (мунісӧ постройкаэз вылӧ).
Балтийскӧй грядасянь лунвывланьын кыссьӧ увтас полоса, сэні ледникъяс дырсянь кольӧмаӧсь важ ледник юяслӧн долинаяс (карта, 70 лб.). Балтийскӧй грядася лунвылынжык кыссьӧ лажмытіна полоса, кытӧн ледниковӧй кадсянь кольччисӧ первобытнӧй ледниковӧй юэзлӧн важ долинаэз (карта, 70 листбок).
Ещӧ лунвывланьын бара паныдасьӧны помса моренаяс, — ледникъясыс волісны Среднегерманскӧй гӧра массивъяс подулӧдз. Эшӧ лунвылынжык бӧра пантасьӧны конечнӧй моренаэз, сідз кыдз ледниккез вовлісӧ Шӧрӧтгерманскӧй керӧс массиввез кокувт дынӧдз.
Моренаясын эм бур материал автомобильнӧй туйяс вӧчӧм вылӧ: гравий, из (булыжник), лыа. Моренаэзын эм бур материал автомобильнӧй туйез строитӧм понда, кыдз: гравий, булыжник, песӧк.
Шӧр да Лунвыв Германияын му веркӧсыс гӧраяса; тані уна гӧра массив — паськыд, но неджуджыд из гӧраяс (гӧрб кодьӧсь). Шӧрӧт да Лунвыв Германиялӧн вевдӧрыс керӧса; сэтчин эмӧсь уна керӧса массиввез, кӧдна вачкисьӧны паськыт, но невылын изъя горббез вылӧ.
Главнӧйясыс на пытшкыс: Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс, Саксонскӧй Руднӧй гӧраяс, Судетскӧй гӧраяс, Богемскӧй вӧр, Шварцвальд. Главнӧйес ны коласісь: Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэз, Саксонскӧй Руда керӧссэз, Судеттэз, Богемскӧй вӧр, Шварцвальд.
Тані медзэвсӧ — гранит, гнейс да мукӧд кристаллическӧй сланецъяс. Нія унажыксӧ аркмӧмӧсь гранитісь, гнейсісь да мӧдік кристаллическӧй сланеччезісь.
Бокъясыс массивъяслӧн ньывкӧс, йывъясыс гӧгрӧсӧсь, — абу джуджыдӧсь (1-сянь 1½ км-ӧдз), вевттьысьӧмаӧсь кызвынысьсӧ сук вӧръясӧн — бук, дуб да лыска вӧръяс, — тасянь и налӧн нимъясыс: Шварцвальд (сьӧд вӧр), Богемскӧй вӧр да с. в. Массиввезлӧн покаттэз некрутӧсь, йыввез гӧгрӧстӧмӧсь; лэбӧны нія не вылына (1-сянь 1½ км-ӧдз) и вевттьӧмӧсь унажыксӧ тшӧк вӧррезӧн — буккезӧн, дуббезӧн да лысъяэзӧн, — мыйсянь аркмисӧ нылӧн ниммез: Шварцвальд (Сьӧд вӧр), Богемскӧй вӧр и с. одз.
Ортсыладорсянь германскӧй массивъяс ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд. Асланыс видӧн Германскӧй массиввез вачкисьӧны ӧтамӧдныс вылӧ.
Ставныс найӧ эжсьӧмаӧсь кыз слӧя (некымын метр кыза) небыд породаясӧн; тайӧ небыд породаяса слӧйыс зэв лӧсялӧ вӧръяс быдмӧмлы, а сідз жӧ и видз-му вӧдитӧмлы. Быдӧнныс нія вевттьӧмӧсь кыз слой (кынымкӧ метр) рышкыт породаэзӧн, кӧдна аркмисӧ тӧвзьӧмсянь. Эта слой удобнӧй лоӧ вӧррезлӧ быдмӧм понда, а сідзжӧ му уджалӧм понда.
Германскӧй массивъяс коластъясын эмӧсь увтас местаяс (впадинаяс); на пытшкысь гырысьджыкыс кык: ӧтиыс, кыті визувтӧ Майн ю, мӧдыс, коді куйлӧ Шварцвальд да Вогезы костын да шусьӧ Вылысрейнскӧй увтасӧн. Германскӧй массиввез коласын эмӧсь впадинаэз; ны коласісь ыджытжыккес кык: ӧтыс, кӧда кузя чуклясьӧ Майн ю и мӧдыс, кӧда куйлӧ Шварцвальд да Вогеза коласын и шусьӧ Вевдӧррейнскӧй лажмытінӧн.
Лунвылын Дунайсянь куйлӧ Баварскӧй тшӧтшкӧс вывтас. Сійӧ вевттьысьӧма плодороднӧй лёссӧн, а выліджык юкӧнас, Альпийскӧй гӧраяс дінын, тырӧма важ альпийскӧй ледник ваясъясӧн (наносъясӧн) да тыясӧн. Дунайсянь лунланьӧ куйлӧ Баварскӧй плоскӧй керӧсаин; сія вевттьӧма плодороднӧй лёссӧн, а вылынжыкинын, матын Альпаэз дынын, тыртӧма важся альпийскӧй ледниккез пуксьӧсӧн да кӧдзӧма тыэзӧн.
Дзик лунвылас Германияын, кӧні границаыс сылӧн мунӧ Швейцариякӧд да Австриякӧд, кыпӧдчӧны Альпыяс. Германияын самӧй лунвылас, кытӧн сія граничитӧ Швейцариякӧт да Австриякӧт, лэбӧны Альпаэз.
Джуджыд складкаясныслӧн эмӧсь ёсь йывъяс, пиньяса гребеньяс да джуджыд долинаяс. Ны вылын чукыррезлӧн эмӧсь йыла конеччез, пиня гребеннез да пыдын долинаэз.
Германия полезнӧй ископаемӧйясӧн озыр, торъя нин из шомӧн да руд (бурӧй) шомӧн. Пользаа шедтӧссэзӧн Германияыс богатӧй, медӧддьӧн изшомӧн и руд шомӧн.
Главнӧй из шом пластъяс куйлӧны Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвывладорын, Рур ю пӧлӧн (Рейнлӧн веськыд вож); руд шом эм уналаын Саксонскӧй Руднӧй гӧраяссянь войвывланьын. Изшомыс унажыксӧ куйлӧ Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэз ойвыв ладорын, Рур юлӧ доль (Рейнлӧн веськыт приток), а руд шом эм уна местаэзын Саксонскӧй Руднӧй керӧссэзсянь ойланьӧ.
Кӧрт рудаяс паныдасьлӧны разнӧй местаясын, но неунаӧн. Кӧрт рудаэз пантасьӧны уна местаэзын, но не ыджыт количествоэзӧн.
Германия торъя озыр калийнӧй совъясӧн — Гарцсянь лунвывланьын; тайӧ совъясыс зэв коланаӧсь и видз-му овмӧслы и промышленносьтлы. Ӧддьӧнжык жӧ Германияыс богат калийнӧй соввезӧн — Гарцсянь лунланьӧ; эна соввез имейтӧны ыджыт значеннё кыдз сельскӧй хозяйство понда, сідз и промышленность понда.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй (картаяс, 19–20 лб.-яс), январ тӧлысся 0° да юль тӧлысся 20° изотермаяслысь мунӧмсӧ. Следитӧ (карта, 19 и 20 листбок) изотермаэзлісь январскӧй 0° да июльскӧй 20° иньдӧттэз.
Уна-ӧ осадок (карта, 18 лб.) усьӧ Германияын, кӧні унджык, кӧні этшаджык да мыйла? Уна я осадоккез (карта, 18 листбок) усьӧны Германияын, кытӧн унажык, кытӧн етшажык и мыля?
Климат Германиялӧн пӧшти ӧткодь лунвылын и войвылын, сы вӧсна, мый лунвывланьӧ му веркӧсыс сылӧн кайӧ вывлань да. Германияын климат позьӧ шуны, кыдз ойвылын сідз и лун вылын ӧткодь, сідз кыдз лунланьӧ сылӧн вевдӧрыс лэбтісьӧ.
Гожӧм Германияын шоныд, но абу жар; зэръяс овлӧны частӧ да отсалӧны быдмыны турунъяслы, няньяслы, корнеплодъяслы; кос поводдяяс овлӧны шоча. Германияын гожумыс шоныт, но абу жар; зэррез усьӧны тшӧка и отсалӧны быдмыны туруннэзлӧ, сюэзлӧ да корнеплоддэзлӧ, засухаэз овлӧны зэв шоча.
Тӧв небыд, ыджыд морозъяс овлӧны сӧмын асыввылын; тӧлын тшӧкыда ульдывлӧ, зэрлӧ. Тӧв небыт, ыджыт мороззэз овлӧны токо асыввылын; тӧлӧн тшӧка овлӧны зэр сорӧн шоныттэз.
Но гӧра массивъяс вылын климатыс кӧдзыдджык; найӧ тшӧкыда вевттьысьлӧны кымӧръясӧн да тӧлын дыр кежлӧ тырлӧны лымйӧн. Но керӧса массиввез вылын климатыс уна кӧдзытжык; сія часто каттисьӧ кымӧррезӧн и тӧвнас дыр кежӧ вевттисьӧ лымӧн.
Рытыв тӧвъясысь гӧраясӧн сайӧдӧм долинаясын да увтасъясын климатыс косджык да шондіаджык. Долинаэзын да лажмытіннэзын, кӧдна рытвыв тӧввезсянь сайӧвтӧмӧсь керӧссэзӧн, климат уна кӧсжык уна шондіажык.
Юяс Германиялӧн заводитчӧны гӧраясын лунвылын да визувтӧны войвылӧ, Дунайысь ӧтдор. Германияын юэз пондӧтчӧны лунвыв керӧссэз вылын да визывтӧны ойланьӧ, кытчӧ оз позь пыртны токо Дунай.
Найӧ ыджыд вааӧсь, оз ёна ойдлыны и гожӧмын оз косьмыны. Нія унавааӧсь, нылӧн оз овлӧ ыджыт ыждӧммез и гожумнас оз косьмӧ.
Уна ю вожъяс воӧны зэв матӧ мӧда-мӧд дінас, сы понда найӧс зэв кокни вӧлі ӧтлаавны каналъясӧн. Уна притоккез нылӧн ӧтамӧдкӧт ӧтлаасьӧны сідз матына, што нійӧ вӧлӧма кокнит йитны каналлэзӧн.
Главнӧй каналъясыс мунӧны важ ледник ю долинаясӧд; Каналлэзлӧн главнӧй виззез мунӧны важся ледниковӧй юэз долинаэз кузя.
Варшава — Берлин долинаӧд (карта 70 лб.) мунӧ каналъяслӧн система: Висла — Варта — Одер — Шпрее — Гавель — Эльба. Сідз, Варшава — Берлин долина кузя (карта, 70 листбок), мунӧ каналлэзлӧн система: Висла — Варта — Одер — Шпре — Гавель — Эльба.
Тӧлын юяс Германияын кынмылӧны кык-нёль тӧлысь кежлӧ, а рытыввылын пӧшти ньӧти оз кынмывны; шуам, Рейн кынмылӧ сӧмын улыс помас лун 10–20 кежлӧ да и сэні оз быд во. Тӧлӧн Германияын юэз кынмывлӧны кык-нёль мисеч кежӧ, а рытвылын почти совсем оз кынмывлӧ; сідз, Рейн вевттиссьӧ улісь визылын 10–20 лун кежӧ и то не быд тӧлӧн.
Мусинъяс Германияын кызвыныс этша плодороднӧйӧсь — подзолаӧсь. Мусиннэз унажыксӧ Германияын етшаплодороднӧйӧсь — шаргунаӧсь.
Медся лёкӧсь мусинъяс Войвывгерманскӧй увтасын, кӧні найӧ артмисны ледник ваясъясысь (наносъясысь) да кӧні моренаяс костын уна нюръяс. Медумӧль мусиннэс Ойвывгерманскӧй лажмытінын, кытӧн нія аркмисӧ ледниковӧй вайӧтассэзісь и кытӧн моренаэз коласын уна нюррез.
Бурджыкӧсь мусинъяс сэтшӧм инъясын, кӧні абуӧсь ледник ваясъяс да кӧні пуктӧма лёсс. Буржык мусиннэз нія местаэзын, кытӧн абу ледниковӧй вайӧтассэз и кытӧн пуксис лёсс.
Медся плодороднӧй местаяс Германияын — Вылысрейнскӧй увтас да Войвывгерманскӧй увтас лунвыв доръясыс. Германияын медплодороднӧй мусиннэз — этӧ Вевдӧррейнскӧй лажмытін и Ойвывгерманскӧй лажмытінлӧн Эльба да Одер юэз кузя лунвыв петаніннэз.
Эльба да Одер юяс пӧлӧн — найӧ лёссӧн вевттьысьӧмаӧсь. Эна петаніннэс (выступпес) вевттьӧмӧсь лёссӧн.
[Саксонскӧй Руднӧй гӧраяслӧн вомӧна вундӧс. [Саксонскӧй Руднӧй керӧссэз пыр вундыштӧм.
Мыйысь тыдалӧ, мый тайӧ зэв важся гӧраяс? Мыйись тыдалӧ, што эна керӧссэз ӧддьӧн важсяӧсь?
Сёйӧд сланец Глина сланец
Порфир Порфир
Базальт — кынмӧм лава Базальт — кынмӧм лава
Гнейс Гнейс
Слюдянӧй сланец Слюда сланец
Бурӧй шома пластъяс Бурӧй изшом пласттэз
Из шом пластъяс] Изшом пласттэз]
Войвыв Германия. Ойвыв Германия.
Зэв бур няня муяс, гырысь корнеплодъяс, паськыд картупель муяс — со мый позьӧ аддзыны пӧшти быдлаын Войвыв Германияын; муяс зэв чистӧйӧсь: оз тыдавны йӧнъяс ни, пӧлӧзничаяс ни, шыр анькытшъяс ни — некутшӧм ёг турун. Сю злаккезлӧн кымӧра ыббез, сочнӧй корнеплоддэз, зэв паськыт картовки ыббез — вот мый туйӧ адззыны почти быдлаись Ойвыв Германияын; ыббез вылын — сӧстӧм; оз тыдав не желтуха, не василёк, не куколь не мӧдік ёгтуруннэз.
Войвывджык полосаас вӧдитӧны сю, зӧр да ид (сур вылӧ), а лунвылынджык, бӧльӧ плодороднӧйджык лёсса муяс вылын, — шобді да сакарнӧй свеклӧ. Ойланьынжык полосаын кӧдзсьӧ рудзӧг, зӧр да ид (сур понда), а лунвылынжык, плодороднӧйжык лёссовӧй мусиннэз вылын, — шогді и сахарнӧй свёкла.
Муяс костын тшӧкыда паныдасьлӧны вина пуан да сакар вӧчан заводъяс. Ыб шӧррезын тшӧка пантасьӧны винакеран да сахаркеран заводдэз.
Джын муыс тані помещикъяс да кулакъяс киын, кодъяс видзӧны 10 батракӧдз дай унджык. Быдсӧн мулӧн джыныс — помещиккезлӧн да кулаккезлӧн, кӧдна видзӧны батраккез — строшнӧйез дасӧн и унажык.
Батракъяс уджалӧны 14 часӧн сутки, а мукӧддырйи и унджык. Суткинас батраккез уджалӧны 14 часӧн, а мукӧдчид и унажык.
Войвыв Германияын, торъя нин сійӧ юкӧнас, коді лоӧ Эльбасянь асыввывланьын, помещикыс унджык мукӧд районъясын серти. Ойвыв Германияын, ӧддьӧнжык сія часть вылын, кӧда Эльбасянь куйлӧ асывланьжык, помещиккез унажык, нежели мӧдік районнэзын Германияас.
Помещик кытшлалӧ ас имение гӧгӧрыс да видзӧдӧ, медым батракъяс эз пукавны уджтӧг да медым арендаторъяс — орчча гӧль крестьяна — ас кадын вӧчисны став шуӧм уджъяссӧ. Помещик гӧгӧртӧ ассис именнёсӧ да видзӧтӧ, медбы батраккез эз пукалӧ уджтӧг и медбы арендаторрез — соседнӧй крестьяна-бедняккез — ас кадӧ тыртісӧ условитӧм уджжез.
Кризис понда шӧр да гӧль крестьяна массаӧн рӧзӧритчӧны, овмӧсъяссӧ налысь вузалӧны уджйӧзъяссӧ вевттьӧм вӧсна. Налӧн овмӧсъясыс тадзикӧн вуджӧны помещикъяслы да кулакъяслы. Шӧрӧт да поснит крестьяна розоритсьӧны кризиссянь массаэзӧн, и нылӧн хозяйствоэз вузассьӧны долггез понда да вуджӧны помещиккез да кулаккез киӧ.
Германияын муяс вӧдитӧны бура, уджалӧны машинаясӧн. Германскӧй ыббез зэв бура уджассьӧны машинаэзӧн.
Куйӧдысь ӧтдор, муясӧ паськыда сюйӧны минеральнӧй удобрениеяс. Назёмся, паськыта применяйтӧны минеральнӧй удобреннёэз.
Медвойдӧр немецъяс петкӧдӧны асланыс муяс вылӧ известка, разӧдӧны сійӧс посньыдик чукӧръясӧн, а сэсся шыблалӧны му пасьтаыс да пинёвтӧны пружинаа пиняясӧн. Медодз немеццез асланыс ыббез вылӧ петкӧтӧны известь, кӧдӧ чапкалӧны кыдз чочком кучаэз, а сыбӧрын рознитӧны да пинялӧны пружинаа пиняэзӧн.
Известка вӧснаыс почва лоӧ шыдӧс кодь структураа, кислотаыс сылӧн бырӧ, перегной свёртывайтчӧ да лоӧ стойкӧйӧн. Известьсянь мусин иоӧ тусья-тусья (небыт), сыись кислота ӧшӧ, нӧгыль каттисьӧ и лоӧ стойкӧйӧн.
Сы бӧрын кӧдзан машинаясӧн разӧдӧны муяс вылӧ томас-шлак, суперфосфат да калийнӧй совъяс. Сыбӧрын кӧдзан машинаэзӧн чапкалӧны ыббез вылӧ томасшлак, суперфосфат да калийнӧй соввез.
Кӧні оз тырмы куйӧд, сійӧс вежӧны «веж вынсьӧданӧн» — люпин кӧдзаӧн, кодӧс муас гӧрӧны ӧзима сю улӧ. Сэтчин, кытӧн оз тырмы назём, вежӧны сійӧ „веж удобреннёӧн“, мӧднёж шуны, люпин кадзӧмӧн, кӧдӧ гӧрӧны муас лым увтӧ рудзӧг кӧдзикӧ.
Нюрсялӧм муяс косьтӧны канаваясӧн, торф вылӧ кыскалӧны сёй; татшӧм муясыс минеральнӧй удобрениеясӧн сетӧны зэв гырысь турун да корнеплод урожайяс. Нюра мусиннэз косьтӧны канаваэзӧн, торф вылӧ кыскалӧны сёй; минеральнӧй удобреннёэз дырни сэтшӧм ыббез сетӧны зэв ыджыт турун и корнеплод урожайез.
Войвыв Германияын кӧдза вежлалан севооборотъясыс плодосменнӧйӧсь. Ойвыв Германияын кӧдзанобороттэз карчавежанаӧсь.
Нянь кӧдзаяс муяс вылын вежсьӧны пропашнӧй культураясӧн (кодъяс небзьӧдӧны почвасӧ да весалӧны ёг турунъясысь) да кӧрым турунъясӧн, торъя нин клеверӧн (кодъяс отсалӧны почвалы лоны шыдӧса тэчасӧн да чӧжны сэні азот). Ыб вылын сю кӧдзӧммез вежсьӧны гӧрана быдмассэзӧн, кӧда кузя мусиныс рышкытсялӧ да сӧстӧммӧ ёгтуруннэзісь, и вердан туруннэзӧн, ӧддьӧнжыксӧ клеверӧн, кӧдна отсалӧны мулӧ керсьыны тусьяӧн-тусьяӧн и ӧктыны азот.
Сідз жӧ паськалӧма Войвыв Германияын и скӧт видзӧм — порсьясӧс вӧдитӧм, — найӧс вердӧны медзэвсӧ картупельӧн, — да йӧла скӧт вӧдитӧм. Сідзжӧ Ойвыв Германияын бура зоралӧма и подавӧтитӧм — порссез вӧдитӧм, кӧднӧ унажыксӧ вердӧны картовкиӧн, и йӧла пода.
Мӧсъясӧс пӧшти оз лэдзлыны пӧскӧтина вылӧ. Мӧссэзӧс, кыдз и пыр, поскотинаэз вылӧ озӧ лэдзӧ.
Вердӧны найӧс гожӧмын ытшкӧм веж турунӧн (викаӧн, сераделлаӧн), а тӧлын сетӧны налы корнеплодъяс, клевер, кыд, силос да жмыхъяс. Вердӧны гожумнас нійӧ веж ытшкӧм турунӧн (викаӧн, сераделлаӧн), а тӧвнас сетӧны нылӧ корнеплоддэз, клевер, жуг, силос да жмыхаэз.
Шӧр лысьтӧмыс мӧсъяслӧн вылынджык Францияын дорысь, но уна германскӧй гӧль крестьяна гӧрӧны мӧсъяснас, вӧвъяс абутӧмла; татшӧм овмӧсъясын мӧсъяс сетӧны йӧвсӧ этшаджык. Мӧслӧн шӧрӧт йӧв вайӧмыс вылынжык, нежели Францияын, но уна германскӧй крестьяна-бедняккез, кӧдналӧн абу вӧввез, гӧрӧны ассиныс муэзнысӧ мӧссэзӧн, и сэтшӧм хозяйствоэзын мӧссэз сетӧны йӧвсӧ етшажык.
Медся ёна йӧла овмӧс паськалӧма Германияын Севернӧй море берегъяс пӧлӧн — маршъясын, кодъяс куйлӧны море уровеньысь улынджык, сы понда моресьыс найӧс потшӧма ён плотинаясӧн. Ӧддьӧнжыксӧ Германияын йӧла хозяйство зоралӧма Ойвыв море берег дорӧт — маршаэзын, кӧдна куйлӧны мореся лажмытжыка и сысянь йӧрйӧмӧсь топыт плотинаэзӧн.
Муыс маршъясын плодороднӧй (море нюйта), а климатыс сэні небыд да васӧд. Маршаэзын мусин плодороднӧй (аркмӧм морскӧй илісь), а климат сэтчин небыт да мускыт.
Йӧла скӧтсӧ пӧшти во гӧгӧр видзӧны пӧскӧтинаяс вылын, вӧтлӧны ӧти веж луг вылысь мӧдӧ. Йӧла пода почти быдса год видзӧны поскотинаэз вылын, вашӧтӧны ӧтік веж видз вылісь мӧдік вылӧ.
Лугъяссӧ торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс каналъясӧн, кытчӧ лэччӧ зэръяс бӧрын ва; зэръясла ойдісны эськӧ маршъясыс, эз кӧ сэтысь качайтны васӧ насосъясӧн. Видззез ӧтамӧд дынісь торйӧтӧмӧсь каналлэзӧн, кӧднаын зэррезісь ӧксьӧ ва; зэррез вӧтисӧ бы энӧ маршаэсӧ, кыдз бы ныись ваыс эз чапкиссьы насоссэзӧн.
Насосъяс уджалӧны сэні лун и вой дугдывтӧг, либӧ ветрянӧй мельничаясӧн либӧ парӧвӧй машинаясӧн; васӧ лэдзӧны мореӧ. Насоссэз сэтчин уджалӧны дугдывтӧг лун и ой, кӧдна вайӧтсьӧны движеннёӧ нето тӧла мельничаэзӧн, нето паровӧй машинаэзӧн; ва иньдіссьӧ мореӧ.
Тайӧ став овмӧссӧ немецъяс лӧсьӧдісны орччӧн олысь голландецъяс вылӧ видзӧдӧмӧн; найӧ важысянь нин вермасьӧны Севернӧй морекӧд, мырддисны сылысь паськыд маршъяс (голландецъяс ногӧн — <rus>польдеры</rus>). Быдӧс этӧ хозяйствосӧ немеццез вуджӧтісӧ асланыс соседдэзсянь — голландеццезсянь, кӧдна важын ни пессьӧны — вермасьӧны Ойвыв морекӧт и мырддисӧ сылісь зэв ыджыт маршаэз (голландеццез сьӧрті польдэраэз).
Ми тӧдам, Севернӧй море кайӧ аслас лунвыв берег вылӧ, коді надзӧник лэччӧ увлань. Уськӧтам тӧдвылӧ, што Ойвыв море кайӧ аслас лунвыв берег вылӧ, кӧда сыспотека лэдзчисьӧ.
Зюдерзее да Долларт артмисны кымынкӧ сё во сайын ыжыд тӧвъяс (буряяс) бӧрын, кор море нуис лыа дюнаяс да кайис муяс да лугъяс вылӧ. Зюдерзее да Долларт аркмисӧ неӧтік столетия одзті ыджыт турӧппез (буряэз) бӧрын, кӧр море орӧтіс песӧка дюнаэслісь ряддэз да пӧдтіс ыббез и видззез.
Сы бӧрын голландецъяс (а на бӧрся и немецъяс) кутісны бӧр мырддьыны морелысь участок бӧрся участок; Зюдерзее заливӧс Голландияын мыйкӧ мында босьтӧма нин. Этасянь голландеццез (а сы бӧрын и немеццез) пондісӧ морелісь участок участок бӧрсянь мырддявны бӧр, и залив Зюдерзее Голландияын мымдакӧ ни мырддьӧма.
Ӧні сы пыдӧсын, кӧні неважӧн вӧлі море да ветлісны гыяс, йирсьӧны мӧсъяс. Ӧні шы пыдӧсын, кытӧн неважын вӧлі море и бушуйтісӧ ваввез — видзсьӧны мӧссэз.
Локтӧм кризис сувтӧдіс уджсӧ. Локтӧм кризис уджсӧ сувтӧтіс.
Татшӧм выль участокъясыс эмӧсь и Германияын — Долларт залив берегъяс вылын, Везер да Эльба ю вом доръясын (карта, 73 лб.). Сэтшӧм виль участоккез эмӧсь и Германияын Долларт залив береггез вылын, и Везер да Эльба ю уссёэзын (карта, 73 листбок).
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кыдзи немецъяс подзола муяс вылын босьтӧны гырысь урожайяс — сю, корнеплодъяс да турунъяс? 1. Кыдз шаргуна мусиннэз вылын немеццез босьтӧны бур рудзӧг, корнеплод да турун урожайез?
2. Мыйла гӧль крестьяналӧн мӧсъясыс сетӧны этшаджык йӧв помещикъяслӧн да кулакъяслӧн серти? 2. Мыля крестьяна бедняккезлӧн мӧссэз вайӧны йӧвсӧ етшажык, нежели помещиккезлӧн да кулаккезлӧн?
3. Мый лоӧ, маршъясын кӧ дыр кежлӧ дугдасны уджавны насосъяс? 3. Мый лоас, кыдз маршаэзын дыр кежӧ сувтасӧ, оз пондӧ уджавны насоссэз?
Гарц асыввыв подувъяс дорын Стассфурт кар дінын перйӧны калийнӧй совъяс. Гарц лунвыв кок увтын матын Штассфурт город дынын шедтіссьӧны калийнӧй соввез.
Сэні быдлаын кыпӧдчӧны шахтаса башняяслӧн кӧрт чуньяс, а накӧд орччӧн химическӧй заводъяслӧн зэв гырысь еджыд корпусъяс. Сэтчин быдлаын шахта башняэзлӧн тӧрчитӧны кӧрт чуннез да рядӧн сыкӧт зэв ыджыт химическӧй заводдэзлӧн корпуссэз.
Тайӧ заводъясыс уджалӧны руд шом вылын, кодӧс перйӧны сэні жӧ неылын — Лейпциг бердын. Эна заводдэз уджалӧны руд изшомӧн, кӧда шедтіссьӧ сэтӧн жӧ не ылын — Лейпциг дынын.
Калийнӧй совъяс да руд шом орччӧн куйлӧм понда тані артмис Германияса химическӧй промышленносьтлӧн главнӧй центр. Калийнӧй совлӧн да руд изшомлӧн соседсялӧмыс вайӧтіс сы дынӧ, што сэтӧн Германиялӧн лоис главнӧй химическӧй промышленность центр.
Тані вӧчӧны калийнӧй удобрениеяс, а сідзжӧ быдсяма химическӧй продуктъяс: краскаяс, майтӧг, медикаментъяс, фотографиялы коланторъяс да с. в. Татӧн весӧтӧмӧн шедтӧны калийнӧй удобреннёэз, а сідзжӧ керсьӧны быдкодь химическӧй продуктаэз: краскаэз, матег, зеллёэз, фотографическӧй принадлежносттез и с. одз.
Руд шомысь вӧчӧны бензин, мавтас выйяс, гудрон да дьӧгӧдь (автомобильнӧй туйяслы) да уна мукӧд продуктъяс, на пытшкын ломтысян газъяс, кодъясӧс трубаяс пыр сетӧны промышленнӧй каръясӧ. Руд шоммезісь шедтіссьӧ бензин, мавтан виэз, гудрон да дьӧгӧдь (автомобильнӧй туйез понда) и уна мӧдік продуктаэз, а сія жӧ лыдын горючӧй газзэз, кӧдна мӧдӧтсьӧны трубаэз кузя промышленнӧй городдэзӧ.
Таысь ӧтдор, шом перерабатывайтӧны электроэнергияӧн, коді высоковольтнӧй проводъясӧд мунӧ Берлинӧ, Лейпцигӧ, Магдебургӧ, Ганноверӧ да мукӧд каръясӧ. Этася, изшом перерабатывайтчӧ электроэнергияӧ, кӧда вылын вольта проводдэз кузя мунӧ Берлинӧ, Лейпцигӧ, Магдебургӧ, Ганноверӧ и мӧдік городдэзӧ.
Каръяс Войвыв Германияын уна, и пӧшти быд карын паськалӧма промышленносьт. Ойвыв Германияын городдэз уна, и почти быдын ныын ёна паськӧтӧма промышленность.
Каръяс сулалӧны став страна пасьта. Нія чапкалӧмась омӧн страна пасьтаас.
Дзик асыввылын сулалӧ Кенигсберг — главнӧй кар Асыввыв Пруссиялӧн. Медкрайньӧй асыввылын эм Кёнигсберг — Асыввыв Пруссиялӧн главнӧй город.
Медся ыджыдыс став каръяс пытшкын Берлин, столица Германиялӧн. Быд городдэз коласісь медыджытыс — Берлин, Германиялӧн столица.
Сійӧ сулалӧ Шпрее ю вылын, Гавельӧ тайӧ юыс усянінсянь неылын. Сія сулалӧ Шпре ю дорын, неылын Гавельӧ сы усьӧм дынын.
[Важ йизьылан каддырся следъяс (колясъяс) Германияын. [Германия важся йысялӧмлӧн следдэз.
Петкӧдлӧй ледникъяслысь лунвыв границасӧ. Мыччалӧ, кыт мунӧ ледниккезлӧн лунвыв границаыс.
Петкӧдлӧй важ ва потоклысь долинасӧ Варшавасянь Гамбургӧдз. Мыччалӧ Варшавасянь Гамбургӧдз важся ва потоклісь долинасӧ.
Висьталӧй, кутшӧм юяс визувтӧны тайӧ долинаӧдыс. Кытшӧм юэз визывтӧны эта долина кузя?
Скандинавскӧй ледниклӧн лунвыв граница Скандинавскӧй ледниклӧн лунвыв граница.
Первобытнӧй потоклӧн долина Медодзза потоклӧн долина.
Конечнӧй моренаяс Конечнӧй моренаэз.
Среднегерманскӧй гӧраяслӧн обласьт] Шӧрӧт германскӧй керӧссэзлӧн область.]
[Рейн долина Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраясын. [Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэзын Рейнлӧн долина.
Шуйгавылас киссьӧм важ замок. Шульгаланьын важся замоклӧн киссьӧммез — развалинаэз.
Ю мӧдар берегас неыджыд кар. Мӧдӧр ю лапӧлын неыджыт городок.
Джуджыдӧсь-ӧ Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс?] Вылынӧсь я Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэз?]
[Рытыв-войвыв Германияын увтас берег видзӧм. [Ой-рытвыв Германияын лажмыт берег сайӧвтӧм.
Кытчӧдз эськӧ ойдіс керкаыс, жугалі кӧ плотинаыс? Уна я бы вӧйис керкуыс, плотинаыс кӧ орис бы?
Мый сійӧ маршыс?] Мый сэтшӧм маршаэз?]
Берлин да Гамбург. Берлин да Гамбург.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй, кутшӧм кӧрт туй визьяс ӧтлаасьӧны Берлинын (кытысь да кытчӧ мунӧны). Следитӧ, кыдз кӧрттуйез ӧтлаасьӧны Берлинын (кысянь и кытчӧ мунӧны).
Кутшӧм ва туйяс йитӧны Берлинӧс Гамбург да Штеттин портъяскӧд? Кытшӧм вавыв туйез йитӧны Берлинсӧ Гамбург да Штеттин порттэзкӧт?
Берлин — электротехническӧй промышленносьтлӧн ыджыд центр Германияын. Берлин — Германияын зэв ыджыт электрохимическӧй промышленностьлӧн центр.
Сэсся сэні жӧ эмӧсь гырысь паровозостроительнӧй заводъяс, кытысь вонас петӧны некымын сюрс паровозъяс, эмӧсь гырысь машиностроительнӧй да инструментальнӧй заводъяс. Сыбӧрын сыын эмӧсь зэв ыджыт паровозкеран заводдэз, кӧдна лэдзӧны годӧ неӧтік сюрсӧн, ыджыт машинакеран да инструментальнӧй заводдэз.
Берлин венласьӧ Парижкӧд паськӧм вӧчӧмын. Берлин вермасьӧ паськӧм керӧм сьӧрті Парижкӧт.
Берлин — германскӧй военщиналӧн центр, военщинаыс тані паськаліс важысянь прусскӧй корольяс отсӧгӧн. Берлин лоӧ германскӧй военщиналӧн центр, кӧда прусскӧй короллез отсӧтӧн важын ни эстӧн быдмис-паськаліс.
Уличаяс вылын быдлаын маршируйтӧны военнӧй отрядъяс да вооружённӧй фашистъяс. Сы уличаэзын быдлаын маршируйтӧны военнӧй отряддэз да фашисттэзлӧн вооружённӧй группаэз.
Берлинын уличьяссӧ видзӧны чистӧя, быдлаын пӧрадок. Берлин уличаэзын видзсьӧ порядок да чистота.
Но тайӧ ортсыса пӧрадок саяс дзебсьӧмаӧсь застенокъяс, кытчӧ штурмовикъяс вайӧны пыткаяс вылӧ революционнӧй рабочӧйясӧс. Эта внешнӧй порядок сайын дзебсисьӧны застеноккез, кытчӧ штурмовиккез пыткаэз понда вайӧтӧны революционнӧй рабочӧйезӧс.
Берлин уступайтӧ Парижлы да Лондонлы население лыд серти (2№ содтӧд) да уличнӧй движение серті. Берлин аслас оліссезӧн лоӧ Парижся да Лондонся учӧтжык (приложеннё № 2), а сідзжӧ и уличаэз кузя движеннё сьӧрті.
Берлинын эм метрополитен (мупытшса туй), а сідз жӧ му вевдорса туй, коді мунӧ Берлин шӧр юкӧнӧдыс и доргӧгӧръястіыс. Берлинын эм метрополитен (мупытшк туй), а сідзжӧ и мувевдӧр туй, кӧда кыссьӧ кыдз Берлин шӧрӧт, сідз и гӧгӧрӧт.
Рабочӧй окраинаяс Берлинын лёкӧсь, кыдзи и Парижын да Лондонын; сэні дас сюрсъясӧн уджтӧм йӧз, унаӧс на пытшкысь вӧтлӧмаӧсь патераясысь, найӧ семьяяснас олӧны важ ящикъясысь вӧчыштӧм керкаясын. Берлин доррезын рабочӧйез абу благоустроитӧмась, кыдз Парижын да Лондонын; ныын дас сюрссэзӧн уджтӧм отир, кӧдна коласісь уна вашӧтӧмӧсь патераэзісь да олӧны семьяэзнаныс керкуоккезын, кӧдна дорӧмӧсь важ ящиккезісь.
Берлин сулалӧ Германия шӧрын; сы пыр мунӧны медся важнӧй кӧрт туйяс, кодъяс вомӧналӧны Европаӧс рытыввывсянь асыввылӧ — Парижысь Москваӧ, да войвывсянь лунвылӧ — Штеттинысь Венаӧ да Римӧ. Берлин куйлӧ Германия шӧрын, и сы пыр мунӧны важнӧйжык кӧрттуйез, кӧдна кералӧны Европасӧ рытвывсянь асыввылӧ — Парижсянь Москваӧ, да ойвывсянь лунвылӧ — Штэттінсян Венаӧ да Римӧ.
Воздушнӧй (сынӧд) туйяс йитӧны Берлинӧс став столицаяскӧд Европаын. Воздушнӧй линияэз йитӧны Берлинсӧ быд европейскӧй столицакӧт.
Ва туйяс да каналъяс йитӧны Берлинӧс кык ыджыд порткӧд — Штеттинкӧд, Одер ю вом дорын, да Гамбургкӧд, Эльба ю вом дорын. Ю туйез да каналлэз ӧтлаӧтӧны Берлинсӧ кык ыджыт порткӧт — Штеттинкӧт, Одер уссёын, и Гамбургкӧт, Эльба уссёын.
Тайӧ портъяссьыс кайӧны Берлинӧдз негырысь морскӧй суднояс. Эна порттэзсянь локтӧны Берлинӧдз неыджыт морскӧй судноэз.
Гамбург — зэв важнӧй порт Германиялӧн; сійӧ сулалӧ 100 км сайын моресянь, но приливъяс дырйи сэтчӧ воӧны океанскӧй суднояс (карта, 73 лб.). Гамбург — зэв важнӧй порт Германиялӧн; сія моресянь куйлӧ 100 км ылына, но приливвез дырни лэдзӧ ыджыт океанскӧй судноэз (рисунок, 73 листбок).
Гамбург кутӧ постояннӧй рейсъяс став важнӧй портъяскӧд мирын. Гамбург пырся рейссэзӧн йитсьӧ мирас быд важнӧйжык порткӧт.
Мирӧвӧй кризис понда суднояслӧн движение Гамбург портын ёна чині. Но мировӧй кризиссянь судноэзлӧн Гамбургскӧй портын движеннё зэв ёна чиніс.
Бура ыджыд юкӧн портас пӧри быттьӧкӧ суднояс кладбищеӧ: сэні сулалӧ зэв уна морскӧй германскӧй пароход командатӧг да кусӧдӧм топкаясӧн тыртӧм (йӧзтӧм) берегъяс дорын; тайӧ пароходъясыслы оз тырмы грузыс германскӧй вузасьӧм чинӧмла. Портлӧн зэв ыджыт часть пӧрис, кыдз бы судноэз понда могильникӧ: сэтчин отиртӧм берег доррезын сулалӧны командаэзтӧг и кусӧтӧм топкаэзӧн зэв уна германскӧй пароходдэз; эна корабллез понда оз тырмӧ груззэз, сідз-кыдз германскӧй торговля зэв ёна чиніс.
Гамбургсянь неылын сулалӧ важнӧй океанскӧй порт — Бремен Везер ю вылын. Неылын Гамбургсянь Везера ю вылын сулалӧ зэв важнӧй океанскӧй порт Бремен.
Контрольнӧй юасян: Контрольнӧй вопрос:
Петкӧдлӧй карта вылысь главнӧй кӧрт туйяс Войвыв Германияын да каръяссӧ на вылысь. Мыччалӧ карта вылісь Ойвыв Германиялісь главнӧй кӧрттуйез, а сідзжӧ и городдэз.
[Гамбург да Эльба юлӧн улыс помыс. [Гамбург и Эльба юлӧн улісь визыв.
Корсьӧй маршъяс да ваттъяс (сэтшӧм местаяс, кодъяс петӧны ва улысь отлив дырйи). Адззӧ маршаэз да ваттаэз (местаэз, кӧдна кушамӧны отлив дырни).
Мыйла сьӧкыд мунны суднояслы прилив дырйи лоцманъястӧг?] Мыля судноэзлӧ проливвез дырни сьӧкыт мунны лоцманнэзтӧг?]
Шӧр да Лунвыв Германия. Шӧрӧт да Лунвыв Германия.
Шӧр полосаас Германияын уна места босьтӧны гӧра массивъяс, кодъяс эжсьӧмаӧсь либӧ вӧръясӧн, либӧ пӧскӧтинаясӧн. Германия шӧрӧт полосаын уна места занимайтӧны керӧса массиввез, кӧдна вевттьӧмӧсь либо вӧррезӧн либо поскотинаэзӧн.
Тайӧ вӧръяссӧ немецъяс видзӧны, ёна дӧзьӧритӧны: весалӧны пӧрӧм пуясысь, кос увъясысь, вермасьӧны вреднӧй гагъяскӧд; кералӧм вӧр местаын садитӧны выль вӧръяс, кӧні пуяссӧ сувтӧдӧма радъясӧн да найӧ быдмӧны зэв веськыдӧсь, мичаӧсь; бук да дуб пыдди садитӧны ӧдйӧджык быдмысь строевӧй вӧр: коз, пожӧм, ньыв. Эна вӧррес зэв ёна дозирайтчӧны, и немеццез нійӧ бура берегитӧны: весӧтӧны валёжникись, кералӧны, вермасьӧны вреднӧй насекомӧйезкӧт и кералӧм местаэзӧ садитӧны виль вӧррез, кытӧн пуэз садитӧмӧсь веськыт лёдззезӧн и быдмӧны ӧддьӧн стройнӧя; дуб да бук местӧ садитӧны чожабыдман строитчан вӧр: пожуммез, ньывпуэз, кӧззэз.
Вӧръяскостса да вӧръяссьыс вылынджык куйлысь пӧскӧтинаяссӧ используйтӧны небыд вуруна ыжъяс видзӧм вылӧ. Вӧррез коласын поскотинаэз и нысся вылынжык границаэз используйтсьӧны тонкоруннӧй баляэз вӧдитӧм понда.
Паськыд Баварскӧй плоскогорье, кӧні климатыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Войвыв Германияын, вевттьысьӧма сю, ид, зӧр да картупель муясӧн. Паськыт жӧ Баварскӧй плоскӧй керӧсаин, кытӧн климатыс сэтшӧм жӧ кыдз и Ойвыв Германияын, вевттьӧма рудзӧг, ид, зӧр да картовки ыббезӧн.
Увтас местаясын (впадинаясын) да ю долинаясын — массивъяс костын — климатыс шоныдджык да косджык, а почваяс плодороднӧйӧсь. Массиввез коласын впадинаэзын да ю долинаэзын климатыс шонытжык и кӧсжык, а мусиннэз плодороднӧйӧсьжык.
Примерӧн вермас лоны Вылысрейнскӧй увтас, кӧні муяс вылын кӧдзӧны кукуруза да сур пуан таг да кӧні муяс костас садитӧма яблоняясӧс да грушаясӧс, а ньывкӧс бокъясас сулалӧны дорвыв виноградникъяс. Примерӧн вермас лоны Вевдӧррейнскӧй лажмытін, кытӧн ыббез вылын кӧдзӧны кукуруза да сурпуӧм понда таг и кытӧн ыб шӧррезын садитӧмӧсь яблоняэз и грушаэз, а покатіннэзын кыссьӧны свальнӧй виноградниккез.
Рейнлӧн векньыдик долина, кӧні юыс мунӧ Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраясӧд, сідз жӧ дзоньнас виноградникъяс улын; Рейнлӧн векнитик долина, кытӧн юыс орӧтӧ Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэз, сідзжӧ быдсӧн янсӧтӧма виноградниккезӧн террасаэз увтӧ.
рейнскӧй вина славитчӧ и Германия ортсыын. Рейнскӧй вина славитчӧ и Германия пределлэз сайын.
Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвыв подув дорын лоӧ Рурскӧй бассейн; тані му пытшкас гырысь пластъясӧн куйлӧ зэв бур коксуйтчысь из шом (нёль судта, 1000 м. пыднаӧдз); эмӧсь тані сідзжӧ и кӧрт рудаяс. Рейнскӧй Сланцевӧй керӧссэз ойвыв кок увтын эм Рурскӧй бассейн, кӧда недраэзын куйлӧны зэв бур коксуйтсян изшом пласттэз (нёль ярус, пыдынанас 1000 м) и кытӧн эмӧсь сідзжӧ и кӧрт рудаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй Рур ю да приметитӧй, кӧні сійӧ вуджӧ лунвыв границасӧ из шом бассейнлысь. Следитӧ Рур ю да казялӧ, кытӧн сія кералӧ изшома бассейнлісь лунвыв границасӧ.
Кӧні торъя уна шахта Рурскӧй бассейнын да кутшӧм каръяс сулалӧны сійӧ полосаас? Кытӧн Рурскӧй бассейнын медуна шахтаэз и кытшӧм городдэз сулалӧны ны полосаын?
Кутшӧм кар сулалӧ Рейнӧ Рур ю усянінын, да кодарланьӧ мунӧ судоходнӧй канал? Кытшӧм город сулалӧ Рейнӧ Рур усянін дынын и кӧдалань мунӧ судоходнӧй канал?
Став Рурскӧй бассейныс тырӧма шахтаясӧн, кӧні лунысь-лун уна сё сюрс рабочӧй пырӧны му пытшкӧ да кӧні из шом перйӧмыс мунӧ медся бур машинаясӧн, кодъяс уджалӧны электричество вынӧн. Быдсӧн Рурскӧй бассейн кӧдзӧма шахтаэзӧн, кытӧн быд лунӧ сё сюрссэзӧн лэдзчисьӧны му пытшкӧ рабочӧйез и кытӧн изшом шедтаныс мунӧ мед совершеннӧй машинаэзӧн, кӧдна уджалӧны электричествоӧн.
Уна вагонетка шом лэптӧ му вылӧ быд шахта, и пырысь-пыр жӧ сійӧс сӧвтӧны кӧрт туй поездъясӧ, медым нуны заводъясӧ да пристаньясӧ. Уна изшом вагонеткаэз чапкӧ быд шахта, и сія сэк жӧ грузитсьӧ кӧрттуй поезддэзӧ, медбы нуны заводдэзӧ да пристаннезӧ.
Заводъяс чередуйтчӧны шахтаяскӧд да тыртӧм (шомтӧм) породаясысь гырысь чукӧръяскӧд. Заводдэз чередуйтсьӧны шахтаэзкӧт и зэв ыджыт пустӧй порода кучаэзкӧт.
Заводъяс гӧгӧрын быдлаын стрӧитӧма рабочӧй посёлокъяс, а сыысь ӧтдор Рурскӧй бассейнын быдмисны зэв уна промышленнӧй каръяс, на пытшкысь 16 карын 100 сюрс олысьысь унджык быдын. Заводдэз гӧгӧр быдлаын строитӧмӧсь рабочӧй посёлоккез, а, этасся, Рурскӧй бассейнын быдмисӧ зэв уна промышленнӧй городдэз, кӧдна коласісь 16 имейтӧны населеннёсӧ 100 сюрсся унажык быдыс.
Медыджыд карыс на пытшкын Эссен, тані зэв гырысь Крупповскӧй машиностроительнӧй да военнӧй заводъяс. Медыджыт ны коласісь эта Эссен зэв ыджыт Крупповскӧй машинакеран да военнӧй заводдэзӧн.
Портыс тайӧ бассейныслӧн Дуйсбург. Эта бассейнлӧн портыс — Дуйсбург.
Из шом тыра суднояс мунӧны сэтысь вывлань и увлань Рейн кузя, кыдзи мукӧд обласьтъясӧ Германияӧ, сідз жӧ и заграницаӧ, торъя нин Францияӧ да Швейцарияӧ. Судноэз, кӧдна грузитӧмӧсь изшомӧн, мунӧны сыись вылӧ и улӧ Рейн кузя, кыдз Германияас мӧдік областтезӧ, сідз и граница сайӧ, ӧддьӧнжыксӧ Францияӧ да Швейцарияӧ.
Коймӧд из шом поток мунӧ искусственнӧй каналъясӧд Эмс да Везер юясӧ и водзӧ асыввывлань Ганноверӧ. Куимӧт изшом поток мунӧ искусственнӧй каналлэз кузя Эмс да Везер юэз вылӧ и одзлань асывлань Ганновер вылӧ.
Дуйсбург лоӧ портӧн сідзжӧ и морскӧй суднояслы, кодъяс вайӧны Швецияысь да Испанияысь бур сорта кӧрт рудаяс. Сія жӧ кадӧ Дуисбург лоӧ портӧн морскӧй судноэзлӧ, кӧдна Свецияись да Испанияись вайӧны вылынсорта кӧрт рудаэз.
Рурскӧй бассейн дінын сулалӧны гырысь промышленнӧй каръяс: Вупперталь, артмис кык кар ӧтлаасьӧмӧн (Бармен да Эльберфельд), Кельн (Рейн вылын) да мукӧд. Матын Рурскӧй бассейн дынын сулалӧны гырись промышленнӧй городдэз: Вупперталь да Кёльн (Рейн вылын) и мӧдіккез.
Некӧн, Шӧр Англияын кындзи, абу та мында промышленнӧй кар ӧтлаын, кыдзи тані Рурскӧй бассейнын да сы дінын Рейн ю вылын. Некытӧн, Шӧрӧт Англияынся, абу промышленнӧй городдэзлӧн сэтшӧм чукӧртчӧм, кыдз татӧн, Рурскӧй бассейнас, и матын сы дынын Рейн вылын.
Бӧръя кадӧ промышленносьт Рурскӧй бассейнын ёна чині: уна шахтаяс, а сідз жӧ заводъяс сувтісны, уна сё сюрс рабочӧй колины уджтӧг. Медбӧрья кадӧ Рурскӧй бассейнын промышленность ёна усис: уна шахтаэз, а сідзжӧ заводдэз сувтісӧ и неӧтік сё сюрс рабочӧйез кольччисӧ уджтӧг.
Патераясысь найӧс вӧтлісны да найӧ овмӧдчисны землянкаясӧ шахтаяс да тыртӧм порода чукӧръяс костын. Вашӧтӧмӧсь патераэзісь, нія керисӧ землянкаа поселеннёэз, шахтаэз коласын кушиннэз вылын да пустӧй порода грудаэз вылын.
Рурскӧй район бӧрын мӧд район, кӧні паськаліс промышленносьт, — сійӧ Саксонскӧй район; тані, руднӧй гӧраяс подйын перйӧны из шом; тан сулалӧны промышленнӧй каръяс: Дрезден, Эльба ю вылын, да Лейпциг, книга печатайтӧмлӧн да мехъяс вӧчӧмлӧн мирсьыс ӧти зэв ыджыд центр. Рур бӧрын мӧдік район, кытӧн паськаліс промышленность, — Саксонскӧй; татӧн, Руда керӧссэз кок увтын, шедтіссьӧ изшом и сулалӧны промышленнӧй городдэз: Дрезден, Эльба ю вылын, и Лейпциг, кӧда лоӧ мирын медыджыт книгапечатайтан да мех керан центрӧн.
Коймӧд промышленнӧй район — Силезскӧй, кӧні главнӧй промышленнӧй карӧн лоӧ Бреславль, Одер ю вылын. Куимӧт промышленнӧй район — Силезскӧй, кытӧн главнӧй промышленнӧй городӧн лоӧ Бреславль, кӧда сулалӧ Одер ю вылын.
Тайӧ бассейнас, из шомысь ӧтдор, перйӧны сідз жӧ цинк. Эта бассейнын, изшомся, шедтіссьӧ сідзжӧ и цинк.
Лунвыв Германияын промышленносьт паськалӧма омӧляджыка, Шӧр Германияын серти. Лунвыв Германияын промышленность зоралӧма етшажык, нежели Шӧрӧт Германияын.
Баварияын паськалӧма сур пуӧм, главнӧй центрыс тані Мюнхен; чачаяс да карандашъяс вӧчӧм — Нюрнбергын, да мукӧд отрасльяс, шуам, электротехническӧй, химическӧй (краскаяс вӧчӧм), кучик вӧчӧм (та вылӧ используйтӧны гӧра выв вӧръясысь кырсьяс) да с. в. Баварияын ёна паськӧтӧмӧсь сур пуӧм, кӧдалӧн главнӧй центрыс Мюнхен, Нюрнбергын чачаэз керӧм да карандашшез керӧм и мӧдік отрасллез, шуам электрическӧй, химическӧй (краскаэз керӧм), кучик керӧм (керӧс вӧррезлісь карч используйтӧмӧн) и с. одз.
Тані паськыда используйтӧны юяслысь ва усян вынсӧ (Инн да мукӧд), кодъяс лэччӧны Альпийскӧй гӧраяссянь. Эстӧн паськыта используйтсьӧ ю усяннэзлӧн вын (Инн да мӧдіккез), кӧдна визывтӧны Альпа керӧссэзсянь.
Вылысрейнскӧй районын промышленносьт паськалӧма Майна вывса Франкфурт гӧгӧрын да Рейн вылын Маннгейм гӧгӧрын. Вевдӧррейнскӧй лажмытінын промышленность чукӧртӧма Майн вылын Франкфурт гӧгӧр да Маннгейм гӧгӧр, кӧда сулалӧ Рейн ю вылын.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла Рурскӧй бассейнлӧн значениеыс вывті ыджыд Германиялы? 1. Мыля Рурскӧй бассейн Германия понда видзӧ зэв ыджыт значеннё?
Индӧй кымынкӧ помка. Висьтавны неӧтік причина.
2. Мыйӧн торъялӧ видз-му овмӧс Лунвыв Германиялӧн Войвыв Германия видз-му овмӧсысь? 2. Мыйӧн Ойвыв Германияын сьӧрті Лунвыв Германияас сельскӧй хозайствоы мӧдкодь?
[Шахтаяс Рурскӧй бассейнын. [Рурскӧй бассейнлӧн шахтаэз.
Корсьӧй из шом бассейнлысь границаяссӧ лунвылын да войвылын. Адззӧ изшом бассейнлісь границасӧ лунвылын да ойвылын.
Кымын шахта воӧ 100 кв. км вылӧ Эссэн да Бохум дінын? Кыным шахта усьӧны Эссен да Бохум дынын 100 кв. км вылӧ?
Кытчӧ позьӧ мӧдӧдны из шом ва туйясӧн Дуйсбургысь?] Кытчӧ Дуйсбургись туйӧ вавыв туйез кузя мӧдӧтны изшом?]
[Важ ва туйяс Рейнлӧн да выль туйыс сылӧн, кодӧс веськӧдӧма дамбаясӧн. [Рейнлӧн важ руслоэз да виль русло, кӧда веськӧтӧма дамбаэзӧн.
Мыйла войдӧр Рейн вӧлі татшӧм кытшола? Мыля одзжык Рейн сідз чуклясис?
Мыйла юлысь ва туйсӧ веськӧдӧмыс важнӧ судоходстволы? (Висьталӧй влияниесӧ мельяс артмӧм вылӧ да мук.) Мыля русло веськӧтӧмыс судноветлӧм понда видзӧ ыджыт значеннё (висьталӧ непыдыніннэз аркмӧм вылӧ влияйтӧм и мӧд.).
Ёна важ руслояс Важся руслоэз.
Сёрсяджык руслояс Сёржыкся руслоэз.
Выль искусственнӧй русло] Виль аслӧсьӧтӧм русло.]
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс. Хозяйственнӧй да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаэз.
Германия — вылӧ кыпалӧм овмӧса капиталистическӧй страна. Германия — вылына зорӧтӧм хозяйствоӧн капиталистическӧй страна.
Промышленнӧй изделиеяс вӧчӧм серти, машинаяс вӧчӧм серти тшӧтш и, сійӧ панйис Англияӧс да босьтіс мӧд места капиталистическӧй мирын Америкаса Соединённӧй Штатъяс бӧрын. Промышленнӧй изделлёэз керӧм сьӧрті, кыдз машинаэзӧн, сія одзаліс Англияӧс и Америкаись Соединённӧй штаттэз бӧрын босьтіс капиталистическӧй мирас мӧдік места.
Англияын кӧ видз-му овмӧс ворсӧ неыджыд роль, Германияын видз-му овмӧслӧн значениеыс зэв ыджыд. Мӧдкодьыс Англия сьӧрті, кытӧн сельскӧй хозяйство орсӧ неыджыт роль, сія, што Германияын сельскӧй хозяйство видзӧ ыджыт значеннё.
Ыджыдалысь классъяс Германияын — банкъясӧс, заводъясӧс, шахтаясӧс, гырысь тӧргӧвӧй предприятиеясӧс да с. в. кутысьяс да помещикъяс (Пруссияын найӧ шусьӧны юнкеръясӧн). Германияын господствуйтісь классэз — банккезлӧн, заводдэзлӧн, шахтаэзлӧн, гырись торговӧй предприятияэзлӧн владелеццез и с. одз. да помещиккез (Пруссияын нія шусьӧны юнкеррезӧн).
Налы паныд сулалӧ уджалысь йӧз масса — рабочӧйяс, служащӧйяс, батракъяс, гӧль крестьяна. Нылӧ паныт сулалӧ зэв ыджыт уджалісь масса — рабочӧйез, служащӧйез, батраккез, крестьяна-бедняккез.
Капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн господствуйтан формаыс вежласьліс. Капиталисттэзлӧн да помещиккезлӧн господствуйтан формаэз вежсьывлісӧ.
Шуам, 1918-ӧд воӧдз Германия вӧлі монархияӧн. Сідз, 1918 годӧдз Германия вӧлі монархияӧн.
Монархия юрас сулаліс император (кайзер), а торъя государствоясын («муясын»), кодъяс пырӧны вӧлі Германияӧ — сулалісны корольяс (шуам, Пруссияын, Саксонияын, Баварияын), герцогъяс (шуам, Вюртембергын), князьяс (шуам, Ольденбургын). Сы юрын сулаліс император (кайзер), а торья государствоэзын („муэз вылын“), кӧдна вӧлісӧ сы составын, — короллез (шуам, Пруссияын, Саксонияын, Баварияын), герцоггез (шуам, Вюртембергын), княззез (шуам, Ольденбургын).
Быд германскӧй государствоын вӧлі аслас парламент — ландтаг — да аслас правительство, а став Германскӧй империяыслы вӧлі лӧсьӧдӧма ӧтувъя парламент — рейхстаг — да ӧтувъя правительство, юрнуӧдысьыс сэні шусьыліс канцлерӧн. Быд германскӧй государствоын вӧлі аслас парламент-ландтаг — и аслас правительство, а быдсӧн Германскӧй империя понда вӧлі керӧм общӧй парламент — рейхстаг — да общӧй правительство, кӧдалӧн веськӧтлісь шусьывліс канцлерӧн.
1918-ӧд во помын, кор Германияӧс вермисны мирӧвӧй войнаын, помӧдз орӧм, унежитчӧм население да армия чӧвтісны императорсӧ да став монархъяссӧ германскӧй «муясын». 1918 год конечын, кӧр Германия терпитіс мировӧй войнаын пораженнё, тшыг, мучитӧм населеннё да армия чапкисӧ императорсӧ да быд монархсӧ германскӧй „муэзын".
Но рабочӧй класслӧн революционнӧй подготовка тырмытӧмла да сійӧн веськӧдлысь социал-демократическӧй партия предательство понда, германияса уджалысь йӧзлы эз удайтчы лӧсьӧдны пролетариатлысь диктатура: власьтыс коли крупнӧй буржуазия да помещикъяс киын; найӧ лӧсьӧдісны Германияын буржуазнӧй республика общегерманскӧй президентӧн, рейхстагӧн, правительствоӧн да канцлерӧн, автономнӧй ландтагъясӧн да правительствоясӧн торъя «муясын». Однако, сы кузя, што рабочӧй класслӧн революционнӧй лӧсьӧтчӧм вӧлі етшаӧв и сы кузя, што социал-демократическӧй партия, кӧда веськӧтліс сыӧн, предайтіс, германскӧй уджалісь йӧзлӧ эз удайтчы сувтӧтны пролетариат диктатура: власть колис гырись буржуйез да помещиккез киын, кӧдна керисӧ Германияын общегерманскӧй президентӧн буржуазнӧй республика — рейхстагӧн, правительствоӧн и канцлерӧн, автономнӧй ландтаггезӧн и торья „муэз" правительствоэзӧн.
Германияса уджалысь йӧз, социал-демократъяслысь предательствосӧ аддзисны да, массаясӧн пондісны вуджны коммунистическӧй партияӧ да (бӧрйысигъясӧн) гӧлӧсуйтны сы дор выборъяс вылын. Германияын уджаліссез, кӧдна сё унажык и унажык убеждайтчисӧ социал-демократтэз предательствоын, массаэзӧн вуджлісӧ коммунистическӧй партияӧ и выборрез вылын киэз лэбтісӧ сы понда.
Рейхстагын лои ыджыд группа коммунист — депутатъяслӧн; найӧ ыджыд гӧлӧсӧн став страна пасьтала кутісны висьтавлыны буржуазнӧй республика эксплоататорскӧй пытшкӧс (сущносьт) йылысь, капитализмлы пом воӧм йылысь, пролетариат требованиеяс (корӧмъяс) йылысь. Рейхстагын аркмис депутаттэзісь-коммунисттэзісь зэв ыджыт группа, кӧда горӧн быдӧс страна пасьтаас сёрнитіс сы йылісь, што буржуазнӧй республикаыс — эксплуатируйтана, што капитализмлӧ локтӧ гибель, а сідзжӧ баитіс пролетариат требованнёэз йылісь.
1932-ӧд воӧ Германияын тӧдчӧ вӧлі революция кыпӧдчӧмлӧн матысмӧм. 1932 годӧ Германияын тӧдчис-кыліс революционнӧй взрывлӧн матӧтчӧм.
Германиялӧн крупнӧй капитал тайӧс арталӧмӧн вежис ассьыс господствуйтан формасӧ: сійӧ бырӧдіс буржуазно-демократическӧй республикалысь «вермӧмъяссӧ» (став йӧзӧн гӧлӧсуйтӧм, кывлӧн, собраниеяслӧн, печатьлӧн «свобода» да с. в.) да лӧсьӧдіс ассьыс восьса диктатура. Германияын гырись капитал, этӧ учитывайтӧмӧн, вежӧ ассис господствуйтан формасӧ: сія мунӧ буржуазно-демократическӧй республика „достиженнёэзісь“ ӧткажитчӧм вылӧ (всеобщӧй голосованнё, „свободнӧй“ кыв, собраннёэз, печать и мӧд.) да лӧсьӧтӧ ассис осьта (открытӧй) диктатура.
Татшӧм диктатурасӧ сійӧ нуӧдӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм партия пыр, коді асьсӧ шуӧ национал-социалистическӧй либӧ фашистскӧй партияӧн. Сія лӧсьӧтӧ этӧ диктатурасӧ нагладь керӧм партия пыр, кӧда нимтӧ асьсӧ национал-социалистическӧйӧн либо фашистскӧйӧн.
Фашистскӧй партия действуйтӧ кык ногӧн. Фашистскӧй партия действуйтӧ кык способӧн.
Ӧти-кӧ, сійӧ зільӧ пемдӧдны уджалысь массалысь юр вежӧрсӧ, бырӧдны налысь компартия гӧгӧр котыртчӧмсӧ да вештыны найӧс революция туйысь. Ӧткӧ, сія старайтчӧ пемдӧтны уджалісь йӧзлісь сознаннё, уничтожитны коммунист партия гӧгӧр нылісь чукӧртчӧм да иньдыны нійӧ бокӧ революционнӧй туй вылісь.
Сы могысь сійӧ лэдзӧ националистическӧй, шовинистическӧй лозунгъяс: шуӧ немецъясӧс медся культурнӧй, медся сюсь, «медся вылын сулалысь» («высшӧй») народӧн, а мукӧдӧс — «улын сулалысьясӧн» (низшӧйӧн); сійӧ усьӧдӧ несознательнӧй элементъясӧс еврейяс вылӧ; сійӧ чуксалӧ косясьны французъяскӧд, чуксалӧ Сӧветскӧй Союзлы паныд мунӧмӧ, кодӧс торйӧн ёна ненавидитӧны фашистъяс да налӧн кӧзяеваыс. Эта понда сія чапкалӧ националистическӧй да шовинистическӧй лозунггез: шуӧ немеццезӧс культурнӧйжык, способнӧйжык и вообще „высшӧй“ отирӧн, а мӧдіккезӧс „учӧтиккезӧн“; сія етша вежӧртана элементтэзӧс ызйӧтӧ, ускайтӧ паныт еврейез вылӧ; сія корӧ пессьыны паныт француззэзкӧт, Советскӧй союзкӧт, кӧда медӧддьӧн нелюбо фашисттэзлӧ да ны хозяевалӧ.
Германскӧй коммунистъясӧс фашистъяс шуӧны рӧдиналы изменникъясӧн, националистическӧй лозунгъясысь ӧтдор сетӧны массаяслы капитализм дырйи олӧмӧ пӧртны вермытӧм кӧсйысьӧмъяс: шуам, бырӧдны безработица (уджтӧмалӧм), бырӧдны кризис да с. в. Объявляйтӧны германскӧй коммунисттэзӧс, кыдз родиналӧ вежиссезӧс (изменниккезӧс); фашисттэз, националистическӧй лозунггезся, сетӧны массаэзлӧ кӧсйӧммез, кӧдна некӧр оз вермӧ лоны керӧмӧсь капитализм дырни: кыдз, шуам, бырӧтны безработица, кризис и с. одз.
Мӧд-кӧ, татшӧм агитация нуӧдӧмысь ӧтдор, фашистъяс действуйтӧны террорӧн: виӧны (судӧн и судтӧг) революционнӧй рабочӧйясӧс, пуксьӧдӧны найӧс тюрмаясӧ да торйӧн сы вылӧ лӧсьӧдӧм концентрационнӧй лагеръясӧ. Мӧдкӧ, висьталӧм примеррез агитация сьӧрті ордчӧн фашисттэз действуйтӧны террорӧн: вийӧны (суд сьӧрті и судтӧг) революционнӧй рабочӧйезӧс, пуксьӧтӧны нійӧ тюрмаэзӧ да нагладь керӧм концентрационнӧй лагеррезӧ.
1933-ӧд воӧ власьт дорӧ воӧм бӧрын фашистъяс паськыда мӧдісны нуӧдны антиреволюционнӧй террор. 1933 годӧ, кӧр нія сувтісӧ власть дынӧ, германскӧй фашисттэз ёна паськӧтісӧ антиреволюционнӧй террор.
Став партияяссӧ, фашистскӧй партияысь ӧтдор, весиг буржуазнӧй партияяссӧ разӧдӧма да запретитӧма. Быд партияыс,фашистскӧйся, нельки буржуазнӧйес, вашӧтӧмӧсь и запретитӧмӧсь.
Буржуазно-демократическӧй «свободаяс» бырӧдӧма. Буржуазно-демократическӧй „свободаэз“ вежӧмӧсь.
Рейхстаг збыльвылӧсӧ абу. Рейхстаг фактически оз существуйт.
Веськӧдлӧмас юралысьӧн сулалӧ фашистскӧй партиялӧн вождь (Адольф Гитлер), сійӧ президент и канцлер ӧтпырйӧ, назначайтӧ (пуктӧ) министръясӧс правительствоӧ да ассьыс наместникъясӧс германскӧй «муясӧ». Веськӧтлӧмын сулалӧ фашистскӧй партиялӧн вождь (Адольф Гитлер), кӧда сія жӧ кадӧ лоӧ президентӧн и канцлерӧн и сувтӧтӧ правительствоӧ министррезӧс да германскӧй „муэзӧ“ ассис наместниккезӧс.
Капиталистическӧй Германия — мирын медся ён капиталистическӧй странаяс пиын ӧти. Капиталистическӧй Германия — мирын капиталистическӧй странаэз коласісь медвына.
Из шом перйӧм серти сійӧ сулалӧ мӧд местаын Европаын (Англия бӧрын), а руд шом перйӧмкӧд тшӧтш панйӧ весигтӧ и Англияӧс (3 № содтӧд). Изшом шедтӧм сьӧрті сія сулалӧ Европаын мӧдік местын (Англия бӧрын), а ӧтлаын руд шомкӧт сія одзалӧ нельки и Англияӧс (приложеннё № 3).
Став шахтаяссӧ сэні электрифицируйтӧма, из шом перйӧны врубовӧй машинаясӧн, отбойнӧй молотокъясӧн да конвееръясӧн. Быдсӧн шахтаэз сэтчин электрифицируйтӧмӧсь, и шедтӧмыс мунӧ врубовӧй машинаэзӧн, отбойнӧй молотоккезӧн да конвейеррезӧн.
Руд шом вежӧ Германияын судзчытӧм нефть: сэтысь перйӧны промышленносьтлы да военнӧй уджлы колан продуктъяс, нефтянӧй продуктъяс местаӧ. Германияын нефть етша, а сійӧн сійӧ вежӧ руд шом: сыись шедтӧны промышленность да военнӧй удж понда важнӧй продуктаэз, кӧдна вежӧны нефть продуктаэз.
Лотарингияӧс воштӧм вӧсна Германияын кӧрт рудаыс коли этша, но сійӧс пыртӧны Швецияысь да Испанияысь да германскӧй кокс вылын перерабатывайтӧны чугунӧ да стальӧ. Кӧрт рудаэз, сы кузя, што сія ӧштіс Лотарингия, Германияын колисӧ неуна, но нія вайсьӧны Швецияись да Испанияись и германскӧй кокс вылын перерабатывайтсьӧны чугунӧ да стальӧ.
Чугун да сталь кисьтӧмын Германия уступайтӧ капиталистическӧй странаяс пытшкысь сӧмын США-лы. Чугун сылӧтӧм сьӧрті, а сідзжӧ и сталь сылӧтӧм сьӧрті капиталистическӧй странаэз коласын Германия уступайтӧ токо США-лӧ.
Калийнӧй совъяс перйӧм серти Германия сулалӧ первой местаын, а химическӧй промышленносьт паськалӧм серти сійӧ уступайтӧ сӧмын США-лы. Калийнӧй соввез шедтӧм сьӧрті Германия сулалӧ медодзын, а химическӧй промышленность зоралӧм сьӧрті сія уступайтӧ токо США-лӧ.
Германияын ёна паськалӧма быдсяма машинаяс да электроприборъяс вӧчӧм. Германияын ёна зоралӧма быдкодь машина керан да электроприборрез керан производство.
Тані найӧс вӧчӧны сэтшӧм уна, мый кызвын фабрикаясын да заводъясын важмӧм станокъяс да машинаяс вежӧма нин выльясӧн. Нія керсьӧны сымда, што унажык фабрикаэзын да заводдэзын важсялӧм станоккез да машинаэз вежӧмӧсь ни виллезӧн.
Сыысь ӧтдор, уна машинаяс петкӧдӧны мукӧд странаясӧ: Италияӧ, Японияӧ да с. в. Этасся, уна машинаэз петкӧтсьӧны мӧдік странаэзӧ: Италияӧ, Японияӧ и с. одз.
Германскӧй инженеръяс, техникъяс да рабочӧйяс — бур специалистъяс быдӧн асланыс уджын, уджсӧ вӧчӧны ӧккуратнӧя, чистӧя. Германскӧй инженеррез, техниккез да рабочӧйез лыддисьӧны асланыс уджын зэв бур специалисттэзӧн, и нылӧн удж мӧдкодь аккуратностьӧн да сӧстӧмӧн.
Фашистскӧй партия киӧ власьт вуджӧм бӧрын став промышленносьтсӧ веськӧдӧма военнӧй припасъяс да ӧружие вӧчӧм вылӧ: ӧрудиеяс, снарядъяс, танкъяс, военнӧй самолётъяс, удушливӧй газъяс да отравитан веществояс. Кыдз токо властьыс вуджис фашистскӧй партия киӧ, быдсӧн промышленность иньдӧтчис военнӧй припассэз да оружия производство вылӧ: орудияэз, снаряддэз, танккез, военнӧй самолёттэз, пӧдтан газзэз да отравляйтан веществоэз керӧм вылӧ.
Волысян туйяс Германияын паськалӧмаӧсь сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и промышленносьт. Германияын сообщеннё туйез развитӧсь сідз жӧ бура, кыдз и промышленность.
Кӧрт туйяс мунӧны зэв тшӧкыда; татшӧм уна кӧрт туй вожъяс эмӧсь сӧмын некымын странаясын мушар вылын: Бельгияын, промышленнӧй Англияын да асыввыв юкӧнас США-ын. Кӧрттуйез вевттьӧны сійӧ зев тшӧк веззэзӧн; сэтшӧм кӧрттуйезлӧн вежласьӧмыс пантасьӧ токо му вылын неуна государствоэзын: Бельгияын, промышленнӧй Англияын да асыввыв США торын.
Став поездъясыс ветлӧны стӧч расписание серти, но оз сэтшӧм ӧдйӧ ветлыны кыдзи США-ын. Быд поезддэз ветлӧны точнӧя расписаннё сьӧрті, но нылӧн перытаыс не сідз ыджыт, кыдз США-ын.
Став судоходнӧй юясыс Германияын визувтӧны искусственнӧй ва туйясӧд, берегъяссӧ крепитӧма изйӧн да бетонӧн. Германияын быд судноветлан юэз визывтӧны искусственнӧй руслоэзӧт, береггез кӧдалӧн вевттӧмӧсь изӧн и бетонӧн.
Берегъяссьыс юяс некор оз петавны (карта, 78 лб.), и суднояслы сэні некор оз мешайтны косьтъяс, кӧсаяс, пуктӧм діяс да с. в. Эна руслоэзісь юэз некӧр озӧ петӧ (карта, 79 листбок), и ны вылӧт судноветлӧмыс некӧр оз пантав некытшӧм препятствия, кыдз непыдыніннэз, чуклясьӧммез, вайӧтан островвез и с. одз.
Главнӧй юяссӧ ӧтлаалӧма джуджыд каналъясӧн, кыті грузъяс мунӧны Германия рытыв помсянь асыввыв помӧдзыс либӧ мӧдарӧ. Главнӧй юэз йитӧмӧсь пыдын каналлэзӧн, кӧдна вылӧт груззэз кыскассьӧны Германия рытвывсянь самӧй асыввылӧдз либо бӧр.
Автомобильнӧй туйяс Германияын видзӧны вывті бура, и бӧръя воясӧ Германия стрӧитӧ татшӧм туйяссӧ зэв уна, вевттьӧ асфальтӧн либӧ йиджтӧдӧ битумӧн. Германияын автомобильнӧй туйез видзсьӧны образцовӧй порядокын, и медбӧрья годдэзӧ Германия нійӧ строитӧ зэв уна, кӧднӧ вевттьӧ асфальтӧн либо йиджӧтӧ битумӧн.
Тайӧ туйясыс стрӧитсьӧны медзэвсӧ военнӧй могъяс понда — ӧти границаясысь мӧдъясӧ войскаясӧс шыбитӧм могысь. Эна туйез строитсьӧны унажыксӧ военнӧй целлез понда, медбы войскаэз позис ӧтік границаэз вылісь чапкыны мӧдіккез вылӧ.
Германиялӧн эм ыджыд тӧргӧвӧй флот; бӧръя воясӧ сійӧ тэрмасьӧ стрӧитны военнӧй флот, кодӧс сійӧ вермас шыбитны Севернӧй мореысь Балтийскӧй мореӧ Кильскӧй каналӧд. Германиялӧн эм зэв ыджыт торговӧй флот, а сія жӧ кадӧ тэрмасьӧмӧн сооружайтӧ военнӧй флот, кӧдӧ Ойвыв мореись Кильскӧй канал кузя вермӧ чапкыны Балтийскӧй море вылӧ.
Воздушнӧй флот Германиялӧн зэв ыджыд; германскӧй лётчикъяс пассажиръясӧн вӧчӧны правильнӧй рейсъяс кыдзи страна пытшкас, сідз жӧ и став орчча государствоясас. Воздушнӧй флот Германиялӧн ӧддьӧн ыджыт, и пассажиррезкӧт германскӧй лётчиккез керӧны правильнӧй рейссэз кыдз страна пытшкас, сідз и быдсӧн соседнӧй государствоэзӧ.
Ён воздушнӧй флотсӧ Германиялысь позьӧ пӧртны военнӧй флотӧ, коді вермас угрожайтны став орчча государствояслы. Германиялӧн вына воздушнӧй флот вермас керсьыны военнӧйӧ, кӧда вермас грӧзитны быд соседнӧй государствоэзлӧ.
Видз-му овмӧс Германияын сувтӧдӧма зэв вылӧ: уджалӧны машинаясӧн, сюйӧны минеральнӧй удобрениеяс, скӧтӧс вердӧны пӧтӧс кӧрымъясӧн да с. в. Сельскӧй хозяйство Германияын отличайтсьӧ (мӧдкодь) интенсивностьӧн, машинаэз, минеральнӧй удобреннёэз, вына кӧрыммез применяйтӧмӧн.
Ёна паськалӧм промышленносьт сетӧ видз-му овмӧслы уна минеральнӧй удобрениеяс да разнӧй машинаяс: тракторъяс, уна амыся плугъяс, сеялкаяс да с. в. Зоралӧм промышленность сетіс сельскӧй хозяева киэзӧ уна минеральнӧй удобреннёэз и быдкодь машинаэз: тракторрез, уналемеха плуггез, кӧдзан машинаэз и с. одз.
Сы понда урожайяс няньяслӧн, корнеплодъяслӧн, картупельлӧн Германияын вылынджык Францияын серти, Англияын кодьӧсь жӧ. Этасянь сюэзлӧн, корнеплоддэзлӧн, картовкилӧн Германияын урожайез вылынжыкӧсь, нежели Францияын, равняйтчӧны Англиякӧт.
Ёна паськалӧма йӧла овмӧс да порсь видзӧм; порсь лыд серти (24 млн.) Германия уступайтӧ сӧмын США-лы. Зэв ёна зоралӧмӧсь сідз жӧ йӧла хозяйство да порсьвӧдитӧм; порссез лыд сьӧрті (24 миллион) Германия уступайтӧ токо США-лӧ.
Став промышленносьтыс Германиялӧн да видз-му овмӧсыс гырысь капиталистъяс да помещикъяс киын, кодъяс тӧждысьӧны сӧмын асланыс доход понда. Быдсӧн Германияын промышленность да сельскӧй хозяйство — гырись капиталисттэз да помещиккез киын, кӧдна думайтӧны токо асланыс доходдэз йылісь.
Капиталистъяс котыртчӧмаӧсь (организуйтчӧмаӧсь) гырысь трестъясӧ (концернъясӧ). Капиталисттэз чукӧртӧмӧсь гырись тресттэзӧ (концерннэзӧ).
Уджтӧм йӧзлӧн лыдыс Германияын вывті ыджыд — 7 млн.-ысь уна, и ставныс найӧ семьяясныскӧд олӧны тшыг нисьӧ пӧт, некутшӧм отсӧг (пособие) налы пӧшти оз сетны. Германияын уджтӧм отирлӧн лыдыс ӧддьӧн ыджыт: унажык 7 миллионся, и быдӧнныс нія асланыс семьяэзӧн олӧны тшыгйӧн, оз босьтӧ почти некытісь некытшӧм пособияэз.
Помещикъяс да кулакъяс, — татшӧмыс Германияын уна, — медым тупкыны туйсӧ иностраннӧй прӧдуктъяслы да кыпӧдны ассьыныс доходъяссӧ, вӧчисны сідзи, мый пошлинаяс заграницаысь вайӧм сёян прӧдуктъяс вылӧ — нянь, вый, яй — кайисны зэв вылӧ. Помещиккез да кулаккез, Германияын кӧдна сідз уна, медбы пӧднавны мӧдік странаэзісь продукттэз локтӧмтӧ туй да лэбтыны ассиныс доходдэз, вермисӧ керны сійӧ, што мӧдік странаэзісь ваян сёян продукттэз вылӧ — яй, нянь, ви вылӧ пошлинаэз ёна лэбисӧ.
Тайӧ прӧдуктъяслӧн гырысь донъясыс инмӧны Германияса уджалысь йӧзлы. Эна продукттэзлӧн донсялӧмыс водӧ Германияас уджалісь отир вылӧ.
Рабочӧй класс Германияын котыртчӧ коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын капиталкӧд да фашизмкӧд вермасьӧм вылӧ. Германияын рабочӧй класс чукӧртчӧ коммунистическӧй партия веськӧтлӧм увтын пессьыны капитализмкӧт да фашизмкӧт.
ИТАЛИЯ. Италия.
Плӧщадь 310 сюрс кв. км. Площадь — 310 сюрс кв. км.
Население 42 млн. морт. Населеннё — 42 млн.
Сулаланін, границаяс да очертание. Положеннё, границаэз, очертаннё.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм параллель вуджӧ Италияӧс По ю вом дорын да кӧні сійӧ мунӧ СССР-ын? Кытшӧм параллель кералӧ Италияӧс По ю уссё дынын и кыт сія мунӧ СССР-ын?
Кутшӧм часӧвӧй поясын сулалӧ Италия? Кытшӧм часовӧй поясын куйлӧ Италия?
Кутшӧм мореяс (заливъяс, проливъяс) кытшовтӧны Италияӧс? Кытшӧм мореэзӧн (заливвезӧн, проливвезӧн) миськассьӧны Италиялӧн береггез?
Кутшӧм государствояскӧд граничитӧ суша вылын Италия? Кытшӧм государствоэзкӧт му вылын граничитӧ Италия?
Италия босьтӧ Ломбардскӧй увтасӧс Альпы бокъясӧн, Апеннинскӧй полуостровӧс да кык ыджыд діӧс — Сицилияӧс да Сардинияӧс; таысь ӧтдор, мирӧвӧй война бӧрын сійӧ босьтіс неыджыд юкӧн Балканскӧй полуостров вылысь (Триест да Фиуме портъясӧн). Италия занимайтӧ Ломбардскӧй лажмытін, кытчӧ пырӧны и Альпа керӧс покаттэз, занимайтӧ Апеннинскӧй кӧдж да кык ыджыт остров — Сицилия да Сардиния; этася, мировӧй война бӧрын сія займитіс Балканскӧй кӧджлісь неыджыт часть (Триест да Фиум порттэз).
Италиялӧн Средиземнӧй море шӧрын сулалӧмыс кокньӧдӧ сылысь разнӧй странаяскӧд море вывті волысьӧмъяссӧ, и сыысь ӧтдор, небзьӧдӧ сылысь климатсӧ. Италиялӧн Мушӧр море шӧрӧт положеннёыс кокньӧтӧ сылісь мӧдік странаэзкӧт морскӧй сношеннёэсӧ и, этася, отсалӧ небзьӧтны сылісь климат.
Войвылын Италияӧс сайӧдӧны Альпийскӧй гӧраяс, видзӧны сійӧс войтӧвъясысь да сьӧктӧдӧны войнаӧн сы вылӧ уськӧдчӧмъяссӧ. Ойвыв Италия йӧрйӧма Альпаэзӧн, кӧдна сайӧвтӧны сійӧ ойвыв тӧввезісь и сьӧкытсьӧтӧны сы вылӧ военнӧй уськӧтчӧммез.
Средиземнӧй мореӧ пыдӧ пырӧмлаыс, Италияӧс и рытывсянь и асыввывсянь кытшовтӧны мореяс. Зэв ёна Мушӧр мореӧ пырикӧ, Италия и рытвывсянь и асыввывсянь ограничитӧма мореэзӧн.
Удобнӧй гаваньясӧн лоӧны: войвылын Генуя, Венеция, Триест; лунвылын Неаполь, Мессина, Бриндизи. Удобнӧй гаваннезӧн лоӧны: ойвылын Генуя, Венеция, Триест; лунвылын — Неаполь, Мессина, Бриндизи.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм гӧраяс Италиялӧн складчатӧйӧсь? Кытшӧм керӧссэз чукыраӧсь Италияас?
Кутшӧм увтас вевттьысьӧма ю ваясъясӧн (наносъясӧн)? Кытшӧм лажмытін вевттьӧма ю вайӧтассэзӧн?
Кӧні эмӧсь кусӧм вулканъяс? Кытӧн куйлӧны кусӧм вулканнэс?
Кӧні действуйтысь вулканъяс? Кытӧн действуйтаннэс?
Висьталӧй налысь нимъяссӧ. Шуӧ нійӧ.
Кӧні тшӧкыда овлӧ землетрясение? Кытӧн овлӧны частӧй музэгалӧммес?
Кутшӧм юяс визувтӧны Ломбардскӧй увтасӧд? Кытшӧм юэз визывтӧны Ломбардскӧй лажмытінӧт?
Италия — гӧраяса страна. Италия — керӧса страна.
Войвылын сулалӧны Альпылӧн зэв джуджыд хребетъяс, найӧ век нэмӧвӧйя лымъяс да ледникъяс улынӧсь. Сы ойвылын куйлӧны зэв вылын Альпа хребеттэз, кӧдна вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн да йыэзӧн.
Лымъясысь улынджык вежӧдӧны джуджыд гӧра выв мича лугъяс. Лыммезся улынжык вежӧтӧны сочнӧй вылынкерӧс видззез.
Став гӧра бокъясас пыдӧдз кодйыссьӧмаӧсь долинаяс, на вывті визувтӧны уна юяс, вӧчӧны порогъяс да водопадъяс. Быд покаттэз гарйӧмӧсь пыдын долинаэзӧн, кӧдна кузя визывтӧны унаваа юэз и кӧдна керӧны пороггез да ваусяннэз (водопаддэз).
Главнӧй По юӧ усьӧны вожъяс Тичино, Адда да мукӧд; найӧ визувтӧны Лаго-Маджиоре, Комо да мукӧд тыяс пыр. Главнӧй ю По босьтӧ притоккез Тічино, Адда и мӧдіккезӧ; нія визывтӧны Лаго-Маджиоре тыӧт, Конто да мӧдік тыэзӧт.
Тайӧ тыясыс — ледникъясӧн вӧчӧм тыяс; помъяснаныс ледникъяс петлісны Ломбардскӧй увтас вылӧ да пуктісны татчӧ моренаяс, кодъяс и лоины быттьӧкӧ помӧдъясӧн тыяслы. Эна тыэс — ледниковӧй происхожденнёаӧсь; ледниккез асланыс конеччезӧн петавлісӧ Ломбардскӧй лажмытін вылӧ да пуксьӧтісӧ эстӧн моренаэз, кӧдна и лоисӧ тыэз понда кыдз бы пруддэзӧн.
Ломбардскӧй увтас — тайӧ важ морскӧй залив, коді тырӧма юясӧн вайӧм плодороднӧй нюйтӧн. Ломбардскӧй лажмытін — этӧ важся морскӧй залив, кӧда тыртӧма плодороднӧй ю илӧн.
По юлӧн дельтаыс и ӧні век тырӧ да вештӧ асыввывланьӧ Адриатическӧй мореӧс. По юлӧн дельта и ӧння кадӧ сё быдмӧ и дзескӧтӧ асывлань Адриатическӧй моресӧ.
Кызь нэм сайын тайӧ море берег дорын сулавліс Адрия кар, а ӧні сійӧ сулалӧ 22 км сайын берег дорсяньыс (серпас, 81 лб.). Кыкдас век одзті самӧй эта берег вылын сулаліс город Адрия, а ӧні сія берегсяняс лоӧ 22 километр ылынаын (рисунок, 82 листбок).
По юысь ӧтдор, тайӧ мореас усьӧны Эч ю да уна посни юяс, сы понда тані артмӧны пыр выль косьтъяс, діяс да кӧсаяс, кодъяс торйӧдӧны моресьыс ляпкыд ваа заливъясӧс, — найӧс шуӧны лагунаясӧн. Пося, эта мореӧ усьӧны Ӧч ю да уна поснитик юэз; этасянь эстӧн аркмӧны сё виль непыдыніннэз, островвез да чукылиннэз, моресянь йӧрйисян учӧтваа заливвез, кӧдна шусьӧны лагуннэзӧн.
Ломбардскӧй увтасӧс куим боксянь кытшовтӧны гӧраяс, та вӧсна климатыс сылӧн континентальнӧй; татчӧ оз веськавны Атлантическӧй океансянь локтысь тӧвъяс. Сідз-кыдз Ломбардскӧй лажмытін гӧгӧртӧма куим лапӧвсянь керӧссэзӧн, то сылӧн климатыс континентальнӧй; сыӧ оз вермӧ кокнита пырны тӧввез, кӧдна пӧльтӧны Атлантика океансянь.
Тӧлын тані овлӧны бура ыджыд морозъяс (−10°-ӧдз), муыс некымын вежон кежлӧ тырлӧ лымйӧн, но сы пыдди гожӧмыс тані зэв жар. Тӧлӧн сэтчин овлӧны абу учӧт мороззэз (−10° ӧдз), и муыс неӧтік недель кежӧ вевттиссьӧ лымӧн, но зато гожум овлӧ ӧддьӧн жар.
Став полуостров пӧлӧныс нюжӧдчӧны Апеннинскӧй гӧраяс. Доль быд кӧдж кузя кыссьӧны Апенниннэз.
Рытыв-войвылын, Генуэзскӧй залив дорын, Апеннинскӧй гӧраяс воӧны матӧ море берегъясӧ да помасьӧны сэні зэв гырысь тшупӧдъясӧн, кольӧ векньыдик берег дор полоса — Итальянскӧй Ривьера, кӧні сулалӧны дачаяс да морскӧй курортъяс пыр веж пуяса садъясӧн. Ой-рытвылын, Генуэзскӧй залив дынын, Апенниннэз матына локтӧны морскӧй береггез дынӧ и усьӧны ны дынӧ ӧддьӧн ыджыт уступпезӧн, кольӧны токо векнитик берегдор полоса — Итальянскӧй Ривьера, кытӧн саддэзӧн вексязелёнӧй пуэзісь кыссьӧны дачнӧй посёлоккез да морскӧй курорттэз.
Вылынджык гӧра бокъясас быдмӧны сора вӧръяс да вольсасьӧны веж лугъяс. Покаттэзӧттис вылынжык быдмӧны сора вӧррез да ольсасьӧны веж видззез.
Арно ю йыв дорын Апеннинскӧй гӧраяс дзикӧдз вежсьӧны, — тані заводитчӧ кос климата шӧр Италия. Матын Арно ю вевдӧрын Апенниннэзлӧн видыс резкӧя вежсьӧ, сідз кыдз сэтӧн пондӧтчӧ Шӧрӧт Италия аслас кӧс климатӧн.
Гӧра бокъясын абуӧсь нин мича веж лугъяс да вӧръяс. Керӧс покаттэзын сочнӧй видззез да вӧррез абуӧсь ни.
Быдлаын кыпӧдчӧны руд известнякъяса скалаяс, найӧ дзик кушӧсь либӧ вевттьысьӧмаӧсь чорыд сутшкасьысь турунъясӧн да ляпкыдик кустарникӧн. Быдлаын лэбӧны руд известковӧй скалаэз, дзик кушӧсь либо вевттьӧмӧсь чорыт бытшкасяна туруннэзӧн да поснитик кустарниккезӧн.
Апеннины да Тирренскӧй море берег костын куйлӧны холмистӧй гӧраводзьяс; тані визувтӧны юяс: Арно, Тибр да мукӧд. Апенниннэз да Тирренскӧй море берег коласын куйлӧны мысъя керӧсодззез (предгорьёэз), кӧдна пыр котӧртӧны Арно, Тибр да мӧдік юэз.
Ю вом доръясас найӧ уна нэм чӧжӧн пуктӧмаӧсь нюръяса равнинаяс — мареммыяс, маляриялӧн позъяс. Ас уссёэзын нія неӧтік век сьӧрна пуксьӧтісӧ и керисӧ нюра волькытіннэз — мареммаэз, кӧднаын позйисьӧ малярия.
Мареммыяс да Апеннины костын эмӧсь уна кусӧм да ёна киссьӧм вулканъяс, на гӧгӧрын паськыд местаяс тырӧмаӧсь вулканическӧй пӧимӧн, кӧні артмӧмаӧсь плодороднӧй почваяс. Мареммаэз да Апенниннэз коласын куйлӧны быдса лёдз кусӧм вулканнэз, кӧдна ёна кисьтӧмӧсь чулалӧм кадӧн; ыджыт пространствоэз ны гӧгӧр вевттьӧмӧсь вулканическӧй пӧимӧн, кӧда пӧрис плодороднӧй мусинӧ.
Лунвыв Италияын Неаполитанскӧй залив берег дорын сулалӧ действуйтысь вулкан — Везувий. Лунвыв Италияын Неаполитанскӧй залив берегын эм действуйтан вулкан Везувий.
Кратерсьыс сылӧн дугдывтӧг кайӧны пӧсь руяс да пӧрӧны кратер весьтас кымӧрӧ; кадысь кадӧ овлӧны извержениеяс. Сы кратерись пыр петӧны дзирыт паррез, кӧдна шогмӧтӧны йыв дынас кымӧрок; кадісь кадӧ овлӧ настоящӧй изверженнё.
Медбӧръя ыджыд извержение вӧлі 1906-ӧд воын, сэки вулканыс шыбитіс 13 судта тшын кымӧр; кымӧрыс гымаліс да чардаліс. Медбӧрья ыджыт изверженнё вӧлі 1906 годӧ, вулкан чапкис тшына кымӧрсӧ вылынанас 13 километр; кымӧрыс гымаліс да вирдаліс.
Везувий шыбитіс доналӧм бомбаяса масса; конус вылас сылӧн артмисны выль кратеръяс, сэтысь уськӧдчисны еджыдӧдз доналӧм лава юяс (потокъяс). Везувий чапкис зэв уна калитӧм бомбаэз, и сы конусын аркмисӧ виль кратеррез, кӧднаись мезмисӧ, пондісӧ петны лава потоккез, кӧдна калитчӧмӧсь чочкомӧдз.
Ӧти биа поток лэччис гӧра боктіыс да бырӧдіс некымын сикт; пасьтаыс тайӧ потокыслӧн вӧлі 4 км. Ӧтік биа поток пондіс мунны покатӧт да уничтожитіс неӧтік селеннё; эта поток вӧлі паськытанас 4 километр.
Куим кар Везувий войвыв бок дорысь тырины пӧимӧн, анькытш да грецкӧй орех (лапилли) гырся доналӧм изъясӧн да. Везувий ойвыв покатын куим город вӧлісӧ тыртӧмӧсь пӧимӧн да калитӧм иззэзӧн, кӧдна гырисянаныс вӧлісӧ анькытш туссянь греческӧй ӧрекӧдз (лапилли).
Сицилия да Сардиния діяс артмӧмаӧсь суша колясысь, коді (сушаыс) ӧтлаавліс войдӧр Европаӧс Африкакӧд. Сицилия и Сардиния островвез лоӧны остатоккезӧн сія кӧсінлӧ, кӧда одзжык ӧтлаӧтліс Европасӧ Африкакӧт.
Мупытшса вынъяс, кодъяс торйӧдісны тайӧ свет юкӧнъяссӧ, действуйтӧны и ӧні. Муувт выннэз, мыйсянь эна свет часттес аркмисӧ, действуйтӧны сё и ӧння кадӧ.
Тайӧс петкӧдлӧны вулканъяслӧн извержениеяс, а сідзжӧ ён землетрясениеяс, кодъяс кадысь кадӧ овлӧны став Лунвыв Италияын, торъя нин Калабрияын да Сицилияын. Доказательствоӧн вермасӧ лоны вулканнэзлӧн изверженнёэз, а сідзжӧ ыджыт музэгалӧммез, кӧдна овлӧны Лунвыв Италияын, а ӧддьӧнжыксӧ Калабрияын да Сицилияын.
1908-ӧд вося декабр тӧлысьын землетрясение вӧсна киссисны Сицилияын ыджыд кар Мессина да кымынкӧ посньыдик каръяс Калабрияын; сэки куліны 100 сюрс мортысь унджык. 1908 годся декабрӧ музэгалӧмӧн вӧлісӧ жугдӧмӧсь Сицилияись ыджыт город Мессина да Калабрияись неӧтік учӧтжык городдэз; эта дырни кулісӧ отирыс 100 сюрсся унажык.
Климатыс Лунвыв Италиялӧн, Апеннины джуджыд хребетъясысь ӧтдор, подтропическӧй: кос да жар гожӧм, зэра да ыркыд тӧв. Лунвыв Италияын климат, кытчӧ оз пырӧ токо Апенниннэзлӧн вылын хребеттэз, тропикувдӧрса: жар кӧс гожум да зэра ыркыт тӧв.
Енэж сэні пӧшти пыр сэзь, весиг тӧлын оз овлыны туманъяс; кадысь кадӧ рытывсянь воӧны кымӧръяс, вайӧны ливень кисьтан зэръяс, но тайӧ недыр кежлӧ — регыд енэжыс бӧр мичаммӧ, и бара дзирдалӧ югыд шонді. Нёбо почти сэтчин пыр мича, нельки тӧвнас оз овлӧ туманнэз; кадісь кадӧ рытвывсянь мыччисьӧны кымӧроккез, кӧднаись мунӧ сливеня зэр, но эта недыр кежӧ — чожа нёбоыс мичамӧ, и бӧра бура югдӧтӧ шонді.
Морозъяс овлӧны кӧ, кокньыдикӧсь, лымйыс эжлӧ сӧмын гӧраясӧс, дай сійӧ недыр кежлӧ. Мороззэз, кӧть и овлӧны, то неыджытӧсь, лым вевттьӧ токо керӧссэз, да и нійӧ недыр кежӧ.
Сы понда тані быдмӧны век веж пуяс да кустарникъяс. Сэтшӧм заросльяссӧ шуӧны маккиясӧн. Этасянь сэтчин быдмӧны вексязелёнӧй пуэз да кустарниккез, кӧдналӧн заросллес шусьӧны маккияэзӧн.
Природалӧн озырлун Италияын лоӧ сійӧ подтропическӧй климатын да сійӧ почваясын — краснозёмъясын, кодъясӧс мукӧд местаас вынсьӧдӧма вулканлӧн пӧим. Италиялӧн природнӧй богатствоэз — сы тропикувдӧр климатын да сы мусиннэзын — гӧрдмусиннэзын, кӧдна нешоча назьмитӧмӧсь вулкан пӧимӧн.
Из шомӧн да металлъясӧн сійӧ зэв гӧль. Изшомӧн да металлэзӧн сія ӧддьӧн беднӧй.
Сы пыдди сійӧ зэв озыр «еджыд шомӧн», мӧд ногӧн кӧ шуны, гӧра выв юяс вынӧн, кодъяс лэччӧны медъёнасӧ джуджыд Альпийскӧй хребетъяс вылысь. Зато сія ӧддьӧн богат „чочком шомӧн“ мӧднёж шуны, керӧс юэз вынӧн, кӧдна унажыксӧ визывтӧны вылын Альпийскӧй хребеттэз вывсянь.
Сійӧ озыр ещӧ и мраморӧн (Апеннины гӧраясын) да сераӧн (Сицилия му пытшкын). Сія богат эшӧ мраморӧн (Апенниннэзын) да сераӧн (Сицилия недраэзын).
Контрольнӧй юасян: Контрольнӧй вопрос:
Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ Войвыв Италия Средньӧй да Лунвыв Италияыс климат серти да му веркӧс тэчас серти. Висьталӧ, кытшӧм ыджытжык неӧткоддез эмӧсь Ойвыв Италия коласын да Шӧрӧт и Лунвыв Италия коласын кыдз климат сьӧрті, сидз и му вевдӧр строеннё сьӧрті.
[Италиялӧн ыдждаыс да гӧраяслӧн сулалӧм. [Италиялӧн ыждаэз да кыдз куйлӧны керӧса чеппез.
Висьталӧй кык главнӧй горнӧй система. Шуӧ кык керӧса главнӧй система.
Кӧні найӧ мунӧны лунвылын?] Кытӧн нія нюжалӧны лунвылын?]
[По ю дельталӧн содӧм. [По ю дельталӧн быдмӧм.
Корсьӧй кар, коді войдӧр сулавліс море берег дорын. Адззӧ город, кӧда одзжык вӧлі море берег дорын.
Петкӧдлӧй важ дюнаяслысь да море важ береглысь полоса да историческӧй кадӧ пуктӧм косін (суша). Мыччалӧ важ дюнаэзлісь полоса да морелісь одзза берег и кӧсін, кӧда пуксьӧтӧма историческӧй кадӧ.
Историческӧй кадӧ артмӧм суша Историческӧй кадӧ аркмӧм кӧсін.
Берегдорса важ дюнаяс] Важся берегдор дюнаэз.
abu Каналлэз.]
[Землетрясениеяслӧн да вулканъяслӧн обласьт Италияын. [Италияын вулканнэзлӧн да музэгалӧммезлӧн областтез.
Висьталӧй местаяс да каръяс, кӧні частӧ овлӧны землетрясениеяс. Висьталӧ местаэз да городдэз, кытӧн часто овлӧны музэгалӧммез.
Висьталӧй действуйтысь вулканъяссӧ. Висьталӧ действуйтан вулканнэз.
Действуйтысь вулканъяс Действуйтан вулканнэз
Кусӧм Кусӧм вулканнэз
Грязевӧй Нятя вулканнэз
Тшӧкыда овлан землетрясениеяса областьяс] Частӧй музэгалана областтез]
Войвыв Италия. Ойвыв Италия.
Зэв плодороднӧй Ломбардскӧй увтас орошайтӧны уна ваа юяс да кузьталаыс и пасьталаыс нуӧдӧм каналъяс, кыті ваыс мунӧ муяс вылӧ, садъясӧ да искусственнӧй лугъяс вылӧ. Ӧддьӧн плодороднӧй Ломбардскӧй лажмытін орошайтсьӧ (вамӧ) унаваа юэзӧн да вундалӧма доль и поперег каналлэзӧн, кӧднаӧт ваыс паськалӧ ыббез кузя, саддэз кузя да искусственнӧй видззез кузя.
Каналъяссӧ тані кокниа позис вӧчны: юяс пуктӧны асланыс ва туйясас (ю пыдӧсъясас) зэв уна нюйт да пыр ӧтарӧ кайӧны вывлань, сы понда ва уровеньыс (веркӧсыс) юясас вылынджык на гӧгӧрса муяс дорысь, да став юяссӧ сэні потшӧма плотинаясӧн, да ещӧ кык-куим пӧвста плотинаясӧн. Сэтшӧм каналлэсӧ позис керны токо сійӧн, што юэз асланыс долинаэзын пуксьӧтӧны уна ил и пыр нійӧ лэбтӧны, сысянь валӧн уровеньыс лоӧ гӧгӧртӧм ыббезся вылынжык, и быдсӧн юэз йӧрйӧмӧсь кык да куим пӧлӧс плотинаэзӧн.
Войдӧр юясыс частӧ писькӧдлісны плотинаяссӧ да вӧчлісны ыджыд лёк, но ӧні сійӧ овлӧ шоча. Одзза каддэзӧ юэз энӧ плотинаэсӧ часто орӧтлісӧ да керлісӧ ыджыт осьтаиннэз, но ӧні эта овлӧ шоча.
Медся увтас нюръяса местаясын итальянецъяс кӧдзӧны рис да кӧрым турунъяс; турунсӧ ытшкӧны квайтысьӧдз гожӧмнас. Медлажмыт местаэзын итальянеццез кӧдзӧны рис да вердан туруннэз, кӧднӧ гожумнас ытшкӧны кватись гӧгӧр.
Татшӧм местаясас видзӧны уна мӧсъяс; йӧв, вый да сыр нуӧны каръясӧ. Сэтшӧм местаэзын видзӧны уна мӧссэз да шедтӧны йӧв, ви да рись, кӧдна сыбӧрын иньдіссьӧны городдэзӧ.
Кӧні муыс косджык, сэні кӧдзӧны шобді, кукуруза да сахарнӧй свеклӧ (свекласӧ нуӧны сахар вӧчан заводъясӧ). Кытӧн мусин кӧсжык, сэтчин кӧдзӧны шогді, кукуруза, да сахарнӧй свёкла (свёкла сетӧны сахаркеран заводдэзӧ).
Нянь муяс вылын жӧ садитӧма тутӧвӧй пуяс и весиг виноград, коді гартчӧ пуяс гӧгӧр. Нія жӧ самӧй ыббез вылын, кытӧн кӧдзӧны сюэз, садитӧмӧсь эшӧ тутовӧй пуэз и нельки виноград, кӧда каттисьӧ пуэз кузя.
Ломбардияын югыдыс да васӧдыс сэтшӧм уна, мый няньяс тані бура быдмӧны и пу вуджӧр сайясын. Ломбардияын югытыс да влагаыс сідз уна, што сэтчин сюэз вермасӧ быдмыны пуэз вуджӧр вылын.
Тутӧвӧй пуяс недыр кежлӧ коръявлӧны; мыйӧн быдмыштасны коръясыс, локтасны итальянкаяс мешӧкъясӧн да нетшкасны найӧс шӧвк вӧчысь лёльӧясӧс вердӧм вылӧ; татшӧм лёльӧяссӧ видзӧны пӧшти быд крестьянин овмӧсын. Но тутовӧй пуэз недыр овлӧны вевттьӧмӧсь ліссэзӧн; токо пондӧны нія быдмыны, локтӧны кӧзичкаэзӧн итальянеццез да орлалӧны нійӧ, медбы вердны шолккеран гаггезӧс, кӧдна вӧдитсьӧны почти быд крестьянскӧй керкуын.
Но крестьяна Ломбардияын олӧны зэв гӧля; пӧшти став продуктаяссӧ ассьыныс найӧ вузалӧны налогъяс мынтӧм вылӧ, асьныс олӧны тшыг нисьӧ пӧт. Ломбардияын крестьяналӧн олӧм, однако, ӧддьӧн беднӧй: почти быдсӧн ассиныс продуктаэзнысӧ вузалӧны, медбы сія сьӧмӧн вештыны налоггез, а асьныс олӧны тшыгйӧн.
Рис плантацияяс вылын помещикъяс ордын уджалӧны батрачкаяс гожӧмбыд пидзӧсӧдзныс няйтын, удждонныс налӧн зэв ичӧт да сы вӧсна найӧ уджаліганыс лэдзӧны кокъяс берданыс кутчысьны пиявкаяслы, медым сэсся вузавлыны найӧс аптекаясӧ. Помещиккез рис плантацияэз вылын уджалӧны быдса гожум пидзӧсӧдз нятьын батрачкаэз, но зарплата нылӧн сідз учӧт, што уджалікӧ инькаэз сетӧны аслыныс коккезӧ мӧртчӧтчыны пиявкаэзлӧ, медбы сыбӧрын нійӧ вузавны аптекаэзӧ.
Урожайяс Ломбардскӧй увтасын воӧны век гырысьӧсь, — муяссӧ сэні, куйӧдысь ӧтдор, вынсьӧдӧны суперфосфатӧн да селитраӧн. Ломбардскӧй лажмытінын урожайез вексӧ овлӧны ыджытӧсь, сідз кыдз ыббез, назёмӧнся, удобряйтсьӧны суперфосфатӧн да селитраӧн.
Шобді воӧ 20 ц 1 га вылын. Ӧтік га вылісь шогді сетӧ 20 ц.
Альпы да войвыв Апеннины гӧра бокъясын италияса крестьяна видзӧны скӧт — вӧдитӧны бур пӧрӧдаа гӧра выв мӧсъясӧс («тиролькаяс»); йӧв да сыр нуӧны каръясӧ. Альпа покаттэзын да Ойвыв Апенниннэз покаттэзын итальянскӧй крестьяна занимайтсьӧны подавӧдитӧмӧн — вӧдитӧны керӧс породистӧй мӧссэз („тироллэз“); йӧв да рись иньдӧны городдэзӧ.
Видз-му овмӧскӧд тшӧтш Войвыв Италияын ёна паськаліс мирӧвӧй война бӧрын промышленносьт. Ойвыв Италияын ордчӧн сельскӧй хозяйствокӧт ёна паськаліс мировӧй война бӧрын и промышленность.
Став юяс вылын, кодъяс визувтӧны Альпы да Апеннины гӧраяссянь, стрӧитӧма гырысь электростанцияяс, кодъяссянь высокӧй напряжениеа ток локтӧ Миланӧ, Туринӧ, Генуяӧ мукӧд каръясӧ. Быд ю вылын, кӧдна визывтӧны Альпаэз да Апенниннэз вылісь, строитӧмӧсь ыджыт электростанцияэз, кӧднасянь ыджыт напряженнёа ток сетчӧ линияэз кузя Милан, Турин, Генуя да мӧдік городдэзӧ.
Гӧра выв юяс вынӧн уджалӧны станокъяс, бергалӧны уна миллион чӧрсъяс хлопчатобумажнӧй да шӧвк фабрикаясын; сэні перерабатывайтӧны иностраннӧй хлопок да италияса шӧвк, натуральнӧйӧс и искусственнӧйӧс, кодӧс вӧчӧны сійӧ каръясас жӧ химическӧй заводъясын. Керӧс потоккез вайӧтӧны движеннёӧ быдкодь станоккез и бергӧтӧны миллион чӧрссэз хлопчатобумажнӧй да шёлковӧй фабрикаэзын; ныын перерабатывайтсьӧ иностраннӧй хлопок да итальянскӧй шёлк, натуральнӧй да искусственнӧй, кӧда керсьӧ нія жӧ городдэзын химическӧй заводдэзын.
Главнӧй кар Войвыв Италияын — Милан. Ойвыв Италияын главнӧй город — Милан.
Сійӧ сулалӧ Ломбардскӧй увтас шӧрын, уна кӧрт туй вож ӧтлаасян инын (главнӧйыс на пытшкысь Сен-Готардскӧй) да уна автострада ӧтлаасянінын (автострада — гырысь автомобильнӧй туй, паськыд, шыльыд, вевттьӧма асфальтӧн). Сія сулалӧ Ломбардскӧй лажмытін шӧрын, сэтӧн, кытӧн керассьӧны (поперегассьӧны) неӧтік кӧрттуй, кӧдна коласісь главнӧйыс Сен-Готардскӧй, и мымдакӧ автострадаэз, мӧднёж висьтавны, ыджыт автомобильнӧй туйез, паськытӧсь и волькытӧсь, кӧдна вевттьӧмӧсь асфальтӧн.
Автострадаясӧс вӧчӧма сідзи, мый асланыс туй вылын найӧ вуджӧны мукӧд туйяссӧ либӧ тоннельясӧд, либӧ посъяс вывті; татшӧм туйясӧд автомобильяс вермӧны мунны 200 км-ӧн час. Автострадаэз керӧмӧсь сідз, што асланыс туй вылын кералӧны мӧдік туйез либо тоннеллезӧт, либо поссэз вылӧт; сэтшӧм туйез кузя автомобиллез ӧтік часӧ вермасӧ котӧртны 200 км ылына.
Автомобильнӧй движение сэтшӧма паськалӧма Войвыв Италияын, мый грузъяс кыскалӧм, весиг ылі туйясӧ, сувтӧ донтӧгджык кӧрт туйяс вылын серти. Ойвыв Италияын автомобильнӧй движеннё сідз ёна зораліс, што груз кыскалӧм нельки ылын расстояннёэзӧ лоӧ донтӧмжык, нежели кӧрттуйез вылӧт.
Промышленносьт паськалӧмла Милан ёна быдмис да ыджда сертиыс лои первой карӧн Италияын (2 № содтӧд). Промышленность зоралӧмсянь Милан ёна быдмис и Италияын аслас ыждаӧн лоис медпервӧй городӧн (приложеннё № 2).
Турин — вывті тӧдчана промышленнӧй центр Францияысь локтан туй вылын — Мон-Сенисскӧй тоннель пыр. Турин — важнӧй промышленнӧй центр, кӧда сулалӧ Франциясянь Мон-Сенисскӧй тоннель пыр туй мунанінын.
Туринын эм ыджыд автомобильнӧй завод («Фиат»). Туринын эм ыджыт автомобильнӧй завод („Фиат“).
Генуя — вывті тӧдчана порт став Италияыслӧн, гырысь судостроительнӧй да машиностроительнӧй заводъясӧн. Генуя — Италиялӧн важнӧй порт, кылӧн эмӧсь суднокеран да машинакеран гырись заводдэз.
Генуя лоӧ портӧн не сӧмын Италиялы, но сідз жӧ и Швейцариялы. Генуя лоӧ портӧн не токо Италия понда, но и Швейцария понда.
Венеция — торговӧй порт Адриатическӧй море лагунаын. Венеция — Адриатическӧй море лагун вылын торговӧй порт.
Карыс сулалӧ уна діяс вылын; уличаяс пыдди тані — протокъяс да каналъяс; экипажъясӧн пыдди Венецияын ветлӧны пыжъясӧн — гондолаясӧн. Город строитӧма уна островвез вылын; уличаэз туйӧ лоӧны протоккез да каналлэз; экипажжез туйӧ Венецияын ветлӧны пыжжезӧн — гондолаэзӧн.
Подӧн да автомобильясӧн ветлӧм мунӧ набережнӧй уличаясӧд. Му вылӧт подӧн да автомобиллезӧн ветлӧмыс мунӧ токо берегдор уличаэзӧт.
Каналъяс вомӧн стрӧитӧма уна со пос. Каналлэз пыр керӧмӧсь уна сё поссэз.
Тайӧ карас волӧны уна иностраннӧй буржуазнӧй туристъяс. Город кыскӧ ас дынас уна буржуазнӧй туристтэзӧс.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла ломбардскӧй увтасын кокни нуӧдны искусственнӧй орошение? 1. Мыля Ломбардскӧй лажмытін удобнӧй лоӧ искусственнӧй вадӧм понда?
2. Кӧть эськӧ Ломбардияын плодороднӧйӧсь муясыс, мый вӧсна крестьянаясыс сэн гӧля олӧны? 2. Мыля, кӧть и мусиннэз плодороднӧйӧсь, Ломбардскӧй крестьяна бедствуйтӧны?
3. Петкӧдлӧй карта вылысь Ломбардия пыр мунан главнӧй туйяссӧ войвывсянь лунвылӧ да рытывсянь асыввылӧ (висьталӧй каръяс). 3. Мыччалӧ карта вылын главнӧй туйез, кӧдна мунӧны Ломбардія пыр ойвывсянь лунвылӧ и рытвывсянь асыввылӧ (шуӧ городдэз).
Шӧр да Лунвыв Италия (полуостров да діяс). Шӧрӧт да Лунвыв Италия (кӧдж да островвез).
Турунӧн гӧль пӧскӧтинаяс вылын Апеннины гӧраясын йирсьӧны ыж да кӧза стадаяс. Апенниннэз умӧлик поскотинаэз вылын видзсьӧны баля да кӧза стадоэз.
Тӧлын, кор гӧраяс тырӧны лымйӧн, пастукъяс лэччӧны стадаяснас гӧра водзьясас да локтӧны мареммыясӧдз. Тӧлӧн, кӧр керӧссэз вевттисьӧны лымӧн, стадоэзнаныс пастуххез лэдзчисьӧны керӧсодззезӧ да локтӧны мареммаэзӧдз.
Васӧдджык долинаясын гӧраяс костын итальянецъяс быдтӧмаӧсь благороднӧй каштан рощияс, а равнинаяс вылын быдлаын садитӧма век веж маслинаяс да рожковӧй пуяс. Унажык влажнӧй лажмытіннэзын керӧс колассэзын итальянеццез быдтісӧ благороднӧй каштановӧй вӧроккез, а ровнӧйиннэзын садитісӧ вексязелёнӧй маслинаэз да рожковӧй пуэз.
Тайӧ пуясыс оз повны гожся кос поводдяысь. Эна пуэз озӧ полӧ гожумся засухаэзісь.
Маслина плодъясысь вӧчӧны уна оливковӧй вый, коді Лунвыв Италияын вежӧ мӧс вый, а рожковӧй пу плодъясӧн вердӧны осёлъясӧс да вӧвъясӧс. Маслина плоддэзісь шедтіссьӧ уна оливковӧй ви, кӧда Лунвыв Италияын вежӧ мӧсви, а рожковӧй пу плоддэзӧн вердӧны осёллэзӧс да вӧввезӧс.
Быдлаын быдмӧ сідз жӧ и виноград, сыысь вӧчӧны уна вина. Быдлаын сідзжӧ быдмӧ и виноград, кӧдаись керсьӧ зэв уна вина.
Винограднӧй вина Италияын зэв донтӧм да, сійӧ мунӧ быдлунъя юантор пыдди. Винограднӧй вина Италияын сідз донтӧм, што лоӧ быдлунся юанӧн.
Быдлаын вӧдитӧны сідзжӧ миндальнӧй пуяс; найӧ дзордзалӧны водз тулысын розӧвӧй дзоридзьясӧн да чӧскыд дукнас тыртӧны сынӧдсӧ став лунвыв Италияас, а, торъя нин Апулияын. Быдлаын сідзжӧ быдтіссьӧны миндальнӧй пуэз, кӧдна чветитӧны одз тулыснас розовӧй чветтэзӧн да асланыс ароматӧн тыртӧны воздухсӧ быдсӧн Лунвыв Италияын, а эшӧ ӧддьӧнжык Апулияын.
Тайӧ пуяскостса мусӧ гӧрӧны ар кежлӧ да кӧдзӧны сэтчӧ ӧзима шобді либӧ ид, кодъяс воӧны майын либӧ юнь тӧлысь заводитчигӧн. Эна пуэз коласын ар кежӧ муэз гӧрсьӧны и кӧдзсьӧны ӧзимовӧй шогдіӧн либо идӧн, кӧдна воӧны майын нето июнь пондӧтчикӧ.
Муыс Лунвыв Италияын гырысь помещикъяс киын; налӧн зэв гырысь участокъяс — латифундияяс. Лунвыв Италияын муыс — гырись помещиккез киын, кӧдна видзӧны паськыт участоккез — латифундияэз.
Сэні уджалӧны либӧ батракъяс, — татшӧмыс сэні зэв уна, либӧ гӧль крестьяна — арендаторъяс. Ны вылын уджалӧны либо батраккез — нія сэтчин ӧддьӧн уна, либо беднӧй крестьяна-арендаторрез.
Ӧтчыд, — гижӧ ӧти морт, коді вӧлӧма Италияын 1933-ӧд воӧ, — ме волі батрак ордӧ; сійӧ олӧ сёй джоджъяса хижинаын (керкаын). „Ӧтчид, — гижӧ очевидец, кӧда вӧлӧма Италияын 1933 годӧ, — меным лоис посетитны батракӧс, кӧда оліс сёёвӧй джоджа хижинаын.
Сыкӧд тшӧтш олӧны семьяяснас сылӧн кык ёрт да ослик, кодӧн кыскалӧны ылісянь ва. Ӧтлаын сыкӧт семьяэзӧн олісӧ сылӧн кык ёрт да ослик, кӧда вылын зэв ылісь ваялісӧ ва.
Комнатаын ветлӧны курӧгъяс. Джодж кузя ветлӧтісӧ курӧггез.
Менӧ дивӧ кутіс, ни лун шӧр кадын, ни часын, ни кык часын лун шӧр бӧрын некод олысьяс пытшсьыс эз пуксьыв сёйны. Меным лоис диво, што не луншӧрнас, не часӧ, не кык часӧ луннас оліссез коласісь некин оз кутчись сёян бердӧ.
— «Кор нӧ ті сёйланныд"? Меным шуӧны: «Куим часын», — да висьталӧны тайӧ обласьтас пӧ батракъяс сёйӧны сӧмын ӧтикысь луннас — 3 часын. — „Кӧр жӧ тійӧ сёйлатӧ?“ Меным паныт висьталісӧ: ,3 часӧ“, — и вежӧртӧтісӧ, што эта областьын батраккез сёйӧны луннас токо ӧтчид — 3 часӧ.
Сійӧ лунас кӧзяиныс семьяас вӧлі висьӧ да куйлӧ вольпась вылын. Сія лунӧ семьяись юралісь вӧлі шогалӧ и куйлӧ ольпась вылын.
Ме шуа, висьысьыслы, мися, колӧ эськӧ сетны йӧв. Ме шуи, што шогалісьлӧ коліс бы сетны йӧв.
Синва доршасигтырйи меным шуӧны: «Йӧв... а кысь сійӧс босьтан? Синнэз вылын синваӧн меным шуисӧ: ,Йӧв..., а кытісь жӧ миянлӧ сійӧ босьтны?
Ми вунӧдім нин, мый кӧнкӧ свет вылын эм йӧв. Мийӧ вунӧтчим ни, што свет вылын эм йӧв.
Челядь со школаӧ оз ветлыны — нинӧмӧн, да и велӧдчан книгаяссӧ ньӧбны нинӧм вылӧ». Челядь вот школаӧ оз ветлӧ — немӧн, да и велӧтчан книгаэз босьтны нем вылӧ“.
Садъяс да виноградникъяс вевттьӧны став море берег вывсӧ полуостров вылас и, діяс вылас и. Саддэз да виноградниккез вевттьӧны быдсӧн морскӧй берег дорсӧ кыдз кӧдж вылын, сідз и островвез вылын.
Торъя мичаӧсь найӧ гӧра да нӧрыс бокъясын, кӧні мусьыс петӧны ключьяс; татшӧм инъясын бура быдмӧны фигияс (инжир), апельсинъяс, лимонъяс. Ӧддьӧнжык роскошнӧйӧсь нія сэтшӧм керӧс да мыс покаттэзын, кытӧн му пытшкись рудзалӧны источниккез (ключчез); сэтшӧм местаэзын бура быдмӧны фигаэз (инжир), апельсиннэз да лимоннэз.
Уналаын татшӧм гӧра бокъясас, кӧні найӧ вывті крутӧсь, перйӧма зырйӧн либӧ динамитӧн скалаяс да вӧчӧма террасаяс; сэні террасаяс вылас сулалӧны садъяс да виноградникъяс. Нешоча сэтшӧм покаттэзын, ӧддьӧн кӧ нія крутӧсь, скалаэз жугдӧмӧсь заступӧн либо нетшкӧвтӧмӧсь динамитӧн и керӧмӧсь зэв уна террасаэз, кӧдна вылын и сулалӧны саддэз да виноградниккез.
Во гӧгӧр дугдывтӧг уджалӧны итальянецъяс тайӧ террасаяс вылас; весиг тӧлын найӧ кодйӧны сэтысь мусӧ да пуктӧны овощьяс: бобы, лук да картупель. Быдса год дугдывтӧг эна террасаэз вылын уджалӧны итальянеццез; нельки тӧвнас нія гарйӧны ны вылӧ муэз и садитӧны карччез: бобиэз, лук, картовки.
Картупель воӧ водз тулысын; сійӧс итальянецъяс нуӧны войвылӧ Швейцарияӧ, Германияӧ, Англияӧ, кӧні вузалӧны тулысын ыджыд донӧн. Картовки воӧ тулыснас одз; сійӧ итальянеццез мӧдӧтӧны ойвылӧ: Швейцарияӧ, Германияӧ, Англияӧ, кытӧн сія эта кадӧ вузассьӧ донӧн.
Став выгодаыс картупель нуӧмысь воӧ, дерт, тӧргӧвечьяслы, крестьяналы жӧ оз коль сьӧмыс и нянь выланыс; став прӧдуктаыс налӧн ӧдва тырмӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ. Быдсӧн выгодаэз эта мӧдӧтӧмись босьтӧны торговеццез, крестьяналӧ жӧ деньгаыс оз кольччы и нянь вылӧ; быдсӧн нылӧн продуктаэз ӧдва тырмӧны налоггез да арендаэз понда мынтӧм вылӧ.
Ещӧ мичаӧсь садъяс Сицилия доргӧгӧръясын; сэні гӧра увъясысь петӧны уна ключьяс, сы понда сэні позьӧ нуӧдны искусственнӧй орошение. Эшӧ роскошнӧйжык саддэз — Сицилия доррезӧт; сэтчин керӧс увттэзісь петӧны обильнӧй ключчез, кӧдна сетӧны возможность искусственнӧя орошайтны саддэз.
Садъясас кисьмӧны апельсинъяс, лимонъяс да мандаринъяс. Эна саддэзын воӧны апельсиннэз, лимоннэз и мандариннэз.
Татшӧм фруктъяссӧ Сицилияын зэв уна чукӧртӧны; сӧвтӧны найӧс пароходъяс вылӧ да нуӧны Европаса разнӧй странаясӧ (карта, 88 лб.). Энӧ фруктаэсӧ Сицилияын ӧктӧны сідз уна, што нійӧн грузитӧны корабллез, кӧдна кыскӧны нійӧ Европаас быд странаӧ (карта, 88 листбок).
Промышленносьт Лунвыв Италияын абу паськалӧма — тані абу ни сырьё, ни шом, ни ыджыд ваа порогъяса юяс, кыдзи войвылын. Лунвыв Италияын промышленность не сідз зоралӧма — сэтӧн абу не сырьё, не шом, не унаваа порога юэз, кыдз ойвылын.
Каръясын эмӧсь разнӧй фабрикаяс; но ставныс найӧ посниӧсь — тайӧ либӧ консервнӧй заводъяс (фруктӧвӧй), либӧ мельничаяс, либӧ макарон фабрикаяс (итальянецъяс зэв любитӧны макарон). Городдэзын эмӧсь быдкодь фабрикаэз; но быдӧнныс нія поснитикӧсь — этӧ либо консервакеран заводдэз (фруктаэз заготовка сьӧрті), либо мельничаэз, либо макаронкеран фабрикаэз (итальянеццез ӧддьӧн радейтӧны макароннэсӧ).
Каръяс Шӧр да Лунвыв Италияын уна, но найӧ абу гырысьӧсь, сэні паськалӧма сӧмын вузасьӧм. Городдэз Ойвыв да Лунвыв Италияын ӧддьӧн унаӧсь, но нія неыджытӧсь, ныын зоралӧма токо торгуйтӧм.
Медыджыд кар Апеннинскӧй полуостров вылын Рим — столица Италиялӧн, Тибр ю вылын. Апеннинскӧй кӧдж вылын медыджыт город Рим — Италиялӧн столица, кӧда сулалӧ Тибр ю вылын.
Тайӧ зэв важся кар, сулалӧ кык сюрс воысь дырджык; тані эмӧсь важ кадъясса памятникъяс, итальянскӧй искусстволӧн музейяс. Эта зэв важся город, олӧ ни унажык 2 сюрс годся, кытӧн эмӧсь пыдын стариннӧй памятниккез да итальянскӧй искусстволӧн музейез.
Неаполь — важнӧй порт, Везувий дінын, судостроительнӧй заводъяса. Неаполь — Везувий дынын важнӧй порт, кытӧн эмӧсь суднокеран заводдэз.
Неылын Неапольсянь эм Помпея — важ римскӧй кар, неважӧн восьтӧма пӧим улысь, кодӧн тыртліс сійӧс Везувий извержение дырйи миян эраӧдз 79-ӧд воӧ. Неылын Неапольсянь сулалӧ Помпея — важся римскӧй город, кӧда неважын гарйӧма пӧим увтісь, мыйӧн сія вӧлі тыртӧма 79 годӧ Везувий изверженнё дырни.
Помпеяын сюрӧм разнӧй предметъяссӧ, — важ римляналӧн керка пытшса кӧлуй, украшениеяс да картинаяс, — видзӧны ыджыд Неаполитанскӧй музейын. Быдкодь предметтэз, кӧдна адззӧмӧсь Помпеяись, — древньӧй римляналӧн горт утвар, украшеннёэз да картинаэз — видзсьӧны ыджыт Неаполитанскӧй музейын.
Лунвывланьын Неапольсянь сулалӧ неыджыд ді — Капри, зэв мича места, тані эм «голубӧй грот» — пещера, джынвыйӧ сійӧ тырӧма море ваӧн. Неапольсянь лунланьӧ куйлӧ неыджыт остров Капри, кӧда пырӧ сідзжӧ басӧк местаэза лыдӧ, „голубӧй гротӧн“ — пещераӧн, кӧдалӧн джыныс тыртӧма ваӧн.
Тайӧ ді вылас, кӧні климатыс зэв небыд, дыр оліс великӧй сӧветскӧй писатель — Максим Горький. Эта остров вылын, кытӧн зэв небыт климат, дыр оліс великӧй советскӧй гижись Максим Горькӧй.
Бриндизи — Адриатическӧй море вылын порт, коді лоӧ Кале — Турин — Бриндизи кӧрт туйлӧн медбӧръя пунктыс; татчӧдз локтӧны пассажиръяс, кодъяс мунӧны Рытыввыв Европаысь Суэцӧ да Индияӧ. Бриндизи — порт Адриатическӧй море вылын: Кале — Турин — Бриндизи кӧрттуй путьлӧн конечньӧй пункт; сы дынӧдз мунӧны пассажиррез, кӧдна иньдӧтсьӧны Рытвыв Европаись Суӧцӧ да Индияӧ.
Палермо да Мессина — портъяс, кодъяслӧн тӧдчанлуныс апельсинъяс да лимонъяс на пыр петкӧдӧмын. Палермо да Мессина — порттэз, кӧдна важнӧйӧсь апельсиннэз да лимоннэз кыскӧм сьӧрті.
Италиялӧн каръясыс, уна картиннӧй галереяяснаныс да важ кадъясса памятникъяснаныс, а сідзжӧ Италиялӧн мича енэжыс, югыда дзирдалысь шондіыс да кельыдлӧз ваа сӧдз мореыс кыскӧны Италияӧ уна буржуазнӧй туристъясӧс; найӧ локтӧны татчӧ (медзэвсӧ тӧв помас да тулыс пуксигӧн) Европаса да Америкаса разнӧй странаясысь. Италиялӧн городдэз, асланыс уна картиннӧй галереяэзӧн да старина памятниккезӧн, а сідзжӧ и мича итальянскӧй нёбо, яркӧй шонді да сӧстӧм свиттялана голубӧй море привлекайтӧны Италияӧ уна буржуазнӧй туристтэзӧс, кӧдна локтӧны (унажыксӧ тӧв конечын да тулыс пондӧтчикӧ) Европасис быд странаись да Америкаись.
[Тирренскӧй море берег вылын Италияын террасаяс. [Италияын Тирренскӧй море берег вылын террасаэз.
Осёл кыскӧ нянь мешӧкъяс тыра телега. Осёл, кӧда кыскӧ сю мешӧккеза телега.
Террасаяс вылын виноградникъяс (кортӧмӧсь) да апельсин садъяс (пемыдджыкӧсь). Террасаэз вылын виноградниккез (лиссэзтӧг) и апельсиновӧй саддэз (кӧдна сьӧджыкӧсь).
Кутшӧм вогӧгӧрся кадӧ вӧчӧма снимоксӧ?] Кытшӧм год кадӧ керӧма снимокыс?]
[Везувий да Неаполь. [Везувий да Неаполь.
Вулкан, кор сійӧ оз действуйт; шуйгавылас йывсяньыс — Сомма (важ кратерлӧн дор.) Вулкан спокойнӧй состояннёын; йывсянь шульгалань — Сомма (важ кратерлӧн дор).
Матыса пу — пиния (италияса пожӧм).] Матын пу — пиния (итальянскӧй пожум).]
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс. Хозяйстволӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаэз.
Европаын нёль главнӧй империалистическӧй странаяс пытшкысь (Германия, Англия, Франция, Италия) Италия — медся омӧля развитӧй страна. Европаас нёль империалистическӧй главнӧй странаэзісь (Германия, Англия, Франция, Италия) Италия — медъетша зорамӧм.
Видз-му овмӧс сылӧн паськалӧма ёнджыка промышленносьт дорысь. Промышленность сьӧрті сыын сельскӧй хозяйствоыс ыджытжык.
Фабричнӧй рабочӧйяслӧн да батракъяслӧн удждонныс да крестьяналӧн доходъясыс лючки грӧшъясӧн артавсьӧны. Фабричнӧй рабочӧйезлӧн да батраккезлӧн зарплата и доходдэз крестьяналӧн лоӧны токо грошшез.
Мирӧвӧй войнаӧдз Италияын буржуазиялӧн да помещикъяслӧн господствоыс нуӧдсьыліс конституционнӧй королевство формаӧн: корольлысь власьтсӧ ограничитӧма вӧлі парламентӧн; сэтшӧм партияяс, кодъяслӧн парламентын вӧлі медуна депутат, пуктылісны (выдвигайтлісны) правительство. Война одзын Италияын буржуазиялӧн да помещиккезлӧн господство муніс конституционнӧй королевство формаӧн: корольлӧн власть вӧлі ограничитӧма парламентӧн; партияэз, кӧдна вӧлісӧ парламентын унажыкӧсь, выдвигайтісӧ правительствосӧ.
Мирӧвӧй война бӧрын став Италия пасьта кыпӧдчис революционнӧй движение; сійӧ повзьӧдіс буржуазияӧс. Мировӧй война бӧрын Италияын паськыта паськалӧм революционнӧй движеннё повзьӧтіс буржуазиясӧ.
1921-ӧд воӧ сійӧ сетіс власьтсӧ (кыдзи тайӧ вӧчис бӧрынджык и германскӧй буржуазия) фашистскӧй партиялы. 1921 годӧ сія властьсӧ (кыдз этӧ сёрӧнжык керис и германскӧй буржуазия) сетіс фашистскӧй партиялӧ.
Итальянскӧй фашистъяс веськӧдлӧны медзэвсӧ сэтшӧм методъясӧн жӧ, кутшӧмӧн, кыдзи ми аддзылім Германия йылысь главаын, пӧльзуйтчӧны германскӧй фашистъяс. Итальянскӧй фашисттэз веськӧтлӧны государствоӧн унажыксӧ нія жӧ методдэзӧн, кӧднаӧн, кыдз ми адззылімӧ Германия йылісь главаын, пользуйтчӧны германскӧй фашисттэз.
Пӧшти став шогмана муыс Италияын гырысь помещикъяс киын, да тайӧ мешайтӧ видз-му овмӧс кыптӧмлы. Почти быдсӧн удобнӧй му Италияын принадлежитӧ гырись помещиккезлӧ, и эта падтӧ зорӧтны сельскӧй хозяйствосӧ.
Найӧ сетӧны мусӧ арендаӧ крестьяналы посньыдик участокъясӧн зэв ыджыд дон вылӧ. Нія сетӧны сійӧ участоккезӧн зэв донӧн арендаӧ крестьяналӧ.
Крестьяна сьӧкыда сійӧс мынтӧны да оз вермыны бурмӧдны ассьыныс овмӧснысӧ. Крестьяна ӧдва сійӧ вештӧны и оз вермӧ бурсьӧтны ассиныс хозяйствосӧ.
Лунвыв Италияын, торъя нин Апулияын, эмӧсь зэв гырысь имениеяс — латифундияяс; сэні уджалӧны батракъяс сӧмын сезоннӧй уджъяс вылын. Лунвыв Италияын, ӧддьӧнжыксӧ Апулияын, эмӧсь паськыт именнёэз — латифундияэз; ны вылын уджалӧны батраккез токо сезонся уджжезӧ.
Татшӧм батракыс Италияын 4 млн.; унджык кадсӧ во гӧгӧрын найӧ олӧны уджтӧг, некутшӧм отсӧг (пособие) босьттӧг. Сэтшӧм батраккез Италияын 4 миллион, и годын унажык кад нія кольччӧны уджтӧг и вовсё оз босьтӧ некытшӧм пособияэз.
Крестьянаӧс, ыджыд аренднӧй донысь ӧтдор, воталӧма зэв гырысь налогъясӧн. Крестьяна, вылын аренднӧй мынтӧмся, обложитӧмась ыджытся ыджыт налоггезӧн.
Быд во сё сюрсъясӧн крестьяна да рабочӧйяс мунӧны корсьны удж мукӧд странаясӧ, а унаӧн дзикӧдз эновтӧны чужан мунысӧ, мунӧны Войвыв да Лунвыв Америкаӧ овмӧдчыны. Быд годӧ сё сюрссэзӧн крестьяна да рабочӧйез мунӧны кошшыны аслыныс удж соседньӧй странаэзӧ, а уна чапкӧны ассиныс родина да мунӧны овны Ойвыв да Лунвыв Америкаӧ.
Ас няньыс Италиялы оз тырмы. Италиялӧн аслас нянь оз тырмы.
Гырысь урожайяс воӧны сӧмын Ломбардияын, а полуостров вылын да діяс вылын урожайяс ёна ичӧтджыкӧсь Германияын да Францияын серти. Ыджыт урожайез аркмӧны токо Ломбардияын, кӧдж вылын жӧ да островвез вылын урожайез уна учӧтжыкӧсь, нежели Германияын да Францияын.
Уджалан скӧт да йӧла скӧт Италияын сідзжӧ ёна этшаджык тайӧ странаясын серти. Уджалан да йӧла пода Италияын сідзжӧ етша, нежели эна государствоэзын.
Няньяс идралӧны чарлаясӧн да косаясӧн, а муяс небзьӧдӧны кипом коканӧн. Сюэз вундіссьӧны чарлаэзӧн да косаэзӧн, а мусин небзьӧтӧны киӧн, куштаннэзӧн.
Виноградникъяс улын плӧщадь серти да виноград босьтӧм серти, фруктъяс босьтӧм серти да оливковӧй вый вӧчӧм серти Италия — первой страна Европаын. Виноград ӧктӧмӧн да виноградниккез площадьӧн, фруктаэз ӧктӧмӧн да оливковӧй ви шедтӧмӧн Италия — Европаын первӧй страна.
Тутовӧй пуяс паськыда вӧдитӧм (Ломбардияын) петкӧдӧ Италияӧс сідзжӧ первой местаӧ Европаын шӧвк-сырец вӧчӧм серти. Ломбардияын зэв паськыта садитӧм тутовӧй пуэз вештӧны Италиясӧ шёлк-сырец продукция сьӧрті Европаас сідзжӧ первӧй местаӧ.
Но кризис понда апельсинъяс, лимонъяс, а сідзжӧ шӧвк петкӧдӧм Италиялӧн ёна чині. Но сы кузя, што лоис кризис, Италияись апельсиннэз, лимоннэз, а сідзжӧ и шёлк кыскӧм ёна чиніс.
Мирӧвӧй войнаӧдз Италия вӧлі видз-му овмӧса странаӧн. Мировӧй война вотӧдз Италия вӧлі сельскохозяйственнӧй странаӧн.
Мирӧвӧй война бӧрын Италияын пондіс ӧдйӧ паськавны промышленносьт. Мировӧй война бӧрын Италияын чожа пондіс быдмыны промышленность.
Ломбардияын гӧра выв юяс вылын вӧлі стрӧитӧма электростанцияясӧс, кыптісны зэв гырысь автомобильнӧй да авиационнӧй заводъяс. Ломбардияын керӧс юэз вылын вӧлі строитӧмӧсь электростанцияэз и быдмисӧ зэв ыджыт автомобильнӧй да авиационнӧй заводдэз.
Сэтшӧм жӧ ӧдйӧ (кымынкӧ воӧн) паськаліс искусственнӧй шӧвк вӧчӧм; та серти Италия сулалӧ мирын первой местаяс пиысь ӧтиын. Сідз жӧ чожа зорамис (кынымкӧ годӧн) искусственнӧй шёлклӧн производство, кӧдӧ шедтӧмӧн Италия босьтіс мирын ӧтік первӧй места.
Шӧлкӧвӧй да хлопчатобумажнӧй тканьяс ворсӧны ыджыд роль Италия ортсыса вузасьӧмын. Шёлковӧй да хлопчатобумажнӧй тканнез Италия внешньӧй вузасьӧмын орсӧны зэв ыджыт роль.
Промышленносьтлы Италияын оз тырмы из шом да кӧрт руда. Италияын промышленностьлӧ оз тырмӧ изшом да кӧрт руда.
Металлъяс кисьтӧны мукӧд государствоысь пыртӧм рудаысь да пыртӧм шом вылын либӧ электрическӧй токӧн. Металлэз сылӧтсьӧны вайӧм рудаись да вайӧм изшомӧн либо электрическӧй токӧн.
Став фабрикаясын да заводъясын уджалысь рабочӧй лыд серти Италия уна пӧв уступайтӧ Франциялы и торъя нин Германиялы. Фабрикаэзын да заводдэзын рабочӧйез лыд сьӧрті Италия унаись уступайтӧ кыдз Франциялӧ, сідз и ӧддьӧнжыксӧ Германиялӧ.
Кӧрт туйяс Италияын кык мындаӧн этша Францияын серти, судоходнӧй юяс да каналъяс пӧшти абуӧсь. Кӧрттуйез Италияын кыкись етшажыкӧсь, нежели Францияын; судноветлан юэз да каналлэз почти абуӧсь.
Бурӧсь сӧмын автомобильнӧй туйяс; торъя тшӧкыда найӧ мунӧны войвылын. Бурӧсь, однако, итальянскӧй автомобильнӧй туйез, кӧдналӧн везъясьӧмыс тшӧкжык ойвылын.
Колонияяс Италиялӧн медзэвсӧ Африкаын — Ливия, Эритрея, сэсся Сомалилӧн юкӧн. Италиялӧн колонияэз унажыксӧ куйлӧны Африкаын — этӧ Ливия, Эритрея, и мымдакӧ Сомали.
Ставныс найӧ бура ыджыдӧсь плӧщадь сертиыс, но олысьыс сэні этша, найӧ джынвыйӧ кос пустыняяс да. Быдӧнныс нія асланыс площадьӧн ыджытӧсь, но отирыс етша ныын, сідз кыдз лоӧны кӧс пустыняэзӧн.
Ӧні Италия кӧсйӧ аслыс подчинитны Абиссинияӧс (тайӧ страна йывсьыс видз. «Африка» разделысь). Ӧння кадӧ Италия пессьӧ подчинитны ас увтас Абиссинияӧс (эта страна йылісь видзӧтӧ „Африка“ разделісь).
Контрольнӧй юасян. Контрольнӧй вопрос:
Мыйла итальянскӧй фашистъяс мырсьӧны босьтны выль колонияяс? Мыля итальянскӧй фашисттэз пессьӧны босьтны ас увтаныс виль колонияэз.
[Средиземнӧй море берегъяс вылын апельсинъяс вӧдитӧм да найӧс петкӧдӧм. [Мушӧр море береггез дорын апельсиннэз вӧдитӧм и нійӧ мӧдік государствоэзӧ кыскӧм.
Висьталӧй, кӧні вӧдитӧны уна апельсин. Шуӧ местаэз, кытӧн уна быдтіссьӧны апельсиннэз.
Кутшӧм странаясӧ петкӧдӧны?] Кытшӧм странаэзӧ мунӧ кыскӧм?Апельсин вӧдитан районнэз]
МИЯН РЫТЫВВЫВСА СУСЕДЪЯС. МИЯН РЫТВЫВ СОСЕДДЭЗ.
ФИНЛЯНДИЯ. ФИНЛЯНДИЯ.
Плӧщадь 388 сюрс кв. км. Площадь — 388 сюрс кв. км.
Олысь 3,5 млн. Населеннё — 3,5 млн.
Карта вылысь. Карта сьӧрті:
Кутшӧм заливъяс кытшовтӧны Финляндияӧс? кытшӧм заливвезӧн миськассьӧ Финляндия?
Кӧні сійӧ петӧ океанӧ? Кытӧн сія петӧ океан дынӧ?
Кутшӧм параллельяс костын сійӧ сулалӧ? Кытшӧм параллеллез коласын сія пукалӧ?
Кутшӧм государствояскӧд мунӧны сылӧн границаясыс? Кытшӧм государствоэзкӧт сія граничитӧ?
Кутшӧм гырысь тыяс да кутшӧм юяс сылӧн эмӧсь? Кытшӧм сыын эмӧсь ыджыт тыэз и кытшӧм юэз?
Висьталӧй главнӧй карсӧ Финляндиялысь да кык порт лунвылысь. Шуӧ Финляндиялісь главнӧй город да кык порт сы лунвылісь.
Финляндия сулалӧ Финскӧй залив костын лунвылын да Баренцово море костын войвылын; асыввылын сылӧн мунӧ кузь граница (1200 км-ысь унджык) СССР-кӧд, а рытыввылын сійӧс кытшовтӧ Ботническӧй залив, границаясыс мунӧны Швециякӧд да Норвегиякӧд. Финляндия куйлӧ лунвылас Финскӧй залив коласын са Баренцовӧй море коласын ойвылас; асыввылын сія зэв кузя (1200 км-ся унажык) граничитӧ СССР-кӧт, а рытвылын миськассьӧ Ботническӧй заливӧн да граничитӧ Швециякӧт и Норвегиякӧт.
Финляндия — Финно-Скандинавскӧй массивлӧн юкӧн. Финляндия — Финно-Скандинавскӧй массивлӧн часть.
Ёна важ кадъясӧ Финляндия местаын вӧліны гӧраяс; найӧс подулӧдзыс кисьтісны да шыльӧдісны важ ледникъяс. Зэв важся каддэзӧ Финляндия местын вӧлісӧ керӧссэз, кӧдна жугдӧмӧсь да волькӧтӧмӧсь основаннёӧдз важся ледниккезӧн.
Ӧні Финляндия лоӧ гӧраяса Скандинавскӧй полуостровсянь Асыввывъевропейскӧй равнинаӧ вуджан странаӧн. Сія лоӧ вуджан странаӧн керӧса Скандинавскӧй кӧджсянь Асыввывьевропейскӧй ровнӧйинсянь.
Войвылын Финляндия джуджыдджык (Лапландияын эмӧсь местаяс 1000 м судтаӧдз), лунвывлань сійӧ увтасмӧ, но оз быдлаын ӧткодя: тані эмӧсь гранитнӧй да гнейсӧвӧй гӧраяс 250 м судтаӧдз, а на костын куйлӧны нюръяса увтас местаяс да тыяс. Ойвылын Финляндия лэбӧма (Лапландияын эмӧсь вылыннэз 1000 метрӧдз), лунланьӧ лэдзчисьӧ, но неравномернӧя: эстӧн эмӧсь гранитнӧй да гнейсовӧй горббез 250 метрӧдз, но ны коласын куйлӧны нюра лажмытіннэз да тыэз.
Став страна пасьтаыс кыдзсюрӧ разалӧм валунъяс (мукӧдыс зэв гырысьӧсь), холмъяс, кӧні изъяс сорласьӧмаӧсь ӧтгудыр лыаяскӧд да сёйкӧд, шлифуйтӧм гранитнӧй берегъяса зэв уна тыяс — ставыс тайӧ висьталӧ сійӧ кад йылысь, кор тані вӧлі великӧй йизьылӧм. Ӧддьӧн уна гранитнӧй валуннэз, кӧдна арттӧг чапкалӧмӧсь омӧн страна пасьта (мукӧдчид зэв ыджыт размерӧн), мыса гряддэз, кӧднаын иззэз арттӧг сорлалӧмӧсь песоккӧт да сёйкӧт, шлифуйтӧм гранитнӧй береггеза лыдтӧм тыэз — быдӧс эта живӧя свидетельствуйтӧ сы кад йылісь, кӧр эстӧн ӧддьӧн вӧлі ыджыт йысялӧм.
Ледникъяс кодйисны финскӧй массив вылын кузь впадинаяс; найӧ кыссьӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ; тані куйлӧ кызвын тыыс Финляндиялӧн. Финскӧй массив вылын йыэз гӧрисӧ кузь впадинаэз, кӧдна кыссьӧны ой-рытвывсянь лун-асыввылӧ, кӧднаын куйлӧны унажык тыэз.
Тайӧ вожӧд жӧ кыссьӧны зэв кузь, но векньыдик валъяс лыаысь да галькаысь — «озыяс»; найӧс пуктӧмаӧсь, тыдалӧ, ледникъяс бӧр вешйиганыс. Сылань жӧ кыссьӧны песӧкись да галькаись ӧддьӧн кузь валлэз — „озаэз“, кӧдна пуксьӧтӧмӧсь, колӧ думайтны, ледниккезӧн ны отступленнё дырни.
Озыяс кузя уналаын мунӧны бур грунтӧвӧй туйяс. Озаэз кузя нешоча керӧмӧсь бур грунтовӧй туйез.
Тыясысь ӧтдор, Финляндияын пуктӧма веркӧс моренаяс, кодъяс артмӧдӧны некымын ыджыд дуга. Тыэзся, Финляндияын шогмӧмӧсь конечнӧй моренаэз, кӧдна керӧны неӧтік ыджыт дуга.
Тыяс Финляндияын зэв уна; сійӧс шуӧны «сюрс тыа странаӧн», но найӧс ӧнӧдз на некод абу лыддьӧма (кыдзи и миян Карелияын). Финляндияын тыэз сідз уна, што сійӧ шуӧны „сюрс тыа странаӧн“, и нія ӧння виӧдз сэтчин абу быдсӧн лыддьӧмӧсь (кыдз и миян Карелияын).
Медся ыджыд тыыс — Сайма; тані ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд зэв уна посни да гырысь тыяс; тайӧ — тыяслӧн дзоль система. Медыджытыс ны коласісь — Сайма — аркмӧ ыджыт и учӧт уна тыэз ӧтлаалӧмись; этӧ тыэзлӧн быдса система.
Саймаысь петӧ Вуокса ю; Ладожскӧй тыӧ визувтігӧн сійӧ лэччӧ гранит тшупӧдъясӧд да вӧчӧ порогъяс; на пытшкысь кык порог шусьӧны Иматраӧн (Ыджыд Иматра да Ичӧт Иматра). Сайма ас пытшкись лэдзӧ Вуокса ю, Ладожскӧй тылань кӧда ас туй вылас лэдзчисьӧ гранитнӧй скаттэзӧт да шогмӧтӧ неӧтік порог; ны коласісь кыка шусьӧны Иматраӧн (Ыджыт Иматра да Учӧт Иматра).
Татшӧм порогъяс жӧ вӧчӧны и мукӧд юяс Финляндияын. Этатшӧм жӧ пороггез керӧны и мӧдік финляндскӧй юэз.
Тайӧ лоӧ со мый понда: юясыслӧн ва туйясыс (пыдӧсъясыс) зэв чорыдӧсь да, найӧ эз вермыны джудждӧдны да шыльӧдны ва пыдӧсъяссӧ великӧй ледник вешйӧм кадсянь. Объясняйтсьӧ эта сійӧн, што юэзлӧн руслоэс сы бурна чорытӧсь, што юэз эз вермӧ нійӧ пыдынсьӧтны да ровняйтны ыджыт ледник отступленнё кадсянь.
Мича да ыжыд Иматра порог вылӧ видзӧдлыны волӧны уна туристъяс, но сійӧс петкӧдлӧны налы сӧмын ӧтчыд вежоннас; мукӧд лунъясас став васӧ Вуокса юлысь веськӧдӧны сэні стрӧитӧм электростанция турбинаясӧ. Басӧк да вына порог Иматра кыскӧ ас дынас уна туристтэзӧс, но нылӧ мыччалӧны сійӧ токо ӧтчид неделяӧ, сідз-кыдз мӧдік луннэзӧ Вуокса юлӧн ва иньдӧтсьӧ эстӧн строитӧм электростанция турбинаэзӧ.
Тыясысь ӧтдор, уна места Финляндияын босьтӧны торф нюръяс; найӧ артмӧмаӧсь гранит вылын, кытчӧ оз вермы писькӧдчыны ва. Тыэзся, Финляндияын уна займитӧны сідзжӧ торфа нюррез, кӧдна аркмисӧ валӧ нейиджана гранитнӧй мусин увтын.
Нюръяс да тыяс босьтӧны коймӧд юкӧн территориясӧ Финляндияын. Нюррез да тыэз лоӧны быдсӧн территорияись куимӧдз частьӧн.
Уна места босьтӧны и лыска вӧръяс, а войвылын (полярнӧй круг сайын) — тундраяс. Паськыт пространствоэз занимайтӧны и лысъя вӧррез, а ойвылын (полярнӧй круг сайын) — тундраэз.
Почваяс Финляндияын изъяӧсь да подзолаӧсь, зэв вӧсниӧсь (ӧдва вевттьӧны улысса гранитсӧ). Финляндияын мусиннэз изъяӧсь да шаргунаӧсь, и сы дырни жӧ вӧснитикӧсь (ӧдва вевттьӧны основнӧй гранитсӧ).
Бурджык почваяс эмӧсь сӧмын море берегъяс пӧлӧн, кытчӧ пуктӧма море нюйт: Финляндиялӧн берегъясыс надзӧник (уна нэмъясӧн) кайӧны, да море пыдӧсыс петӧ му веркӧсӧ. Плодороднӧйжыкӧсь токо море доррез, кӧдна вевттьӧмӧсь морскӧй илӧн: Финляндия береггез сыспотека (веккез чулалӧмӧн) лэбӧны, и море пыдӧсыс петӧ му вевдӧрӧ.
Климат Финляндияын бура чорыд. Финляндия сулалӧ 60-ӧд параллельсянь войвывланьын, дай ыджыд юкӧн сылӧн куйлӧ Полярнӧй круг сайын, а Скандинавскӧй гӧраяс сайӧдӧны сійӧс шоныд рытыв тӧвъясысь тӧвся кадӧ. Финляндияын климат зэв суровӧй, сідз кыдз сія куйлӧ ойланьын 60-ӧт параллельсянь, и зэв ыджыт часть сылӧн куйлӧ Полярнӧй круг сайын, и Скандинавскӧй керӧссэз сьӧкытсьӧтӧны тӧвнас шедны шоныт тӧввезлӧ Финляндияас.
Тӧв Финляндияын кӧдзыд, а тулыснас кузя кынмалӧ войясын. Финляндияын тӧлыс кӧдзыт, а тулыснас дыр видзсьӧны ойӧн кынтывлӧммез.
Тайӧ лоӧ со мый понда: зэв уна тыяс да нюръяс ньӧжйӧ шоналӧны да кӧдзӧдӧны ас гӧгӧрсьыс муяссӧ. Объясняйтсьӧ эта сійӧн, што ӧддьӧн уна тыэз да нюррез ӧдва шоналӧны шонді югӧррезсянь да кӧдздӧтӧны гӧгӧрись ыббез.
Тувсов кӧдзыдъяс ёна тшыкӧдӧны кӧдзаяс, торъя нин сю ӧзимъяс (кӧдзыдъяс унаысь кынтылӧны сюсӧ розъялігас). Тулысся кӧдздӧтӧммез ӧддьӧн уна вайӧтӧны умӧльсӧ кӧдзӧммезлӧ, ӧддьӧнжык ӧзимовӧй рудзӧглӧ (мороззэз вийӧны сійӧ нешоча сэк, кӧр сія чветитӧ).
Та понда пытшкӧсса обласьтъясас Финляндияын, кӧні ёнджыка кынмавлӧ, овлӧны неурожайяс да тшыгъялан вояс, кор крестьяна сёйӧны пожӧм кырсь сора нянь. Этасянь пытшкись областтезын, кытӧн кӧдздӧтӧммез овлӧны ыджытжыкӧсь, позьӧ пантавны неурожайез да тшыгьялӧм, кӧр крестьяна питайтчӧны пожум качӧн (пӧжалӧны сыись нянь).
Муяс да видзьяс Финляндияын босьтӧны зэв этша места (8% став плӧщадьсьыс) — найӧ кызвыныс лунвыв да рытыввыв берегъяс дорын. Финляндияын ыббез и видззез занимайтӧны местасӧ ӧддьӧн етша (быдсӧн площадись 8%), и нія чукӧртчӧмась матын лунвыв да рытвыв береггез дынын.
Муяс Финляндияын аслыссямаӧсь. Финскӧй ыббезлӧн видыс особеннӧй.
На вылын кодйӧма тшӧкыд (10–20 м сайын) да бура джуджыд канаваяс (1 м судтаӧдз), тайӧ вӧчӧны мусӧ косьтӧм могысь да гожӧмын сійӧс бурджыка шонтӧм могысь. Ны вылын гарйӧмӧсь тшӧк (10–20 метр бӧрын) и зэв пыдын канаваэз (пыдынанас 1 метрӧдз), кӧдна служитӧны дренаж понда да сы понда, медбы кӧдзыт гожумӧ мусинсӧ буражыка шонтны.
Татшӧм канаваяс жӧ, но ещӧ тшӧкыдджыка (5–10 м костӧн) кодйӧма косьтӧм торф нюръяс вылын. Этатшӧм жӧ канаваэз, но эшӧ тшӧкжыка (5–10 метр бӧрын, гарйӧмӧсь косьтӧм торья нюррезінын.
Кос местаясын медзэвсӧ кӧдзӧны няньяс — сю, зӧр, ид да клевер; нюръяс вылын кӧдзӧны няньяс жӧ, мусӧ вынсьӧдӧны калийнӧй совъясӧн да, сэсся дыр кежлӧ муяссӧ лэдзӧны кӧрым турунъяс улӧ (тимофеевка). Кӧс местаэзын унажыксӧ быдмӧны сюэз — рудзӧг, зӧр, ид и клевер; нюра местаэзын тожӧ кӧдзӧны сюэз, мусиннэсӧ калийнӧй соввезӧн бурсьӧтікӧ, но сыбӧрын финнэз эна нюра местаэзӧ зэв дыр кӧдзӧны вердан туруннэз (тимофеевка).
Таысь ӧтдор, быдлаын кӧдзӧны кӧрым сёркни — турнепс. Этася, быдлаын кӧдзӧны вердан сёртни — турнепс.
Уна корнеплодъясӧс да бур турун вӧдитӧмӧн финнъяс вермӧны видзны бур пӧрӧдаа мӧсъясӧс (английскӧй да асланыс меставывса пӧрӧда — посньыдик, сюртӧм мӧсъяс, но йӧлаӧсь). Зэв уна корнеплоддэз да бур турун сетӧны вӧдитны породистӧй мӧссэз (английскӧйезӧ да ассиныс местнӧйезӧ — учӧтиккезӧ и комолӧйезӧ, но уна йӧлаэзаӧ).
Сепаратор (сливки торйӧдӧм вылӧ) да маслобойка эм уна крестьяналӧн; вый петкӧдӧны заграницаӧ. Сепаратор (сливоккез янсӧтӧм понда) и викеран машина эмӧсь уна крестьяналӧн, и ви лоӧ граница сайӧ мӧдӧтан пырся предметӧн.
Но асьныс крестьянаыс сёйӧны сӧмын сливки ув йӧв, и ас нянь налы оз тырмы. Но асьныс крестьяна питайтчӧны токо шӧмйӧлӧн, нянь асланыс нылӧн ылӧ оз тырмы.
Уна гӧль крестьяна (торпаръяс) асланыс ичӧтик участокъяс вылын олӧны тшыг нисьӧ пӧт. Уна крестьяна-бедняккез (торпаррез), кӧдналӧн эмӧсь учӧтик му тороккез, олӧны тшыгйӧн.
Найӧ арендуйтӧны кулакъяслысь да помещикъяслысь содтӧд участокъяс да мукӧд кадас уджалӧны на ордын батракъясӧн. Нія кулаккезлісь и помещиккезлісь арендуйтӧны содтӧм понда участоккез и мукӧд кадӧ уджалӧны нылӧ кыдз батраккез.
Финскӧй крестьяна олӧны торъя хуторъясӧн; хуторъясыс сулалӧны ӧткӧн-ӧткӧн муяс да вӧръяс пӧвстын, частӧ ты берег доръясын. Финскӧй крестьяна олӧны торья хуторрезӧн, кӧдна ӧткаӧн чапкалӧмӧсь ыббез да вӧррез шӧрын и часто позьӧ адззыны, кӧр нія пукалӧны тыэз дорын.
Сиктъяс да грездъяс Финляндияын пӧшти абу. Финляндияын деревняэз да посаддэз почти оз пантасьӧ.
Быдлаын Финляндия пасьтала, весиг медся ылі (глухӧй) местаясын, вӧчӧма зэв бур грунтӧвӧй туйяс, вылысас содтӧма моренаясысь босьтӧм гравий, кыкнанладор бокас кодйӧма канаваяс; ачыс грунтыс тані зэв лӧсялӧ бур туйяс вӧчӧмлы. Быдлаын Финляндияас, нельки медглухӧй местаэзын керӧмӧсь бур грунтовӧй туйез, кӧдна бурсьӧтӧмӧсь моренаэзісь гравий содтӧмӧн и кыкнан лапӧлӧт гарйӧмӧсь канаваэз; самӧй грунтыс бурсьӧтӧ бур туйез керӧм.
Туйяс вылын няйт оз овлы; ён финскӧй вӧвъяс весиг тыра телегаӧн вермӧны мунны сэті гӧнечӧн. Эна туйез вылын нять оз овлы, и топыт, крепыт финскӧй вӧввез нельки грузитӧм телегаӧн ны кузя вермӧны гӧнитны рысь.
Финскӧй вӧвъяс абу гырысьӧсь, но ёнӧсь, эбӧсаӧсь да збойӧсь. Финскӧй вӧввез абу гырисьӧсь, но вынаӧсь, выносливӧйӧсь да резвӧйӧсь.
Бурджык племеннӧй вӧвъяс бӧрйӧм могысь финнъяс быд во нуӧдӧны вӧвъясӧн панласьӧмъяс — гӧнитӧм да сьӧкыд додьяс кыскӧм боксянь. Племеннӧй пода бӧрйӧм понда финнэз быд годӧ керлӧны котӧртӧмын да сьӧкыт груззэз кыскӧмын вӧв состязаннёэз.
Видз-му вӧдитӧмкӧд да скӧт видзӧмкӧд радын Финляндияын сулалӧ вӧр промысел, коді сетӧ крестьяналы нажӧтка. Ордчӧн мууджалӧмкӧт, подавӧдитӧмкӧт Финляндияын сулалӧ вӧр промысел, кӧда сетӧ крестьяналӧ заработок.
Тӧлын найӧ уджалӧны вӧр пӧрӧдӧм вылын, тулысын вӧрсӧ кылӧдӧны юяс да тыяс вывті вӧр пилитан заводъясӧ, кодъяс уджалӧны ва вынӧн. Тӧлӧн нія кералӧны вӧр, тулысӧн вӧрсӧ юэз да тыэз кузя кылӧтӧны вӧрпилитан заводдэзӧ, кӧдна уджалӧны ваӧн.
Таысь ӧтдор, уна вӧр перерабатывайтӧны фабрикаясын древеснӧй массаӧ, коді мунӧ картон да разнӧй сорта бумага вӧчӧм вылӧ — книжнӧй, газетнӧй, почтӧвӧй, гижан бумага. Этася, уна вӧрыс перерабатывайтсьӧ мельничаэзын пу (древеснӧй) массаӧ, кӧда мунӧ картон вылӧ да быдкодь бумага сорт керӧм вылӧ: книжнӧйӧ, газетнӧйӧ, гижанаӧ, почтовӧйӧ.
Вӧчӧм бумагасӧ, а сідзжӧ пилитӧм вӧрсӧ петкӧдӧны заграницаӧ. Керӧм бумагаыс, а сідзжӧ пилитӧм вӧрыс мӧдӧтсьӧ граница сайӧ.
Мирӧвӧй кризис кучкис Финляндия вӧр промыселлы: вӧр петкӧдӧм, а сідзжӧ бумага да картон петкӧдӧм ёна чині. Мировӧй кризис вачкис Финляндияас вӧр промысел кузя: сыись граница сайӧ вӧр кыскӧм, а сідзжӧ и бумага да картон кыскӧм ёна чиніс.
Ва туйяслӧн Финляндияын значениеыс зэв ыджыд. Финляндияын вавыв туйез видзӧны ыджыт значеннё.
Тыяс вывті ветлӧны посньыдик пароходъяс дзонь флотилияясӧн; юяс вылын, порогъяс кытшовтӧм могысь, вӧчӧма шлюзъяс да каналъяс. Тыэз вылӧт ветлӧны быдса учӧтик пароход флотилияэз; юэз вылын пороггез ордйӧм понда керӧмӧсь шлюззэз да каналлэз.
Главнӧй каналыс — Саймскӧй; сійӧ ӧтлаалӧ Сайма Выборгскӧй заливкӧд. Главнӧй канал — Саймскӧй; сія йитӧ Саймасӧ Выборгскӧй заливкӧт.
Уна финскӧй суднояс — паруснӧйяс да парӧвӧйяс — ветлӧны сідзжӧ и море вывті. Уна финскӧй судноэз кыдз паруснӧйӧсь, сідз и паровӧйӧсь ветлӧны сідзжӧ и море кузя.
Море берегъяс вылын Финляндияын олӧны уна чери кыйысьяс; найӧ кыйӧны вӧсни чери — салака, корюшка да мукӧд; торъя уна чери кыйӧны найӧ шхерыясын — зэв уна посньыдик діяс костын, кодъясӧн тырӧма Финскӧй да Ботническӧй заливъяслӧн берег доръясыс. Финляндия морскӧй береггез вылын олӧны уна черикыйиссез, кӧдна кыйӧны поснитик чери — салака, корюшка да мӧдіккезӧс; унажык черисӧ кыйӧны шхеррезын — лыдтӧм островоккез коласын, кӧднаӧн кӧдзӧмӧсь Финскӧй да Ботническӧй заливвез берег дор полосаӧт
Шхерыяссӧ артмӧдӧмаӧсь ледникъяс: тані медся чорыд горнӧй породаяс, кодъясӧс эз вермы нуны ледник. Быдсӧн шхеррез шогмӧмӧсь ледниккезӧн: нія сулалӧны мед чорыт керӧс породаэзісь, кӧдна вермисӧ видзсьыны ледник нырыштӧм увтын.
Діяс костас да веркӧс улас кольӧмаӧсь уна сюрс гранитнӧй скалаяс, найӧ зэв ӧпаснӧйӧсь суднояслы. Островоккез коласын ва уровень увтас дзебсисьӧны эшӧ уна сюрс гранитнӧй скалаэз, кӧдна зэв опаснӧйӧсь судноэз ветлӧтӧмлӧ.
Сы понда морскӧй суднӧяс тані вермӧны ветлыны сӧмын опытнӧй лоцманъяскӧд. Сійӧн, эсті морскӧй судноэзӧн позьӧ уявны токо опытнӧй лоцманнэзкӧт.
Промышленносьт Финляндияын омӧля паськалӧма. Финляндияын промышленность зоралӧма умӧля.
Медзэвсӧ тані мунӧ вӧр пилитӧм да бумага вӧчӧм. Унажыксӧ эм вӧрпилитан да бумажнӧй промышленность.
Из шом абутӧмла вӧр пилитан заводъяс да бумажнӧй фабрикаяс уджалӧны водопадъяс вынӧн. Сы кузя, што сэтчин изшомыс абу, вӧрпилитан да бумажнӧй фабрикаэз уджалӧны ваусяннэз вынӧн.
Промышленнӧй каръяс Финляндияын — Випури, Тампере да столица Гельсинки (Гельсингфорс) (важнӧй порт да сӧмын ӧти ыджыд кар Финляндиялӧн). Финляндияын промышленнӧй городдэз — Випури, Тампере да столица Хельсинки (Гельсингфорс), важнӧй порт и дзир ӧтік ыджыт город Финляндияын.
Управление серти Финляндия — буржуазнӧй республика; юрас сылӧн сулалӧны президент, министръяслӧн сӧвет да сейм (парламент). Управленнё сьӧрті Финляндияыс — буржуазнӧй республика; сы юрын сулалӧ президент; министррезлӧн совет да сейм (парламент).
Коммунистическӧй партия уджалӧ гусьӧн (подпольеын). Коммунист партия уджалӧ подполлёын.
Финляндияын эмӧсь фашистскӧй организацияяс; найӧ лӧсьӧдчӧны воюйтны СССР-кӧд, думайтӧны мырддьыны сӧветскӧй Карелия. Финляндияын эмӧсь фашистскӧй организацияэз, кӧдна пессьӧны керны СССР-кӧт война, думайтӧны мырддьыны советскӧй Карелия.
Контрольнӧй юасянъяс. Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кутшӧм промышленносьт Финляндияын медзэв паськалӧма да мыйла? 1. Кытшӧм промышленность ёнажык зоралӧма Финляндияас и мыля?
2. Мыйла вӧр кылӧдӧм вылӧ Сайма тыысь ковмис кодйыны канал? 2. Мыля Сайма тыись вӧр кылӧтӧм понда коліс гарйыны канал?
3. Висьталӧй кык промышленнӧй кар Финляндиялысь да медся важнӧй портсӧ. 3. Шуӧ Финляндияись кык промышленнӧй город, а сідзжӧ и сылісь медважнӧй порт.
4. Мыйла финнъяс кодйӧны муяс вылын да нюръясын канаваяс? 4. Мыйлӧ ыббез вылын да нюррез вылын финнэз гарйӧны канаваэз?
5. Мыйла финляндскӧй сейм оз отсав торпаръяслы? 5. Мыля финляндскӧй сейм оз отсав торпаррезлӧ?
[Тыяс да веркӧс моренаяс Финляндияын. abu
Петкӧдлӧй Сайма ты, Саймскӧй канал да Вуокса ю. abu
Петкӧдлӧй медкузь визьсӧ веркӧс моренаяслысь. abu
Петкӧдлӧй важнӧй порт Турку (Або) да сы костын да Аландскӧй діяс костын шхерыяс.] abu
[Балтийскӧй морелӧн тӧлысь лыдӧн кынмывлӧм кузьта. [Дыр кежӧ я кынмылӧ Балтий море.
Петкӧдлӧй сылысь кынмавтӧм юкӧнъяссӧ. Мыччалӧ сылісь некынман часттез.
Дыр-ӧ кежлӧ кынмывлӧ Рижскӧй залив? Дыр кежӧ я кынмывлӧ Рижскӧй залив?
дыр-ӧ кежлӧ кынмывлӧ мореыс Финляндия берегъяс дорын?] Дыр кежӧ я кынмывлӧ Финляндия берегдоррез дынын море?]
ПРИБАЛТИЙСКӦЙ ГОСУДАРСТВОЯС. БАЛТИЙ МОРЕ ДОРИСЬ ГОСУДАРСТВОЭЗ.
Эстония. Плӧщадь 48 сюрс кв. км. 1,1 млн. морт. Эстония. Площадь — 48 сюрс кв. км. Населеннё — 1,1 млн.
Латвия. Плӧщадь 66 сюрс кв. км. 1,9 млн. морт. Латвия. Площадь, — 66 сюрс кв. км. Населеннё — 1,9 млн.
Литва*. Плӧщадь 55 сюрс кв. км. 2,4 млн. морт. Литва*. Площадь — 56 сюрс кв. км. Населеннё — 2,4 млн.
* Тайӧ куим странаыс, сідзжӧ и Финляндия, мирӧвӧй войнаӧдз пырлісны Россияӧ. * Быдсӧн эна куим страна, сідзжӧ, кыдз и Финляндия, мировӧй война вотӧдз пырлісӧ Россия пытшкӧ.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мукӧд государствояскӧд быд тайӧ государствоыс граничитӧ? Кытшӧм мӧдік государствоэзкӧт эна быд государствоэс граничитӧны?
Висьталӧй юяс, кодъяс усьӧны мореӧ тайӧ государствоясас. Шуӧ юэз, кӧдна ны муэз вылын усьӧны мореэзӧ.
Висьталӧй столицасӧ быд государстволысь. Висьталӧ эна быд государствоись столицаэз.
Кодлӧн тайӧ государствояс пытшкысь абуӧсь границаяс СССР-кӧд? Кытшӧм государство эна коласісь оз граничит СССР-кӧт?
Му веркӧсас Прибалтийскӧй государствоясын кольӧмаӧсь тӧдчана следъяс важ Скандинавскӧй ледниклӧн, коді локтіс татчӧ ӧнія Балтийскӧй море пыр. Балтий море дорись государствоэзлӧн му вевдӧрыс веськыта мыччалӧ следдэз, кӧдна кольӧмӧсь важся Скандинав ледникӧн, кӧда, вешшис татчӧ ӧння Балтий море пыр.
Быдлаын тані куйлӧны му веркӧс вылас ледникъясӧн вайӧм сёйяс да лыаяс, кодъяс ӧтгудыр сорлассьӧмаӧсь гырысь да посни гранитнӧй валунъяскӧд. Быдлаӧт эта крайын куйлӧны му вевдӧрас ледниковӧй сёйез да песӧккез, кӧдна арттӧг сорлалӧмӧсь гырись да поснитик гранитнӧй валуннэзкӧт.
Быдлаын холмъяс (ледник моренаяс) вежсьӧны котловинаясӧн, кӧні куйлӧны уна тыяс. Быдлаын мыс гряддэз (ледниковӧй моренаэз) чередуйтсьӧны котловинаэзкӧт, кӧднаын куйлӧны зэв уна тыэз.
Медся ыджыдыс на пытшкысь — Чудскӧй ты (Пейпус), лунвыв юкӧныс сылӧн шусьӧ Псковскӧй тыӧн. Медыджытыс ны коласісь Чудскӧй (Пейпус), кӧдалӧн лунвыв частьыс шусьӧ Псковскӧйӧн.
Тайӧ тыяссьыс петӧ Нарова ю — неылын ю вом дорсяньыс сійӧ вӧчӧ водопад (сійӧ вынӧн уджалӧны Нарва карса фабрикаяс). Эна тыэзлӧ стокӧн лоӧ Нарова ю — неылын уссёсянь сія аркмӧтӧ ваусян (кӧда вайӧтӧ движеннёӧ Нарва городісь фабрикаэз).
Финскӧй заливлӧн берегыс крут, утёсистӧй; пӧлӧныс мунӧ тшупӧд (уступ) известняк слӧйясысь, шусьӧ глинтӧн; сы вылын и артмӧ Наровалӧн водопадыс. Финскӧй заливлӧн берегыс зэв крут да утёса: сылӧ доль кыссьӧ уступ, кӧда шусьӧ глинтӧн; тэчӧма сія известняк слойезісь, кӧда вылын и аркмӧтӧ Нарова юыс ассис ваусянсӧ.
Рижскӧй заливлӧн берегъясыс, мӧдарӧ, ляпкыдӧсь, тані — лыа; лыасӧ татчӧ вайӧны да пуктӧны гыяс Балтийскӧй мореысь; тӧвъяс тэчӧмаӧсь берегъяс вылын гырысь дюнаяс; А Рижскӧй заливлӧн береггез бӧра лажмытӧсь. Нія сулалӧны песӧкись, кӧда вайӧтчӧ да пуксьӧтчӧ татӧн Балтий море ваввезӧн; береггез вылӧ тӧввес пӧльтісӧ ыджыт дюнаэз;
Дюнаяс вылӧ мукӧдлаас садитӧма лыска вӧръяс да сы вӧсна дюнаясыс дугдісны вешъявны. эна дюнаэс мымдакӧ садитӧмӧсь лысъя вӧррезӧн и ассиныс движеннёсӧ дугдӧтісӧ, падтісӧ.
Ыджыд ю Рытыввыв Двина, коді заводитчӧ Среднерусскӧй вывтасын, йитӧ Латвиялысь Прибалтийскӧй берегъяссӧ Асыввыв европейскӧй равнина шӧркӧд. Ыджыт Рытыв Двина ю, кӧда пондӧтчӧ Среднерусскӧй вылынінын, йитӧ Латвиялісь Балтийдын берег дорсӧ Асыввывьевропейскӧй ровнӧйин шӧркӧт.
Двина ю вомӧ вермӧны пырны морскӧй суднояс. Аслас уссёын Двина вермӧ лэдзны морскӧй судноэз.
Мӧд ыджыд ю Неман (Вилия вожкӧд) заводитчӧ СССР-ын, сэсся визувтӧ Польшаӧд да Литваӧд. Мӧдік зэв тӧдчана ю — Неман (Вилия притокӧн), пондӧтчӧ СССР-ын, а сыбӧрын визывтӧ Польша да Литва кузя.
Неман улыс помас сійӧс шуӧны Мемельӧн, — усьӧ Куриш-Гаф заливӧ, коді торъялӧ мореысь лыа кӧсаӧн; 60 км-ӧн вылынджык ю вомсяньыс сулалӧ Литвалӧн порт — Мемель. Неман, кӧда увлань ю визылын шусьӧ Мемельӧн, усьӧ Куриш-гаф заливӧ, кӧда моресянь йӧрйӧма песӧка чукыльӧн; сы уссёсянь 60 км ылынаын сулалӧ Литвалӧн порт Мемель.
Прибалтийскӧй государствояс сулалӧны матынджык Атлантическӧй океанлань, Асыввывъевропейскӧй равнина мукӧд юкӧнъяс серти, — та вӧсна климатыс тані небыдджык; тулыс заводитчӧ водзджык, сійӧ жӧ параллельяс вылын СССР-ын серти, а лым усьӧ сёрӧнджык; сідз кӧ, гожся кадыс тані кузьджык да бурджыка лӧсялӧ видз-му овмӧслы. Сідз кыдз Балтий море дорись государствоэз куйлӧны матынжыка Атлантика океан дынын, нежели Асыввывьевропейскӧй ровнӧйинлӧн соседнӧй часттез, то климатыс эстӧн небытжык; тулыс пондӧтчӧ одзжык, нежели нія жӧ параллеллез вылын СССР-ас, а лым усьӧ сёрӧнжык, и, сідз кӧ, гожумся кад кузьжык, мый сельскӧй хозяйство понда лоӧ благоприятнӧй.
Балтийскӧй море сідз жӧ ёна влияйтӧ тайӧ странаяс климат вылӧ. Эна государствоэз климат вылӧ Балтий море сідзжӧ сетӧ ыджыт влияннё.
Тайӧ тыдалӧ кыдзи гожся, сідз жӧ и тӧвся изотермаяс мунӧм серти. Эта тыдалӧ кыдз гожумся, сідз и тӧвся изотермаэз мунӧм сьӧрті.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй изотермаяс: юль тӧлысся +17° да январ тӧлысся −3°; висьталӧй тайӧ изотермаясыслысь мунӧмсӧ. Следитӧ июльлісь +17° изотерма да январса −3° изотерма; объяснитӧ эна изотермаэзлісь мунӧмсӧ.
Видзӧдӧй карта вылысь, дырӧ тыдалӧ шонді Балтийскӧй море берегъяс вылын. Видзӧтӧ карта сьӧрті, дыр я шондіыс аслас югӧррезӧн югьялӧ Балтий море береггез дорын.
Арын да тӧлын Прибалтийскӧй странаяс весьтті ӧти-мӧд бӧрся мунӧны циклонъяс. Арӧн и тӧлӧн Балтий море дорись странаэз вевдӧрӧт сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунӧны циклоннэз.
Сы понда поводдяыс тані пыр вежласьӧ; доддьӧн ветлан туйяс абу устойчивӧйӧсь. Эта кузя погоддяыс эстӧн пыр вежсьӧ; доддя туйез неустойчивӧйӧсь.
Природнӧй озырлунъяс Прибалтийскӧй государствояслӧн абу зэв гырысьӧсь: почваяс подзолаӧсь, полезнӧй ископаемӧйяс этша; медся важнӧй перъянторъяс — торф да ломтысян сланецъяс (Эстонияын). Балтий дорись государствоэзлӧн природнӧй богатствоэз не ӧддьӧн ыджытӧсь: мусиннэз — шаргунаӧсь, полезнӧй шедтассэз етша; важнӧйжыкӧсь ны коласісь торфа да сотчан сланеццез (Эстонияын).
Сланецъяс (кокнидик руд изъяс, кокниа ӧзйӧны) куйлӧны массаӧн глинт пытшкын; сланецъясысь позьӧ перйыны ломтысян выйяс да бензин, пӧимыс мунӧ кирпич да цемент вӧчӧм вылӧ. Эна сланеццес (руд кокнитик иззэз, кӧдна кокнита ӧзйӧны) зэв уна куйлӧны глинт пытшкын; ныись туйӧ шедтыны сотчан масло да бензин, пӧим жӧ мунӧ кирпиччез да цемент керӧм вылӧ.
Олысьясыс тайӧ странаясын лоӧны эстонецъяс (финскӧй народ) Эстонияын да литовскӧй племяысь кык народ: латышъяс Латвияын да литовецъяс Литваын. Эна странаэзын населеннё — Эстонияын эстонеццез (финскӧй отирись) да литовскӧй племёись кык народ; латышшез — Латвияын да литовеццез — Литваын.
Наысь ӧтдор, тані не этшаӧн олӧны рочьяс, белоруссъяс да немецъяс. Этася, эстӧн неетша роччез, белоруссэз да немеццез.
Главнӧй уджъяс Прибалтийскӧй государствоясса олысьяслӧн — видз-му вӧдитӧм да скӧт видзӧм; тайӧ уджъяссӧ сэні сувтӧдӧма бура вылӧ. Балтий море дорись государствоэзын оліссезлӧн главнӧй занятия — мууджалӧм да подавӧдитӧм, кӧдна сулалӧны эстӧн ыджыта зоралӧм ступеньын.
Рытыввыв культурнӧй народъяскӧд важысянь волысьӧмӧн латышъяс да эстонецъяс важӧн нин велалісны культурнӧй севооборотъяс вӧчны. Важся каддэзсянь Рытвыв культурнӧй народдэзкӧт сношеннёэз видзикӧ латышшез да эстонеццез важын ни вежӧртісӧ культурнӧй кӧдзанобороттэсӧ.
Шабді петкӧдӧны татысь заграницаӧ — Германияӧ да Англияӧ. Лён татісь кыскиссьӧ граница сайӧ — Германияӧ да Англияӧ.
Няньяскӧд да шабдікӧд орччӧн Прибалтийскӧй крайын сулалӧны турун кӧдзаяс: клевер, тимофеевка, ежа, да корнеплодъяс: турнепс (Эстонияын) да кӧрым свекла (Латвияын). Балтий море дорись крайын ордчӧн сюэзкӧт да лёнкӧт сулалӧны и кӧдзана туруннэз: клевер, тимофеевка, ежа да корнеплоддэз: турнепс (Эстонияын) и вердан свёкла (Латвияын).
Уна вӧдитӧны сідзжӧ картупель, торъя нин Эстонияын («картупель республикаын»). Ыджыта сідзжӧ вӧдитсьӧ и картовки, ӧддьӧнжыксӧ Эстонияын („картовки республикаын“).
Картупель мунӧ порсьяслы кӧрым вылӧ да вина пуӧм вылӧ; турнепс да свекла мунӧны бур пӧрӧдаа йӧла мӧсъяслы кӧрым вылӧ (голландскӧй да датскӧй пӧрӧдаяс). Картовки мунӧ порссезлӧ верданӧ да винакерӧм вылӧ; турнепс жӧ и свёкла мунӧны йӧла мӧссэз вердӧм вылӧ, кӧдна асланыс породаӧн буржыкӧсь (голландскӧй и датскӧй мӧссэз).
Йӧв прӧдуктъяс петкӧдӧны Англияӧ да Германияӧ. Йӧла продуктаэз кыскиссьӧны Англияӧ, а сідзжӧ и Германияӧ.
Мирӧвӧй война бӧрын Прибалтийскӧй странаясса видз-му овмӧсын тӧдчӧ увлань лэччӧм: шабді да картупель кӧдзаяс чинӧны. Мировӧй война бӧрын Балтий дорись государствоэз сельскӧй хозяйствоын тӧдчӧ усьӧм: чинісӧ лён да картовки кӧдзаннэз.
Уна крестьяна рӧзӧритчӧны, муясыс налӧн вуджӧны кулакъяс ордӧ. Уна крестьяна розоритчӧны, и ньылӧн муэз вуджӧны кулаккезлӧ.
Эстонияын да Латвияын войнаӧдз вӧліны уна немец-помещикъяс. Война вотӧдз Эстонияын да Латвияын уна вӧлісӧ помещиккез-немеццез.
Война бӧрын муяссӧ налысь вӧлі босьтӧма да сетӧма латышскӧй да эстонскӧй крестьяна-кулакъяслы. Война бӧрын нылӧн муэз вӧлісӧ мырддьӧмӧсь да сетӧмӧсь латышскӧй да эстонскӧй крестьяналӧ-кулаккезлӧ.
Литваын муяс колины помещикъяс киын; крестьяна страдайтӧны этша му понда; муяссӧ найӧ гӧрӧны гӧръясӧн, весигтӧ трёхполье применяйтчӧ, медзэвсӧ няньяс вӧдитӧмӧн. Литваын помещиккез увтын мууджалӧмыс кольччис ӧння виӧдз, и крестьяна страдайтӧны мутӧг; нія мусӧ бергӧтӧны гӧррезӧн, и нылӧн применяйтсьӧ нельки трёкполлё, унажыксӧ сю кӧдзӧмӧн.
Крестьяна Прибалтийскӧй государствоясын олӧны торъя хуторъясӧн, кодъяс пуксялӧмаӧсь быдлаӧ муяс вылас, но кызвын олысьыслӧн тайӧ хуторъясас абу нин асланыс муныс, найӧ уджалӧны батракъясӧн кулацкӧй овмӧсъясын. Балтий море дорись государствоэзын крестьяна олӧны торья хуторрезӧн, кӧдна пукалӧны быдлаын ыббез вылын, но эна хуторрезісь унажык оліссезлӧн абу ни асланыс муэз и уджалӧны батраккезӧн кулацкӧй хозяйствоэзын.
Литваын белорусскӧй крестьяна олӧны сиктъясӧн. Литваын белорусскӧй крестьяна олӧны посаддэзӧн.
Обрабатывайтан промышленносьт вӧлі ёнакодь паськалӧма войнаӧдз, торъя нин Латвияын. Война вотӧдз обрабатывайтан промышленность вӧлі зэв бура зорӧтӧма, унажыксӧ Латвияын.
Ригаса машиностроительнӧй заводъяс вӧчлісны вагонъяс, паровозъяс да видз-му уджалан ӧрудиеяс. Рижскӧй машинакеран заводдэз керисӧ вагоннэз, паровоззэз да мууджалан орудияэз.
Но ӧні заводъяс уджалӧны омӧля да йӧрмӧмаӧсь продукцияныссӧ иналан рынокъясысь (асланыс рынокыс зэв ичӧт); мукӧд гырысь заводъясыс весиг пӧрины мастерскӧйясӧ. Но ӧні заводдэз уджалӧны умӧля и нуждайтчӧны рыноккезӧн, кытӧн бы туйис вузавны керӧм торресӧ (асланыс рынокыс ӧддьӧн учӧт); мукӧд ыджыт заводдэз пӧрисӧ нельки мастерскӧйезӧ.
Ортсыса вузасьӧмлӧн значениеыс куимнан республикаас зэв ыджыд: на пыр мунӧны тӧргӧвӧй туйяс СССР-ысь Рытыввыв Европаӧ, сы понда найӧ вермасны лоны естественнӧй посредникъясӧн СССР да Рытывъевропейскӧй государствояс костын. Эна куимнан республикаын внешнӧй торговля видзӧ ыджыт значеннё: ны пыр мунӧны СССР-ись Рытвыв Европаӧ торговӧй туйез, сідз што нія вермасӧ лоны естественнӧй посредниккезӧн СССР да Рытвыв европейскӧй государствоэз коласын.
Главнӧй каръяс Прибалтийскӧй государствоясын сулалӧны море берег вылын. Балтий море дорись государствоэзлӧн главнӧй городдэз сулалӧны море берег дорын.
Эстониялӧн столица Таллин (Ревель) — порт, пӧшти во гӧгӧр восьса судоходстволы. Эстониялӧн столица Таллин (Ревель) — порт, кӧда почти быдса год судноэз ветлӧтӧм понда осьта.
Нарва — фабричнӧй кар, сэн эмӧсь гырысь текстильнӧй фабрикаяс Нарвскӧй водопад вылын. Нарва — фабричнӧй город ыджыт текстильнӧй фабрикаэзӧн, кӧда сулалӧ Нарвскӧй ваусян дынын.
Латвияын столица Рига — важнӧй порт Западнӧй Двина ю вом дорын. Латвияын столица Рига — Рытвыв Двина уссё дынын важнӧй порт.
Лиепая (Либава) — значение серти мӧд порт Латвияын, судоходстволы во гӧгӧр восьса; сӧмын шочиника тупкысьлӧ вӧсньыдик йиӧн, кодӧс кокниа жугӧдӧны ледоколъяс. Лепая (Либава) — мӧдік аслас значеннё сьӧрті латвийскӧй порт, быдса год кӧда осьта судноэз ветлӧм понда; токо шочыника сія вевттисьӧ вӧснитик йыокӧн, кӧда кокнита жугдіссьӧ ледоколӧн.
Литваын столица пыдди временнӧ олӧ Каунас (Ковно) — торговӧй кар Неман вылын. Литваын временнӧя столицаӧн лоӧ Каунас (Ковно) — Неман вылын торговӧй город.
Таысь ыджыдджык карсӧ — Вильнаӧс, — коді войдӧр вӧлі Литвалӧн столицаыс, босьтісны полякъяс. Ыджытжыка тӧдчан город Вильна — Литвалӧн важся кадӧ одзза столица — мырддьӧма поляккезӧн.
Мемель — Литвалӧн важнӧй порт, коді сюри Германиясянь сылы. Мемель — Литва понда важнӧй порт, кӧда дӧндзис сылӧ Германиясянь.
Прибалтийскӧй государствояс — фашистскӧй типа буржуазнӧй республикаяс. Управленнё сьӧрті Балтий дорись государствоэс — буржуазнӧй республикаэз, кӧднаын зэв ёна паськалӧ фашизм.
abu 1934 годсянь Латвия лыддиссьӧ фашистскӧй диктатура странаӧн.
[Январ да юль тӧлысся изотермаяс. [Январ да июль изотермаэз (схема).
Кыдзи влияйтӧ море гожся изотермаяс вылӧ? да кыдзи тӧвсяяс вылӧ?] Кыдз гожумся изотермаэз вылӧ влияйтӧ море и кыдз тӧвсяэз вылӧ?]
ПОЛЬША. ПОЛЬША.
Плӧщадь 388 сюрс кв. км. Площадь — 388 сюрс кв. км.
Население 33 млн. Населеннё — 33 млн.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм государствояскӧд Польша граничитӧ суша вылын? Кытшӧм государствоэзкӧт Польша граничитӧ кӧсінас?
Петкӧдлӧй Польшалысь морскӧй берег да сы вылысь порт. Мыччалӧ морскӧй берег, кӧда лыддиссьӧ Польшалӧн, и порт, кӧда сулалӧ сы вылын.
Кутшӧм порт сулалӧ Висла ю вом дорын? Кытшӧм порт сулалӧ Висла ю уссёын?
Висьталӧй главнӧй юсӧ Польшалысь да вожъяссӧ сылысь. Шуӧ главнӧй польскӧй ю да сылісь притоккез.
Висьталӧй вывтасъяс Польшаысь. Шуӧ Польшалісь вылыніннэз.
Плӧщадь серти да олысь лыд серти Польша уступайтӧ сӧмын ӧткымын государствояслы Европаын. Аслас пространствоӧн да населеннёӧн Европаас Польша учӧтжык токо неуна государствоэзся.
Сійӧ артмис мирӧвӧй война бӧрын куим государствоса муясысь — дореволюционнӧй Россия, Австро-Венгрия да Германия муясысь. Сія аркмис мировӧй война бӧрын куим государство муэзісь — революцияодзся Россия, Австро-Венгрия да Германия муэзісь.
Польша сулалӧ Европа шӧр юкӧнын, Сӧветскӧй республикаяс союз да Германия костын. Польша куйлӧ Европа шӧрас СССР да Германия коласын.
Сійӧ босьтӧ пӧшти дзоньнас Висла ю бассейн. Сія занимайтӧ почти быдсӧн Висла юлісь бассейнсӧ.
Мореӧ петӧ сійӧ сӧмын Польскӧй коридорӧд, коді торйӧдӧ Германияысь сылысь Асыввыв Пруссиясӧ. Морелань петӧ токо Польскӧй коридорӧн, кӧда торйӧтӧ Германиясянь сылісь Асыввыв Пруссия.
Тані Польшалӧн единственнӧй порт Гдыня Данцигскӧй бухта берег вылын, кытчӧ усьӧ Висла. Сэтӧн Польшалӧн эм дзир ӧтік порт Гдыня, кӧда сулалӧ Данцигскӧй бухта берег дорын, кӧдаӧ усьӧ Висла.
Польша — сухопутнӧй государство; СССР-кӧд границаыс сылӧн мунӧ 1400 км кузя. Веськыта висьтавны, Польша — сухопутнӧй государство, и сылӧн СССР-кӧт граница кыссьӧ 1400 км.
Висла ю вом дорын сулалысь порт Данциг — сійӧ ачыс ичӧтик государство; тайӧ портнас сідзжӧ пӧльзуйтчӧ Польша. Висла уссё дынын сулалан порт Данциг аркмӧтӧ торья неыджыт государство: эта портыс сідзжӧ обслуживайтӧ Польшаӧс.
Природа сертиыс Польша лоӧ Рытыввыв Европасянь (сійӧ гӧра складкаясӧн, долинаясӧн, массивъясӧн да котловинаясӧн) Асыввыв Европаӧ (ӧткодь шыльыд став пасьталанас) вуджан тшупӧдӧн. Аслас природа сьӧрті Польша лоӧ вуджана ступеньӧн Рытвыв Европасянь (сы керӧса чукыррезӧн, долинаэзӧн, массиввезӧн да котловинаэзӧн) Асыввыв Европалань (кӧда аслас паськыт пространствоӧн дзик ровнӧй да ӧткодь).
Войвылын Польшаын куйлӧ холмъяса польско-литовскӧй полоса; татчӧ пуктӧма помса моренаяс; моренаяс костын уна тыяс. Польша ойвылын куйлӧ польско-литовскӧй мысъя полоса, кӧда тыртӧма конечнӧй моренаэзӧн; моренаэз коласын уна эмӧсь тыэз.
Лунвывланьын куйлӧ нюрсялӧм полоса; тані мунӧны первобытнӧй ледник потокъяслӧн паськыд долинаяс; тайӧ долинаясӧдыс ӧні визувтӧны юяс; Западнӧй Буг Нарева юкӧд да Висла. Лунвылынжык куйлӧ нюра полоса, кытӧн кыссьӧны первобытнӧй ледниковӧй потоккезлӧн долинаэз; эна долинаэз кузя ӧні визывтӧны юэз — Наревкӧт Рытвыв Буг да Висла.
Асыввывлань тайӧ увтас полосаыс ёна паськалӧ, и тані куйлӧны гырысь Пинскӧй нюръяс. Наысь юясыс ӧдва вермӧны петны — Бугӧ да Наревӧ ӧтарланьӧ, а Припятьӧ (Днепрлӧн вож) мӧдарланьӧ. Асывлань эта лажмытіна полосаыс уна паськалӧм, и сэтчин куйлӧны ыджыт Пинскӧй нюррез, кытӧн юэс аслыныс визывсӧ ӧдва адззӧны, мунӧны ӧтік лапӧлӧ — Бугӧ да Наревӧ, а мӧдлапӧлас — Припятьӧ, Днепрлӧн приток.
Ёна нюрсялӧма сідзжӧ Припять да Неман костын водораздел. Ёна сідзжӧ нюрсялӧма Припять да Неман коласын ваюкан.
Нюръясын вывтасджык местаясас быдмӧны гырысь вӧръяс. Нюррез коласын вылыніна местаэзын быдмӧны дремучӧй вӧррез.
Медыджыдыс на пытшкысь шусьӧ Беловежскӧй пущаӧн. Медыджытыс ны коласісь шусьӧ Беловежскӧй пущаӧн.
Беловежскӧй пуща сулалӧ Буг да Неман костын; сэні быдмӧны сё вося дубъяс, клёнъяс да пожӧмъяс. Беловежскӧй пуща куйлӧ Буг да Неман коласын и аркмӧ вековӧй дуббезісь, клённэзісь да пожуммезісь.
Тані неважӧн на овлісны первобытнӧй ӧшъяс — зубръяс, но найӧ бырины мирӧвӧй война дырйи (мыйкӧ мындасӧ босьтӧма зверинецъясӧ). Эта пущаын эшӧ неважын олісӧ первобытнӧй пороззэз — зубррез, но нія вийӧмӧсь мировӧй война дырни (мымдакӧ босьтӧмӧсь звирвидзаніннэзӧ).
Но ӧнӧдз на сэні олӧны косуляяс, кабанъяс, йӧраяс, весиг шочиника паныдасьлӧ благороднӧй кӧр; хищнӧй зверъяс пышкысь — кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, рысьяс. Но и ӧння виӧдз сыын эмӧсь козуляэз, лоссез, и нельки шоча пантасьлӧ благороднӧй кӧр; хищнӧйез коласісь: кӧиннэз, руччез, ошшез, рыссез.
Татшӧм дикӧй зверъяса вӧръясыс эмӧсь Польшаын сідз жӧ и Карпатскӧй гӧра бокъясын. Дикӧй звирреза этатшӧм жӧ вӧррез позьӧ адззыны и Польшаын Карпат покаттэзісь.
Лунвывланьӧ Припятьсянь равнинаыс вывтасмӧ да сэні косджык — нюръяс абуӧсь, тані вӧръяс да степъяс. Припятьсянь лунланьӧ ровнӧйиныс лэбӧ и лоӧ кӧсжык — сэтчин нюррез абуӧсь, а вӧррез чередуйтчӧны степпезкӧт.
Ледник моренаяс да тыяс тані пӧшти абу. Ледниковӧй моренаэз да тыэз сэтчин почти абуӧсь.
Став му веркӧссӧ вевттьӧ лёсс, сы вылын удитіс нин артмыны чернозёмнӧй почва. Быдсӧн му вевдӧрыс вевттьӧма лёсс слойӧн, кӧда вылын ештіс ни аркмыны сьӧдмусин.
Торъя кыза пуктӧма лёссӧ Карпат гӧра водзьясын; тані шоръяс да юяс кодйӧмаӧсь лёссас живописнӧй долинаяс, крут кыркӧтшъяса, башняяса да пиньяса берегъясӧн. Ӧддьӧнжык кыз лёсс пуксьӧссэз куйлӧны Карпаттэз керӧс одзын, кытӧн шороккез да юэз гарйисӧ лёссэзас пыдын живописнӧй долинаэз, обрывистӧй стенаэзӧн, причудливӧй башняэзӧн да пиннезӧн.
Рытыв-лунвыв юкӧныс Польшалӧн джуджыд. Польшалӧн лун-рытвыв частьыс вылыніна.
Тані ыджыд мегырӧн нюжӧдчӧны Карпатъяс, йывъясыс налӧн Польшаын кайӧны 1500 м-ысь вылӧ (Бабья гӧра). Сэтӧн ыджыт дугаӧн кыссьӧны Карпаттэз, кӧдналӧн йыввес лэбӧны Польшаын 1500 м-ся вылынжыка (Бабья-гора).
Гӧра бокъясас быдмӧны вӧръяс. Карпатлӧн покаттэс вевттьӧмӧсь вӧррезӧн.
Карпатъяссянь войвылӧ визувтӧ Висла, асыв-лунвылӧ Днестр. Карпаттэзсянь ойвылӧ визывтӧ Висла, а лун-асыввылӧ — Днестр.
Карпат гӧра водзьясын, Галицияын, куйлӧ нефть, зэв пыдын, да сов (матын веркӧссяньыс). Карпаттэз керӧс одзын му пытшкас Галицияын эм нефть, кӧда куйлӧ зэв пыдына, да сов (матын вевдӧрланяс).
Войвывланьын Карпатъяссянь — неджуджыд Польскӧй массив, Шӧр Германия массивъяс кодь жӧ, но ляпкыдджык наысь; йылыс сылӧн Лыса-гӧра кайӧ сӧмын 600 м вылаӧдз. Карпаттэзсянь ойланьӧ эм невылын Польскӧй массив, кӧда вачкисьӧ Шӧрӧт Германия массиввез вылӧ, но ныся лажмытжык; сылӧн йыв Лыса-гура лэбтісьӧ токо 600 м-ӧдз.
Тайӧ массив подулас куйлӧны Европаын медся озыр из шома пластъяс — тайӧ Силезскӧй бассейн, куйлӧ Краковсянь рытывланьын. Эта массивыс аслас керӧсодззезын видзӧ Европаас ӧддьӧн богат изшом куйлассэз — этӧ сідз шусян Силезскӧй бассейн, кӧда куйлӧ Краковсянь рытвыв ладорӧ.
Тайӧ бассейнас из шомкӧд орччӧн куйлӧны цинк, кӧрт да свинец рудаяс. Эта бассейнын ордчӧн изшомкӧт куйлӧны цинк, кӧрт да свинец рудаэз.
Силезскӧй бассейн войнаӧдз пӧшти дзоньнас вӧлі Германиялӧн, а ӧні ыджыдджык юкӧныс сылӧн пырӧ Польшаӧ. Мировӧй война вотӧдз Силезскӧй бассейн почти быдсӧн пырліс Германиялӧ, а ӧні сійӧн унажыкнас владейтӧ Польша.
Климат Польшаын сідз жӧ вуджӧ рытыввыв Европа васӧд климатысь Асыввыв Европа косджык да континентальнӧй климатӧ. Польшалӧн климат — сідз жӧ Рытвыв Европаись мускыт климатсянь Асыввыв Европаись кӧсжык континентальнӧй климатӧ вуджан климат.
Тӧлыс Польшаын абу сэтшӧм кӧдзыд, кутшӧм сійӧ Асыввыв Европаын, и абу сэтшӧм небыд, кутшӧм Рытыввылын. Польшаын тӧв не сідз кӧдзыт, кыдз Асыввыв Европаын, и не сэтшӧм небыт, кыдз Рытвыв Европаын.
Лым усьлӧ бура уна, торъя нин Карпатъясын, но тулысын лымйыс водз сылӧ; юяс Польшаын воссьӧны ӧти кадӧ Днепр да Дон улыс помъяскӧд. Лым усьӧ зэв уна, ӧддьӧнжыксӧ Карпаттэзын, но тулыснас лымыс одз сылӧ, и юэз Польшалӧн оссьӧны ӧтік кадӧ Днепр да Дон кывтыттэзкӧт.
Гожӧмыс Польшаын абу сэтшӧм жар, кыдзи Европа асыввылын: температура сертиыс сійӧ ӧткодь кымын Войвыв Франция гожӧмкӧд (карта, 19 лб.). Польшаын гожум не сэтшӧм жар, кыдз Европа асыввылын, и температура сьӧрті приблизительнӧя ровняйтчӧ Ойвыв Франция гожумкӧт (карта, 19 листбок).
Осадок видз-му вӧдитӧмлы усьӧ тырмымӧн, но овлӧны и кос поводдяяс (засухаяс), торъя нин Галицияын — асыввывланьын Карпатъяссянь, кодъяс сулалӧны васӧд тӧвъяс туй вылын. Осадоккез мууджалӧм понда усьӧны доволь, но овлӧны и засухаэз, ӧддьӧнжыксӧ Галицияын — Карпаттэзсянь асыввыв ладорӧ, кӧдна сулалӧны влажнӧй тӧввез туй вылын.
Олӧны Польшаын разнӧй народъяс. Полякъяс — сӧмын джын олысьыс гӧгӧр; найӧ олӧны страна шӧр юкӧнас да рытыввыв юкӧнын. Населеннё Польшаын быдкодь, поляккез лоӧны токо джыныс гӧгӧр; нія пукалӧны страна шӧрас да рытвыв ладорас.
Мӧд джын олысяс пырӧны белоруссъяс асыв-войвылын — Рытыввыв Белоруссияын да Виленщинаын, да украинецъяс асыв-лунвылын — Рытыввыв Украинаын; таысь ӧтдор, Польскӧй коридорын олӧны уна немецъяс, а став Польша пасьталаын уна еврейяс. Населеннёлӧн мӧд джыныс лыддиссьӧны ой-асыввылын белоруссэз — Рытвыв Белоруссияын да Виленщинаын — и украинеццез лун-асыввылын — Рытвыв Украинаын; этася, Польскӧй коридорын уна олӧны немеццез, а омӧн Польша кузяас уна еврейез.
Национальнӧй меньшинствоясӧс сэн увтыртӧма. Неыджыт национальносттез угнетайтсьӧны.
Главнӧй уджыс полякъяслӧн, белоруссъяслӧн да украинецъяслӧн видз-му вӧдитӧм. Поляккезлӧн, украинеццезлӧн да белоруссэзлӧн главнӧй занятияыс — мууджалӧм.
Карпат гӧраводзьясын да и быдлаын лунвылын лёсса да сьӧд муяс вылын кӧдзӧны шобді, вӧдитӧны сакарнӧй свекла; войвылын подзола муяс вылын — сю, зӧр, ид, быдлаын вӧдитӧны уна картупель, сійӧ мунӧ скӧтлы кӧрым вылӧ, весиг дзодзӧгъясӧс да вӧвъясӧс вердӧны картупельӧн; таысь ӧтдор, гӧль крестьяна важысянь нин сёйӧны картупель сора нянь. Карпаттэз керӧс одззезын и вообще лунвылын лёссовӧй да сьӧдмусиннэз вылын кӧдзӧны шогді, а сідзжӧ и сахарнӧй свёкла; ойвылын шаргуна мусиннэз вылын — рудзӧг, зӧр, ид; быдлаын Польшаас ыджыт вниманнё уделяйтӧны картовкилӧ, кӧда мунӧ вердчанӧ быд горт подалӧ, нельки дзодзоггезлӧ и вӧввезлӧ; этася, крестьяна-бедняккез зэв важся каддэзсянь ни сорлалӧны картовкисӧ няньӧ.
Рытыввылын — Польскӧй коридорын да Познаньын — немецъяс да полякъяс муяссӧ вӧдитӧны зэв бура. Рытвылын — Польскӧй коридорын да Познаньын — ыббесӧ крестьяна — немеццез да поляккез уджалӧны зэв бура.
Став мукӧд местаясас Польшаын видз-му овмӧс вӧдитӧм мунӧ жеба: ӧнӧдз на муяссӧ гӧрӧны посньыдик плугъясӧн, весиг гӧръясӧн; корнеплодъяс вӧдитӧны этша; минеральнӧй удобрениеяс муясӧ оз сюйны. Быдсӧн жӧ остальнӧй Польшаас сельскӧй хозяйство кольччӧ жалкӧй состояннёын: ӧння виӧдз ыббез бергӧтсьӧны учӧтик плуггезӧн и нельки гӧррезӧн, корнеплоддэз етша паськӧтсьӧны, минеральнӧй удобреннёэз озӧ применяйтсьӧ.
Уджалан скӧт ичӧт вына, мӧсъяс сетӧны этша йӧв, ыжъяс чорыд вурунаӧсь. Уджалан пода вынтӧм, мӧссэз сетӧны йӧвсӧ етша, баляэз чорыт вурунаӧсь.
Олӧны крестьяна унаысь джынвыйӧ киссьӧм керкаясын, скӧтсӧ видзӧны розьӧсь картаясын. Олӧны крестьянаыс часто киссьӧм керкуэзын, подасӧ видзӧны осьтаа картаэзын.
Джын крестьянаыслӧн Польшаын вӧв абу. Польшаын быд крестьяна коласісь джыныслӧн вӧввес абуӧсь.
Помещикъяс да кулакъяс киын джын кӧдза мусьыс унджык. Быдсӧн гӧрана муэз коласісь принадлежитӧ помещиккезлӧ да кулаккезлӧ джынся унажык.
Воысь воӧ крестьяналӧн олӧмыс лёкмӧ. Годісь годӧ крестьяналӧн положеннё лоӧ сё умӧльжык и умӧльжык.
Кос воясӧ (шуам, 1934-ӧд воӧ) урожайяс, муяссӧ омӧля вӧдитӧмла, ёна чинӧны, и сэки крестьяна Польшаын сёйӧны лебеда, пырей, пу кырсь. Засушливӧй годдэзӧ (кыдз 1934) урожайыс сы кузя, што умӧля уджассьӧ му, зэв ёна усьӧ, и сэк Польшаын крестьяна сёйӧны тӧрича, пырей да пу кач.
Сьӧкыд промышленносьт паськалӧма Польшаын сӧмын рытыв-лунвылын Силезскӧй бассейн районын. Сьӧкыт промышленность Польшаын зоралӧма токо лун-асыввылын Силезскӧй бассейн районын.
Тані перйӧны из шом да кисьтӧны металлъяс: чугун, цинк да свинец. Сэтчин мунӧны изшом шедтӧм да металлэз сылӧтӧм: чугун, цинк, свинец.
Быдлаын сулалӧны заводъяс доменнӧй да коксовӧй пачьясӧн, рудникъяс вышкаясӧн да подъёмнӧй машинаясӧн — шахтаяс да штольняяс весьтын (кытысь лэптӧны руда либӧ из шом). Сэтчин быдлаын чапкалӧмӧсь доменнӧй да коксовӧй горрезӧн заводдэз, рудниккез вышкаэзӧн да лэбтан (подъёмнӧй) машинаэзӧн, кӧдна сувтӧтӧмӧсь шахтаэз вылын да штольняэз вылын (кӧднаись лэбтӧны руда либо изшом).
500 кв. км вылын тані олӧ 500 сюрс морт. 500 кв. км пространство вылын сэтӧн олӧны 500 сюрс морт.
А сэні жӧ, орччӧн тайӧ морт кодзувкот позйыскӧд, сулалӧны гырысь вӧръяс — паркъяс, кӧні польскӧй помещикъяс вӧдитӧны пӧткаяс; вӧръяс улас куйлӧны ещӧ вӧрзьӧдлытӧм из шом пластъяс. А сэтӧн жӧ, оча бок эта морта кӧдзывгрудакӧт, куйлӧны зэв паськыт вӧррез-парккез, кӧднаын польскӧй помещиккез вӧдитӧны вӧр пӧтка; вӧррез увтын куйлӧны эшӧ вӧрзьӧттӧм изшом пласттэз.
Неылын Силезскӧй бассейнсянь, асывланьын Краковсянь, сулалӧ ичӧтик кар — Величка, сэні зэв важ кадъяссянь нин перйӧны сов. Неылын Силезскӧй бассейнсянь, Краковсянь асывлань, сулалӧ город Величка, кытӧн зэв и зэв важсянь мунӧ сов шедтӧм.
Сэні жӧ Карпатъяс пӧлӧн, гӧра водзьясас, перйӧны нефть, но тані сійӧ этша нин кольӧма: медым перйыны нефтьсӧ, песчаникъясын колӧ буритны (кодйыны) скважинаяс 1700–1800 м пыднаӧдз. Сэтчин жӧ доль Карпаттэзлӧ, ны керӧс одззезын, шедтіссьӧ нефть, но сылӧн куйлассэз бырӧны-ни: медбы шедтыны нефть, ковсьӧ песчаниккезын буритны скважинаэз 1700–1800 м ӧдз.
Силезскӧй бассейн дінын сулалӧны некымын гырысь машиностроительнӧй заводъяс, шуам, Сосновицыын; но, колӧ шуны, сьӧкыд промышленносьт Польшаын паськалӧма омӧля, кӧть сійӧ и озыр мупытшса перъянторъясӧн да. Силезскӧй бассейн дынын матын эмӧсь неӧтік гырись машинакеран заводдэз, кыдз Сосновицаэзын, но, ӧтлаын шуны, сьӧкыт промышленность Польшаын зоралӧма умӧля, кӧть и эмӧсь шедтан богатствоэз.
Кокни промышленносьтлӧн центрыс Лодзь, тані гырысь текстильнӧй фабрикаяс. Кокнит промышленностьлӧн центраӧн лоӧ город Лодзь, кытӧн эмӧсь зэв ыджыт текстильнӧй фабрикаэз.
Мирӧвӧй войнаӧдз лодзьса фабрикаяс уджавлісны медзэвсӧ российскӧй рынок вылӧ. Мировӧй война вотӧдз лодзинскӧй фабрикаэз уджалісӧ унажыксӧ российскӧй рынок понда.
Ӧнія Польшаын, капиталистическӧй овмӧсын кризис понда, текстильнӧй промышленносьт ёна чині. Кӧр Польша лоис самостоятельнӧй государствоӧн, польскӧй текстильнӧй промышленность усьӧ; уна лодзинскӧй фабрикаэз пӧднассисӧ ни.
Мирӧвӧй кризис зэв чорыда кучкис польскӧй промышленносьтлы. Польскӧй промышленностьлӧ мировӧй кризис вайӧтіс сокрушительнӧй удар (вачкӧм).
Видз-му овмӧс продуктъяс вылӧ ичӧт донъясла, крестьяна оз вермыны ньӧбавны промышленнӧй вӧчасъяс (изделиеяс), а заграницаын польскӧй тканьяс оз вермыны конкурируйтны английскӧй, японскӧй да мукӧд тканьяскӧд. Сельскохозяйственнӧй продуктаэз вылӧ лажмыт доннэз вайӧтісӧ сы дынӧ, што крестьяна озӧ вермӧ ньӧбны промышленнӧй изделлёэз, а граница сайын польскӧй тканнез озӧ вермӧ терпитны конкуренциясӧ английскӧйезкӧт, японскӧйезкӧт да мӧдіккезкӧт.
Промышленнӧй вӧчасъяс вылӧ донъяс Польшаын вывті вылынӧсь. Польшаын промышленнӧй изделлёэзлӧн дон ӧддьӧн ыджыт.
Шуам, крестьянин вузаліс ыж, босьтӧм деньга вылас сійӧ вермас ньӧбны сӧмын 100 кӧрӧб изтӧг либӧ 17 л карасин. Сідз, крестьянин, кӧда вузаліс ассис баля, вермас получитӧм сьӧм вылӧ ньӧбны токо 100 коробка спичаэз либо 17 литр керосин.
Сы понда сиктъясын оз ньӧбны изтӧг, войын керкаяс битӧмӧсь, пемыдӧсь. Эта кузя деревняэзын спичаэсӧ озӧ ньӧбӧ, и ойезӧн олӧны пемытінын.
22 кг сю вылӧ крестьянин вермас ньӧбны сӧмын 8 кг сов. 22 килограмм рудзӧг вылӧ крестьянин вермас ньӧбны совсӧ токо 8 кг.
Ӧти кольк вылӧ крестьянка босьтӧ лавкаыс ӧти изтӧг кӧрӧб. Ӧтік кольть понда крестьянка вермӧ босьтны лавкаись ӧтік спича коробка.
Каръяс Польшаын уна, но паськалӧм промышленносьтныс уналӧн на пытшкысь абу. Городдэз Польшаын уна, но ны коласісь мукӧдыслӧн абу зоралӧм промышленностьыс.
Татшӧмӧсь Львов — главнӧй кар Галицияын, Краков — важ столицаыс Польшалӧн, тані университет. Сэтшӧмӧсь Львов — Галициялӧн главнӧй город, и Краков — Польшалӧн важся столица, кытӧн эм эшӧ университет.
Сӧмын некымын карын паськалӧма промышленносьт; татшӧмъясыс: Вильна Вилия ю вылын — Литвалӧн важ столицаыс, кодӧс босьтіс Польша, Познань — машиностроительнӧй да свеклосахарнӧй заводъясӧн. Токо мукӧдын ны коласісь зоралӧма промышленность; сэтшӧмӧсь: Вильна, кӧда сулалӧ Вилия ю вылын — Литвалӧн важся столица, кӧда ӧні мырддьӧма Польшаӧн, Познань машинакеран да свёклосахарнӧй заводдэзӧн.
Столица Польшалӧн Варшава ыджыд кар (1 млн. олысьысь унджык), сулалӧ Висла ю вылын кыкнан берегас; тані падвежасьӧны уна кӧрт туйяс, на пытшкысь ӧти кӧрт туй мунӧ Берлинысь Москваӧ. Польшалӧн столица Варшава — ыджыт город (оліссез унажык 1 млн-ся), кӧда сулалӧ кыкнан Висла берег лапӧлын и кытӧн поперегассьӧны неӧтік кӧрттуй, кӧдна коласісь ӧтік мунӧ Берлинісь Москваӧ.
Варшава сідз жӧ бура ыджыд промышленнӧй центр да польскӧй просвещениелӧн да искусстволӧн центр. Варшава лоӧ сідзжӧ ыджыт промышленнӧй центрӧн и польскӧй просвещеннё да искусство центрӧн.
Главнӧй портыс Польшалӧн Гдыня; сійӧс ӧтлаалӧма выльысь стрӧитӧм кӧрт туйӧн Силезскӧй из шом бассейнкӧд. Польша понда главнӧй порт лоӧ Гдыня, кӧда йитӧма керӧм виль кӧрттуйӧн силезскӧй изшом бассейнкӧт.
Гдыняысь петкӧдӧны из шом не сӧмын Прибалтийскӧй странаясӧ, но сідз жӧ и Придунайскӧй странаясӧ: Румынияӧ, Венгрияӧ да Австрияӧ. Гдыняись изшом кыскиссьӧ не токо Балтий море дор странаэзӧ, но сідзжӧ и Дунайдориссезӧ: Румынияӧ, Венгрияӧ, Австрияӧ.
Тайӧ туйыс 20 мындаӧн кузьджык Чехословакия пыр нуан кӧрт туйяс вывті серти, но сувтӧ пӧшти кык мындаӧн донтӧгджык. Эта туйыс 20-ись кузьжык, нежели кӧрттуйез кузя Чехословакия пыр, но лоӧ кыкись донтӧмжык.
Пытшкӧсса туйяс Польшалӧн лёкӧсь. Польшалӧн пытшкись сообщеннё туйез умӧль состояннёын.
Шуам, главнӧй юыс Висла пыр вежлалӧ ассьыс ва туйсӧ, и гожӧмын суднояслы пӧшти оз позь ветлыны. Сідз, главнӧй Висла ю прокод вежӧ ассис руслоэсӧ, и гожумӧн сія почти не судоходнӧй.
Каналъяс, кодъясӧн ӧтлаалӧма Вислаӧс Неманкӧд (Нарев пыр) да Бугӧс Днепркӧд (Днепровско-Бугскӧй канал), киссьӧмаӧсь да зэв этша судноясӧс да пуръясӧс лэдзӧны. Каналлэз, кӧдна йитӧны Неманкӧт Висла (Нарев пыр) и Днепркӧт Буг (Днепровско-Бугскӧй канал), локтісӧ упадокӧ и лэдзӧны судноэсӧ да плоттэсӧ зэв етша.
Грунтӧвӧй да шоссейнӧй туйяс омӧля видзӧны да рӧспутаяс дырйи сэті оз позь ветлыны. Грунтовӧй да шоссейнӧй туйез видзсьӧны умӧль состояннёын и роспутицаэз дырни дыр кежӧ кольччӧны сідз, што ны кузя оз позь ветлӧтны.
Сӧмын СССР-кӧд границаяс пӧлӧн Польшаын вӧчӧма выль автомобильнӧй туйяс. Токо доль СССР границаэзкӧт Польшаын керӧмӧсь виль автомобильнӧй туйез.
Польскӧй государство лои сӧмын мирӧвӧй война бӧрын да Октябрскӧй революция бӧрын. Польскӧй государство аркмис токо мировӧй война да Октябрскӧй революция бӧрын.
Первойсӧ сійӧ вӧлі буржуазнӧй республикаӧн; сылӧн вӧлі парламент, коді выдвигайтӧ вӧлі правительство, да президент. Медодз сія вӧлі буржуазнӧй республика парламентӧн, кӧда сувтӧтліс правительство, да президентӧн.
Сэсся господствуйтан классъяс Польшаын вуджисны фашистскӧй веськӧдлан методъясӧ. Сыбӧрын Польшалӧн господствуйтісь классэз вуджисӧ фашистскӧй методдэза управленнёӧ.
Ӧні парламент некутшӧм роль оз ворс странаас. Ӧні странаас парламентыс оз орс некытшӧм роль.
Крестьянаӧс Польшаын личкӧны мынтыны вермытӧм налогъясӧн. Польшаын крестьяна нырыштсьӧны зэв ыджыт налоггезӧн.
Налогъяс мынтытӧмысь крестьяналысь нуӧны скӧтсӧ да эмбурсӧ; странаас паськалӧны крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс (восстаниеяс). Налоггез невештӧм понда крестьяналісь мырддьӧны, петкӧтӧны пода да горт имущество; эта кузя странаын лэблӧны крестьянскӧй восстаннёэз.
Торъя нин ёна топӧдӧны крестьянаӧс Рытыввыв Белоруссияын да Рытыввыв Украинаын. Ӧддьӧнжык крестьянаыс угнетайтсьӧны Рытвыв Белоруссияын да Рытвыв Украинаын.
Тайӧ районъясас белоруссъяслысь да украинецъяслысь босьтӧны медбур муяссӧ да сетӧны польскӧй военнӧй переселенецъяслы. Эна районнэзын белоруссэзлісь да украинеццезлісь буржык муэсӧ мырддялӧны и сеталӧны польскӧй военнӧй переселенчилӧ.
Ёна дзескӧдӧны Польшаын и мукӧд народъясӧс: еврейясӧс, немецъясӧс, литовецъясӧс. Угнетённӧй состояннёын Польшаас лоӧны и мӧдік национальносттез: еврейез, немеццез, литовеццез.
Май 1-ой лунӧ 1935-ӧд воын уналаын Польшаын мунісны гырысь демонстрацияяс крестьяналӧн. Май медодзза лунӧ 1935 г. уна Польша местаэзын вӧлісӧ ыджыт крестьянскӧй демонстрацияэз.
Шуам, Луцк кар гӧгӧртасын чукӧрмис 2 сюрс морта колонна; медводзын мунісны народнӧй учительница да кымынкӧ крестьянка; найӧ нуисны знамя, кӧні гижӧма вӧлі коммунистическӧй лозунгъяс. Сідз, г. Луцк районын аркмис 2 сюрс морта колонна, кӧда юрын мунісӧ народнӧй учительша да мымдакӧ крестьянкаэз, кӧдна нуисӧ коммунистическӧй лозунггезӧн знамя.
Полицейскӧйяс кӧсйисны мырддьыны знамясӧ да эз вермыны. Полицейскӧйез дёрока мӧдісӧ мырддьыны этӧ знамясӧ.
Сэки найӧ пондісны лыйлыны демонстрантъяссӧ пулемётъясысь. Сэк нія осьтісӧ демонстрация кузя пулемёттэзісь би.
Кызь мортӧс, на пытшкын народнӧй учительницаӧс да кымынкӧ крестьянкаӧс, виисны места вылас. Кыкдас демонстрант, сія жӧ лыдын народнӧй учительша да мымдакӧ крестьянкаэз, вӧлісӧ вийӧмась сэтӧн жӧ.
Сьӧкыда ранитчӧм демонстрантъяс — вит морт — куліны туй вылас госпитальӧ нуигӧн. Сьӧкыта ранитӧм вит демонстранттэз кулісӧ, кӧр нійӧ пондісӧ кыскыны госпитальӧ.
1920-ӧд воӧ, кор миян абу на помасьӧма вӧлі гражданскӧй война, Польша пондыліс босьтны сӧветскӧй Украинаӧс да Белоруссияӧс. 1920 годӧ, кӧр эшӧ миян эз вӧв кончитӧм гражданскӧй война, Польша мӧдіс мырддьыны Советскӧй Украина и Белоруссия.
Польскӧй войска волісны Киевӧдз, но миян Краснӧй Армия жугӧдіс найӧс, да налы лои тэрыба бӧр мунны. Польскӧй войскоэз локтісӧ Киев дынӧдз, но сэтӧн вӧлісӧ нильӧмӧсь миян Гӧрд Армияӧн и нія перыта отступитісӧ бӧр.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйысь тыдалӧ, мый крестьяна Польшаын олӧны зэв гӧля? 1. Мыйись тыдалӧ, што Польшаын крестьяна олӧны ӧддьӧн умӧля?
2. Мый понда Польшаын воӧны омӧль урожайяс няньяслӧн? 2. Мыйсянь зависитӧны умӧль урожайез Польшаын?
Висьталӧй социальнӧй, климатическӧй да почвеннӧй помкаяссӧ. Висьталӧ причинаэз: социальнӧйезӧ, климатическӧйезӧ, мусинаэзӧ.
[Видз-му овмӧса районъяс Польшаын. [Польшалӧн сельскохозяйственнӧй районнэз.
Петкӧдлӧй Беловежскӧй пуща да мукӧд гырысь вӧръяс Польшалысь. Мыччалӧ Польшалісь Беловежскӧй пуща да мӧдік вӧра массиввез.
Висьталӧй, мыйла воӧны бур урожайяс Познань дорын да асыввывланьын Львовсянь. Висьталӧ причинаэз, мыйсянь аркмӧны Познания дынын да Львовсянь асывлань бур урожайез.
Кӧні заводитчӧ Неман ю? Кытӧн куйлӧ Неман юлӧн исток?
Кутшӧм народъяс олӧны Неман ю пӧлӧн? Кытшӧм отир олӧны Неман ю дорӧт?
Нянь вӧдитан главнӧй районъяс Нянь вӧдитан главнӧй районнэз.
Медтӧдчана вӧр массивъяс] Медколан вӧр массиввез.]
РУМЫНИЯ. РУМЫНИЯ.
Плӧщадь 251 сюрс кв. км. Площадь, — 251 сюрс кв. км, оккупированнӧй Бессарабияӧн 295 сюрс кв. км.
Население 16 млн. морт. Населеннё — 15,6 млн, оккупированнӧй Бессарабияӧн 18,5 млн. морт.
Мирӧвӧй война бӧрын Румынияӧ пырисны Австро-Венгриялӧн юкӧнъяс (Трансильвания, Банат да Буковина). Мировӧй война бӧрын Румыния дынӧ ӧтлаӧтӧмӧсь Австро-Венгриялӧн часттез (Трансильвания, Банат и Буковина) и тшӧтш Румынияӧн оккупируйтӧма Бессарабия.
Сулаланін да границаяс. Положеннё да границаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм юяс пӧлӧн сулалӧ Румыния? Кытшӧм юэз дорӧт паськалӧма Румыния?
Кытчӧ усьӧны тайӧ юясыс? Кытчӧ усьӧны эна юэз?
Кутшӧм увтасъясӧд найӧ визувтӧны? Кытшӧм лажмытіннэзӧт нія визывтӧны?
Кутшӧм государствояскӧд граничитӧ Румыния? Кытшӧм государствоэзкӧт граничитӧ Румыния?
Румыния сулалӧ выгоднӧй географическӧй местаын: кынмывтӧм море берег вылын, кӧні сылӧн эм порт Констанца, да ыджыд Дунай ю вом дорын, кытчӧ пырӧны морскӧй суднояс. Румыния пукалӧ бур географическӧй положеннёын: некынман море берег дорын, кытӧн сылӧн эм ыджыт порт Констанца, и ыджыт Дунай ю уссё дынын, кӧда сідзжӧ асвылӧттяс вермӧ лэдзны морскӧй судноэз.
Миян Союзкӧд сійӧс йитӧны удобнӧй туйяс кыдзи море вывті, сідз жӧ и суша вывті. Миян союзкӧт сія бура йитӧма удобнӧй туйезӧн кыдз му кузя, сідз и море вылӧт.
1918-ӧд воӧ Румыния босьтіс СССР-лысь Бессарабия, но сӧветскӧй правительство оз лыддьы (оз признайт) сійӧс румынскӧй территорияӧн. 1918 г. Румыния мырддис СССР-лісь Бессарабия, но советскӧй правительство оз лыддьы сійӧ румынскӧй территорияӧн.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм гӧраяс босьтӧны уна места Румынияын? Кытшӧм керӧссэз займитӧны уна места Румынияын?
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны на пытшкын да кӧні? Кытшӧм куйлассэз куйлӧны ны недраэзын и кытӧн?
Кутшӧм почваяс Румынияын? Кытшӧм мусиннэз Румынияын?
Румыния — зэв озыр страна. Румыния — зэв богатӧй страна.
Гӧраясын — Карпатъясын — усьӧ уна осадок, да гӧра бокъясас быдлаын быдмӧны вӧръяс — уліас дуб да бук, вылынджык — лыска пуяс. Сылӧн керӧссэз — Карпаттэз — ёна орошайтсьӧны, и ны покаттэзын быдлаын быдмӧны вӧррез — улын буккез да дуббез, а вылынжык лысаэз.
Карпатъяс озырӧсь вӧръясӧн, а сідз жӧ ыджыд ваа юясӧн, кодъяс вермӧны сетны электроэнергия. Карпаттэз богатӧсь вӧррезӧн, а сідзжӧ и унаваа юэзӧн, кӧдна вермасӧ сетны электроэнергия.
Юясыс визувтӧны либӧ асыввылӧ да лунвылӧ (Прут, Серет), либӧ рытыввылӧ (Тисса вожъясыскӧд), но ставныс найӧ усьӧны ӧти юӧ — ыджыд ваа Дунайӧ. Эна юэз визывтӧны нето асылӧ и лунвылӧ (Прут, Серет), нето рытвылӧ (Тисса притоккезӧн), но быдӧнныс нія усьӧны унаваа Дунайӧ.
Му пытшкыс Карпатъяслӧн, торъя нин гӧра водзьясас, озыр нефтьӧн да солӧн; таысь ӧтдор, сэні куйлӧны кӧрт рудаяс; паныдасьлӧны зарни, эзысь да с. в. Карпаттэз недраэз, ӧддьӧнжыксӧ асланыс керӧсодззезын, богатӧйӧсь нефтьӧн и солӧн, а этася ныын эмӧсь кӧрт руда куйлассэз; пантасьлӧ мукӧдчид золото, серебро и с. одз.
Дунай пырӧ Румынияӧ Венгерскӧй увтасысь сійӧ местаын, кӧні Карпатскӧй гӧраяс матысмӧны Балканскӧй гӧраяскӧд да кӧні тайӧ гӧраясыс торъялӧны сӧмын Дунай долинаӧн (долинаыс зэв пыдын, ущелье сяма). Дунай пырӧ Венгерскӧй лажмытінісь Румынияӧ сія местӧт, кытӧн Карпаттэз матынсялӧны Балканнэзкӧт и кытӧн эна керӧссэз юкӧмась токо пыдын Дунайскӧй долинаӧн, кӧда вачкисьӧ ущеллё вылӧ.
Мед векньыд иныс сылӧн шусьӧ Кӧрт ӧдзӧсӧн (<rus>Железные ворота</rus>). Медвекнит места сылӧн шусьӧ Кӧрт воротаэзӧн.
Тані дзик ю весьтас кыпӧдчӧны ӧтарсяньыс Балканъяс, мӧдарсяньыс Карпатъяс; тадзи топӧдӧм Дунай бузгӧ-лэччӧ скалаяса крут туйӧд, ставнас тырӧма быгйӧн; изъясӧ кучкӧмысла шумыс тыртӧ став ущельесӧ; тадзи ва уна нэм чӧжӧн жуглӧ, дрӧбитӧ из. Сэтӧн самӧй ю вылын ӧшалӧны ӧтӧр лапӧвсянь Балканнэз, а мӧдӧр лапӧвсянь — Карпаттэз, и дзескӧтӧм Дунай ӧддьӧн перыта котӧртӧ крут скалистӧй русло кузя, кӧда эта ёна визывтӧмсянь быдсӧн вевттисьӧма быгӧн; валӧн шум, кӧда вачкиссьӧ иззэз бердӧ, тыртӧ быдсӧн ущеллёсӧ; сідз веккезӧн ваыс кеслӧ иззэз и сыспотека сійӧ жугдӧ.
Кӧрт ӧдзӧсӧд петӧм бӧрын Дунай визувтӧ водзӧ лӧня, кырӧдӧ ассьыс веськыд джуджыд берегсӧ (Болгарскӧй тшӧтшкӧс вывтас дор). Кӧрт воротаэзісь мезмӧмсянь Дунай одзлань, ассис лэбтӧм веськыт берегсӧ кырӧтӧмӧн (Болгарскӧй плоскӧй керӧсаинлӧн дор) визывтӧ спокойнӧя.
Шуйга берегыс сылӧн зэв ляпкыд да ытва дырйи тулысын Дунай кайӧ тайӧ берег вылас уна дас километр сайӧдз. Шульга берег жӧ сылӧн сідз лажмыт, што тулысся ыджыт ва пора Дунай вевттьӧ сійӧ ваӧн неӧтік дас километр ылына.
Водзӧ Чёрнӧй морелань аслас туй вылын Дунай паныдасьӧ гранитнӧй массив Добруджакӧд, да сійӧс кытшовтӧм могысь крута бергӧдчӧ войвывлань; гирлыӧн шуан вожъясӧ торъялӧмӧн лэччӧ мореӧ да вӧчӧ нюръяса дельта. Сьӧд море дынӧ одзлань Дунай панталӧ гранитнӧй массив Добруджа, кӧдӧ орддьӧмӧн крута чукыльтӧ ойланьӧ; сэтчин сія юкӧм соссэзӧн, кӧдна шусьӧны гирлаэзӧн и кытӧн сія керӧ нюр дельта, усьӧ мореӧ.
Дельтаыс тайӧ пыр содӧ, петӧ мореӧ. Эта Дельтаыс, море пытшкӧ паськалӧмӧн, быдмӧ прокод.
Дунай вожъясысь (рукавъясыс) ӧти вожын, шӧрсаас (Сулинскӧйын) лыбӧны морскӧй суднояс; найӧ вермӧны ылӧдз кайны вывлань. Дунай соссэз коласісь ӧтік шӧрӧтыс (Сулинскӧй) вермӧ лэдзны морскӧй судноэз, кӧдна кайӧны зэв ылӧ.
1934-ӧд восянь посни морскӧй суднояс (1 сюрс т-ӧдз) вермӧны мунны весиг Кӧрт ӧдзӧсӧд, кӧні уна порогъяс ӧні взорвитӧма, да воӧны Будапештӧдз — Венгрия столицаӧдз. 1934 г. учӧтик морскӧй судноэз (ӧтік сюрс тоннаӧдз) вермасӧ вуджны нельки Кӧрт воротаэз, кытӧн уна пороггез ӧні динамитӧн жугдӧмась, и вермӧны локны Будапешт дынӧдз — Венгриялӧн столица.
Дунай да Карпатъяс костын куйлӧ Нижнедунайскӧй увтас. Карпаттэз да Дунай коласын куйлӧ Улындунайскӧй лажмытін.
Аслас артмӧм серти сійӧ Ломбардия кодь: тані вӧлі морскӧй залив, но сійӧ тырӧма ю ваясъясӧн (наносъясӧн), а вывсяньыс вевттьысьӧма чернозёмнӧй мусинӧн. Аслас происхожденнё сьӧрті сія вачкисьӧ Ломбардия вылӧ; сэтӧн вӧлі морскӧй залив, но сія тыртӧма морскӧй пуксьӧссэзӧн и вевдӧрсянь вевттьӧма сьӧдмусинӧн.
Зэв плодороднӧй муаӧсь сідз жӧ равнинаяс, кодъяс куйлӧны Карпатъяссянь асыввывланьын, кӧні пыді долинаясӧд визувтӧны Серет да Прут юяс. Ӧддьӧн плодороднӧйӧсь сідзжӧ и ровнӧйиннэз, кӧдна Карпаттэзсянь куйлӧны асывлань, кытӧн пыдын долинаэзӧт визывтӧны Серет да Прут юэз.
Сэні тшӧтш жӧ чернозёмнӧй мусинъяс, а на улын быдлаын куйлӧ лёсс. Сэтчин сідзжӧ сьӧдмусиннэз, а ны увтын быдлаын куйлӧ лёсс.
Климат Румынияын ёна континентальнӧй: гожӧмын тані сулалӧны жар да кос поводдяяс, а тӧлын овлӧны ён морозъяс, торъя нин асыв-вой тӧвъяс дырйи; Климат Румынияын чорыт континентальнӧй: гожумӧ эстӧн сулалӧны жаррез да засухаэз, а тӧлӧ овлӧны ыджыт мороззэз, ӧддьӧнжык эшӧ сэк, кӧр пӧльтӧны ой-асыввыв тӧввез;
1935-ӧд воӧ морозъяс кайлісны −30°-ӧдз; уна уджтӧм да патератӧм йӧз кынмисны уличаяс вылын. 1935 г. мороззэз вӧлісӧ −30°; уна уджтӧм да керкутӧм отир кынмывлісӧ уличаэз вылын.
[Румыниялӧн полезнӧй ископаемӧйяс. [Румыниялӧн полезнӧй шедтӧссэз.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны Карпат асыввыв да лунвыв подувъяс дорын? Кытшӧм шедтӧссэз куйлӧны асыввыв да лунвыв Карпаттэз кок увттэзын?
Кытысь да кытчӧ мунӧны нефтепроводъяс? Кысянь и кытчӧ мунӧны нефтепроводдэз?
Кӧні куйлӧны кӧрт рудаяс? Кытӧн куйлӧны кӧрт рудаэз?
Мыйла найӧс перйӧны омӧля?] Мыля нія разрабатывайтсьӧны умӧля?]
Валахия да Молдавия. Валахия да Молдавия.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні сулалӧны Молдавия да Валахия (кутшӧм гӧраяс да юяс костын)? Кытӧн лоӧны Молдавия да Валахия (кытшӧм керӧссэз да юэз коласын)?
Висьталӧй главнӧй каръяссӧ тайӧ обласьтъясысь. Шуӧ эна областтезісь главнӧй городдэз.
Кор мунан Валахияӧд Кӧрт ӧдзӧссянь Бухарестӧ, аддзан помтӧм шобді да кукуруза муяс, аддзан арбаясӧ либӧ плугъясӧ доддялӧм гырысь волъясӧс. Кӧр мунан Валахия пыр Кӧрт воротаэз дынсянь Бухарестӧ, то адззан конечтӧм шогді да кукуруза ыббез, адззан сідз жӧ уна гырись воллэз, кӧдна доддялӧмась арбаэзӧ либо плуггезӧ.
Муяс костын сулалӧны гырысь сиктъяс; сиктъяс гӧгӧрын слива садъяс да виноградникъяс. Ыббез коласын сулалӧны ыджыт посаддэз, кӧдна гӧгӧртӧмась слива саддэзӧн да виноградниккезӧн.
Олӧны тайӧ сиктъясас румынъяс да молдавана. Эна посаддэзын олӧны румыннэз да молдавана.
Найӧ гӧльӧсь, уналӧн абу асланыс муыс; найӧ арендуйтӧны мусӧ гырысь помещикъяслысь — бояралысь. Нія беднӧйӧсь, уналӧн аслас му абу и арендуйтӧны сійӧ гырись помещиккезлісь — бояралісь.
Урожайяс асланыс чернозёмнӧй муяс вылысь найӧ босьтӧны ичӧтӧс, сы вӧсна, мый муяссӧ бура вӧдитӧм вылӧ ӧрудиеяс налӧн абу; гӧрӧны ляпкыда, кӧдзӧны киӧн да с. в. Урожайез асланыс сьӧдмусина ыббез вылісь босьтӧны учӧттэзӧ, сідз кыдз абу нылӧн бур му уджалан орудияэз: гӧрӧны непыдына, кӧдзӧны пожсянь ки понісь и с. одз.
Кор овлӧны кос гожӧмъяс, крестьяна ӧдва чукӧртӧны кӧйдыс вылӧ. Кӧр овлӧны засухаэз, то крестьяна ӧдва ӧктӧны кӧдзыс вылӧ.
Но и урожайнӧй воясӧ найӧ став шобдісӧ вузалӧны (кыдзи донаджык нянь), асьныс сёйӧны мамалыга (кукуруза рок). Но и урожайнӧй годдэзӧ быдсӧн шогдісӧ вузалӧны (кыдз нянь, кӧда донажык), вердчӧны жӧ мамалыгаӧн (кукурузаись каша).
Олӧны найӧ лёк керкаясын; керкаяссӧ вӧчӧма шырӧм идзас сора сёйысь; керка гӧгӧрныс кос куйӧд чукӧръяс, коді шонтӧ найӧс; пу керкаяс эмӧсь сӧмын озырджык крестьяналӧн, кодъяс вӧдитӧны слива садъяс да виноградникъяс. Олӧны нія умӧлик керкуоккезын, кӧдна тэчӧмась кералӧм идзас да сёй сорӧн и гӧгӧртӧмась кӧс назём кучаэзӧн, кӧдаслужитӧ шонтӧм понда; пуовӧй керкуэсӧ видзӧны токо богатжык крестьяна, кӧдна вӧдитӧны виноград да слива саддэз.
Промышленносьт Валахияын паськалӧма сӧмын ӧти местаын — Карпат подувъясын, кӧні перйӧны зэв уна нефть да из сов. Промышленность Валахияын зорамис токо ӧтік местын — Карпаттэз кок увтын, кытӧн мунӧ зэв ыджыта нефть да изшом шедтӧм.
Плоешти кар гӧгӧртасын сулалӧны сюрсъясӧн нефть вышкаяс бурӧвӧй скважинаясӧн да нефть лэптан (качайтан) насосъясӧн. Плоешти город районын буровӧй скважинаэзӧн да нефть качайтӧм понда насоссэзӧн соорудитӧмась не ӧтік сюрс нефтянӧй вышкаэз.
Сэні жӧ заводъясын нефтьысь вӧчӧны бензин, карасин да мукӧд продуктъяс; ставыс тайӧ трубаясӧд мунӧ Бухарестӧ да Констанца портӧ — заграницаӧ петкӧдӧм вылӧ. Сэтӧн жӧ заводдэзын нефтись вашӧтӧны бензин, керосин и мӧдік продуктаэз, кӧдна мӧдпӧв качайтсьӧны трубаэз кузя Бухарестӧ да граница сайӧ мӧдӧтӧм понда Констанца портӧ.
Главнӧй кар Валахияын да столица Румыниялӧн Бухарест. Главнӧй город Валахияын и Румыниялӧн столица — Бухарест.
Браилов да Галац — портъяс Дунай вылын; тані грузитӧны морскӧй суднояс вылӧ нянь да вӧр. Браилов да Галац — Дунай вылын порттэз, кытӧн морскӧй судноэз вылӧ грузитсьӧны зэв уна нянь да вӧр.
Буковина. Буковина.
Буковина меститчӧма сійӧ Карпат юкӧнын, кӧні вӧръяс (бук) торъя мичаӧсь да гырысьӧсь. Сія куйлӧ сія Карпаттэз частьын, кытӧн вӧррес (буковӧйес) зэв роскошнӧйӧсь;
Буковина вӧръясын ӧнӧдз на олӧны букӧвӧй ӧрӧшкиӧн пӧткӧдчысь кабанъяс, тшӧтш и кӧинъяс. Буковина вӧррезын ӧння виӧдз эмӧсь кабаннэз, кӧдна вердчӧны бук ӧреккезӧн, и кӧиннэз.
Олӧны гӧраясын украинецъяс-гуцулъяс, главнӧй уджъяс налӧн — вӧр промысел да скӧт видзӧм. Олӧны керӧссэз вылас украинеццез-гуцуллэз, главнӧй занятия нылӧн — вӧр промысел да подавӧдитӧм.
Главнӧй кар Буковинаын Черновицы сулалӧ Львовысь (Польшаын) Галацӧ мунан кӧрт туй вылын. Буковиналӧн главнӧй город Черновица сулалӧ кӧрттуй вылын Львовсянь (Польша) Галацӧ.
Народнӧй овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс. Народнӧй хозяйстволӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаэз.
Румыния — медсясӧ видз-му овмӧса страна, дай видз-му овмӧсыс сылӧн бӧрӧ кольӧма став мукӧд странаясын серти Европаын (Польшаысь ӧтдор, гашкӧ). Румыния — страна, веськыта висьтавны, сельскохозяйственнӧй, но сельскӧй хозяйство сылӧн Европаись мӧдік странаэзын сельскӧй хозяйство сьӧрті ылӧ бӧрлань кольӧм (кытчӧ, вермас лоны, оз позь пыртны токо ӧтік Польша).
Урожайяс ичӧтӧсь. Урожайез учӧтӧсь.
Шуам, кукуруза Румынияын воӧ 10½ ц 1 гаысь, Польшаын — 10 ц, Италияын — 16½ ц; шобді Румынияын воӧ 10 ц 1 гаысь, Италияын да Польшаын — 12½ ц, Германияын — 20 ц, Великобританияын — 22 ц. Сідз, Румынияын кукуруза ӧтік га вылісь сетӧ 10½ ц, Польшаын — 10 ц, Италияын — 16½ ц; Румынияын шогді ӧтік га вылісь сетӧ 10 ц, Италияын и Польшаын — 12½ ц, Германияын — 20 ц, Великобританияын — 22 ц.
Йӧзӧс велӧдӧм (народнӧй образование) сулалӧ зэв улын: джын олысьыс неграмотнӧй (оз куж лыддьыны да гижны). Народнӧй образованнё сулалӧ зэв лажмыт уровеньын — джын отирыс неграмотнӧйӧсь (оз кужӧ не гижны не лыддьӧтны).
Уна челядь (коймӧд юкӧн гӧгӧрыс) оз веськавны школаӧ (школаыс этша); гырысь йӧзлы абуӧсь ни школаяс, ни курсъяс. Ӧддьӧн уна челядь (куимӧт часть гӧгӧр) озӧ вермӧ шедны школаэзӧ (нія етшаӧсь); ыджыт отир понда абу не школаэз, не курссэз.
Высшӧй школаын велӧдчӧны сӧмын бояра пиян. Высшӧй школаэзын велӧтчӧны токо боярскӧй зоноккез.
Промышленносьт паськалӧма сӧмын нефть перйӧмын, да и сійӧ иностраннӧй капиталистъяс киын, кодъяс перйӧны Румыния му пытшкысь нефтьсӧ заграницаӧ петкӧдӧм вылӧ (3 № содтӧд). Промышленность зорамис токо нефтянӧй, да и сія иностраннӧй капитал кипод увтын, кӧда Румыния недраэзісь кыскӧ зэв уна нефть, медбы сійӧ сэтчинісь нуны горт государствоӧ (приложеннё № 3).
Паськалӧ сідз жӧ военнӧй промышленносьт, но иностраннӧй капитал отсӧгӧн жӧ (Румынияын уджалӧны французскӧй Шнайдер-Крезо заводъяслӧн юкӧдъяс — отделениеяс). Паськалӧ сідзжӧ военнӧй промышленность, но сідзжӧ иностраннӧй капитал отсӧтӧн (Румынияын эмӧсь французскӧй заводдэзлӧн отделеннёэз, кыдз Шнэйдэр-Крезо).
Румынияын ыджыдалӧны помещикъяс — бояра да гырысь капиталистъяс. Румынияын господствуйтӧны помещиккез — бояра да гырись капиталисттэз.
Государственнӧй стройлӧн формаыс — конституционнӧй королевство, корольӧн да парламентӧн. Государственнӧй стройлӧн форма — конституционнӧй королевство, корольӧн и парламентӧн.
Румынияын ёнӧсь фашистскӧй организацияяс. Румынияын вынаӧсь фашистскӧй организацияэз.
Румыния дыр эз «признавайтлы» СССР-ӧс да эз нуӧдлы сыкӧд официальнӧй дипломатическӧй сношениеяс. Румыния дыр эз „признавайт“ СССР-ӧс и эз видзлы сыкӧт официальнӧй дипломатическӧй сношеннёэз.
Толькӧ 1935-ӧд воын, СССР да Франция костын волысьӧмъяс бурмӧдӧм бӧрын (Румыния Франциялӧн союзник), румынскӧй правительство шыӧдчӧм серти лӧсьӧдӧма вӧлі Румыния да Сӧветскӧй Союз костын дипломатическӧй отношениеяс (волысьӧмъяс). Токо 1935 г. сы кузя, што бурмисӧ отношеннёэз СССР да Франция коласын, кӧдалӧн Румынияыс лоӧ союзникӧн, румынскӧй правительство предложеннё сьӧрті вӧлі установитӧмась румынско-советскӧй дипломатическӧй отношеннёэз.
АЗИЯ. АЗИЯ.
Физико-географическӧй обзор. ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Плӧщадь 44 млн. кв. км. Площадь — 44 млн. кв. км.
Население 1130 млн. Населеннё — 1130 млн.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй медся войвывса да медся лунвывса полуостровъяссӧ Азияысь да тӧдмалӧй найӧ доръяслысь широтасӧ. Шуӧ медойвыв да медлунвыв Азия кӧджжез да тӧдӧ ны конеччезлісь широта.
Мерайтӧй на костысь коластсӧ. Мерайтӧ ны коласісь расстояннё.
Висьталӧй медся асыввыв да медся рытыввыв полуостровъяссӧ Азияын, тӧдмалӧй доръясыслысь долготасӧ да кад серти торъялӧмсӧ. Шуӧ медасыввыв и медрытвыв Азия кӧджжез, тӧдӧ ны конеччезлісь долгота да кадісь неӧткодь.
Петкӧдлӧй Азиялысь юкӧн, коді пырӧ СССР-ӧ. Мыччалӧ Азиялісь часть, кӧда принадлежитӧ СССР-лӧ.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Монголия, Китай Манчжуриякӧд, Япония Кореякӧд, Британскӧй Индия, Афганистан, Иран да Турция. Велалӧ мыччавны Монголия, Манчжуриякӧт Китай, Кореякӧт Япония, Британскӧй Индия, Афганистан, Иран и Турция.
Висьталӧй карта вылысь мукӧд государствояс да колонияяс. Шуӧ карта сьӧрті мӧдік государствоэз да колонияэз.
Ыджда, сулаланін да очертание. Величина, положеннё да очертаннё.
Азия — зэв ыджыд свет юкӧн; сійӧ босьтӧ коймӧд юкӧн гӧгӧр став суша веркӧссьыс да дас кыкӧд юкӧн гӧгӧр став мушар веркӧсысь. Азия — ӧддьӧн ыджыт свет часть; сія быдӧс кӧсінісь занимайтӧ куимӧт часть мымда и му вылісь даскыкӧт часть мымда.
Лунвылын сылӧн Малакка полуостров воӧ пӧшти экваторӧдз, а Малаккскӧй архипелаг, коді пырӧ Азияӧ, мунӧ 10° вылӧ Лунвыв мушарджынйӧ, сійӧ лоӧ быттьӧкӧ Австралияӧ вуджан поскӧн. Лунвылын сылӧн кӧдж Малакка локтӧ почти экватор дынӧдз, а Малайскӧй архипелаг, кӧда принадлежитӧ Азиялӧ, пырӧ 10° вылӧ Лунвыв джыншарӧ и лоӧ кыдз бы посӧн Австралияӧ.
Войвылын Челюскин мыс сӧмын 12°-ӧн оз во Войвыв полюсӧдз, а Севернӧй Землялӧн діясыс воӧны ещӧ матӧдз полюслань. Ойвылын Челюскин мыс оз судзӧт Ойвыв полюссӧ токо 12° вылӧ, а Ойвыв Мулӧн островвез локтӧны сы дынӧ эшӧ матынжыка.
Кор Сингапур карын, коді сулалӧ Малакка лунвыв помыс бердын ичӧтик ді вылын, тулысын лун шӧр кадын шонді сулалӧ веськыда юр весьтын (зенитын), Челюскин мыс вылын сійӧ тыдалӧ сӧмын 14° вылын горизонтсянь. Кӧр Сингапур городын, кӧда сулалӧ кӧджок вылын матын Малакка лунвыв конеч дынын, тулыснас луншӧрӧн шондіыс сулалӧ веськыта юр вевдӧрын (зенитын), то мыс Челюскин вылын сія овлӧ совсем лажмыта горизонт вевдӧрас.
Кор Стамбул карын, Босфор берег вылын, лоӧ лун шӧр кад, сэки Дежнев мыс вылын 10 час рыт нин. Кӧр Стамбул городын, Босфор берег вылын, овлӧ луншӧр, то Дежнев мыс вылын рыт ни 10 час.
Асыввылын Дежнев мыс воӧ зэв матӧдз Америка дінӧ (90 км сайӧдз); тӧлын Берингов пролив йи вывті позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн. Асылын Дежнев мыс совсем матӧ локтӧ Америка дынӧ и тӧлӧн Берингов пролив йы кузя туйӧ поннэз вылын ӧтік лунӧн Азияись мунны Америкаӧ.
Рытыввылын Малая Азия полуостров воӧ матӧдз Балканскӧй полуостров дінӧ, кодысь Азияӧс торйӧдӧны мореяс — Эгейскӧй да Мраморнӧй, да векньыдик проливъяс — Дарданелльскӧй да Босфор; Рытвылын Учӧт Азия кӧдж матына локтӧ Балканскӧй кӧдж дынӧ, кӧда дынісь Азияӧс торйӧтӧны Эгейскӧй да Мраморнӧй мореэз да векнитик проливвез — Дарданельскӧй да Босфор;
Босфорлӧн пасьтаыс неыджыд (700-сянь 3500 м-ӧдз). Босфор абу ӧддьӧн паськыт (700-сянь 3500 метрӧдз.
abu Видз. рисунок, 161 листбок).
Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ сэтшӧм топыда, мый Европаӧс позьӧ лыддьыны медыджыд полуостровӧн Азияын. Европакӧт Азия йитӧма сідз зэлыта, што Европа позьӧ лыддьыны Азиялісь медыджыт кӧджӧн.
Границасӧ на костын нуӧдӧны Уральскӧй гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказскӧй гӧраясӧд. Ны коласын граница обыкновенно нуӧтны Урал керӧссэз кузя, Урал ю кузя да Кавказскӧй керӧссэзӧн.
Африка дінӧ Азия воӧ сідз жӧ зэв матӧдз. Африкакӧт Азия йитсьӧ сідзжӧ зэв матына.
Суэцкӧй канал, кодӧс кодйӧма Суэцкӧй перешеек вомӧн, сӧмын 100–130 м пасьтаа, Баб-эль-Мандеб проливлӧн (арабъяс ногӧн «синва ӧдзӧс») пасьтаыс 37 км. Суэцкӧй канал, кӧда гарйӧма Суэцкӧй перешеек пыр, видзӧ паськытасӧ токо 100–130 метр; Баб-эль-Мандеб проливлӧн (араббез сьӧрті „синва воротаэз“) — 37 километр.
Кык боксянь Азияӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм океанъяс; коймӧд боксянь — рытыввывсянь — сы бердӧ воӧны мореяс коймӧд океанлӧн — Атлантическӧйлӧн. Кык лапӧвсян Азия миськассьӧ некынман океаннэзӧн; куимӧт лапӧвсянь — рытвывсянь — сы дынӧ локтӧны мукӧд мореэз куимӧт океанлӧн — Атлантикалӧн.
Войвылын Азияӧс кытшовтӧ Войвыв Ледовитӧй океан, кодӧс войдӧр лыддьылісны суднояслы ветлыны позьтӧмӧн, но бӧръя воясӧ, кор Сӧветскӧй Союз нуӧдіс тані геройскӧй экспедицияяс, сійӧ тӧдчымӧн лои суднояслы ветлыны верманаӧн. Ойвылын Азия миськассьӧ Ойвыв Йыа океанӧн, кӧда одзза пораӧ лыддиссьывліс судноэзлӧ немунанаӧн, но медбӧрья кадӧ сы кузя, што Совет Союз организуйтӧ героическӧй экспедицияэз, лоис уна местаэзӧт сэтшӧмӧн, кыт вермӧны мунны судноэз.
Очертаниеыс Азиялӧн прӧстӧйджык Европалӧн дорысь: полуостровъяс да діяс тані босьтӧны ӧти витӧд юкӧнсӧ став плӧщадьсьыс. Очертаннё Азиялӧн уна простӧйжык, нежели Европалӧн: островвез вылӧ да кӧджжез вылӧ быд сы площадись усьӧ витӧт часть.
Мореяс омӧля пырӧны материк пытшкас; тані эмӧсь районъяс моресянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Мореэз материк пытшкӧ пырӧны непыдына, и сэтчин эмӧсь сэтшӧм районнэз, кӧдна моресянь ылынсялӧмась унажык 2 сюрс километрся.
Но мореяс да заливъяс вель ёна жӧ пырӧны Азия берегъясӧ. Но сёжӧ мореэз да заливвез зэв ёна вундалӧны сылісь береггез.
Войвылын Азиялӧн куим полуостров: Ямал, Таймыр да Чукотскӧй; Ойвылын Азия аркмӧтӧ куим кӧдж: Ямал, Таймыр да Чукотскӧй;
Войвыв Ледовитӧй океан артмӧдӧ мореясӧс: Карскӧйӧс, море Лаптевых да Асыввывсибирскӧйӧс. Ойвыв Йыа океан керӧ мореэз: Карскӧй, Лаптеввезлӧн море да Асыввывсибирскӧй.
Таймырсянь войвывланьын куйлӧ архипелаг — Севернӧй Земля, а асыввылын Таймырсянь — Новосибирскӧй діяс. Таймырсянь ойвылӧ куйлӧ Ойвыв Му архипелаг, Таймырсянь Асывлань — Новосибирскӧй островвез.
Лунвылын Азиялӧн бара жӧ куим ыджыд полуостров: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын — Камчатка да Корея, рытыввылын — Малая Азия. Азия Лунвылын ми адззам куим ыджыт кӧдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын — Камчатка да Корея и рытвылын Учӧт Азия.
Таысь ӧтдор, Азия берегъяс дорын эмӧсь уна діяс. Сэсся, Азия береггез дынын куйлӧны уна островвез.
Асыввылын найӧ сулалӧны дорвыв; сэні медся гырысь діяс — Японскӧй діяс да Сахалин, кодӧс торйӧдӧ материкысь Татарскӧй пролив; асыв-лунвылын — мирас медся ыджыд Малайскӧй архипелаг, кытчӧ пырӧны ыджыд діяс: Борнео (куим мындаӧн ыджыд Великобританияысь), Суматра, Целебес, Ява да уна посни діяс. Асыввылын нія керӧны неӧтік чеп; сэтчин медтӧдчана островвез — Японскӧйез да Сахалин, материк дынісь кӧда торйӧтӧма Татарскӧй проливӧн; а лун-асыввылын эм мирын зэв ыджыт архипелаг — Малайскӧй, кӧда составӧ пырӧны ыджыт островвез: Борнео (куимись ыджытжык Великобританияся), Суматра, Целебес, Ява и уна учӧтжыккез.
Очертаниеыс Азиялӧн зэв лӧсялӧ (удобнӧй) берегдорса странаяс костын мӧда-мӧдкӧд море вывті волысьӧмлы, а сідз жӧ и мукӧд свет юкӧнъяскӧд волысьӧмлы. Азиялӧн очертаннёыс удобнӧй лоӧ морскӧй сношеннё понда ӧта мӧдныс коласын нія странаэзлӧ, кӧдна куйлӧны берег дорас, а сідзжӧ и мӧдік свет часттезкӧт.
Асыввыв берегъясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв берегъяскӧд Малаккскӧй да Зондскӧй проливъясӧн, а лунвыв берегъясыс Азиялӧн рытыввыв берегъяскӧд да став Европакӧд — Баб-эль-Мандеб проливӧн да Суэцкӧй каналӧн. Азиялӧн асыввыв берегдоррез йитсьӧны лунвывсаэзкӧт Малаккскӧй да Зондскӧй проливвез пыр, а Азиялӧн лунвыв берег доррес — рытвывсаэзкӧт и быдсӧн Европакӧт — Баб-эль-Мандебскӧй да Суэцкӧй канал пыр.
Таысь ӧтдор, Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индийскӧй океан вывті мунан туйясӧн, а Америкакӧд — Тихӧй океанвывса туйясӧн. Этася, Австралиякӧт и Африкакӧт Азия йитӧма туйезӧн, кӧдна мунӧны Индия океан пыр, а Америкакӧт — Ыджыт океан пыр.
Панамскӧй канал пыр мунӧ мӧд туй, коді йитӧ Азияӧс Европакӧд. Панамскӧй канал пыр мунӧ мӧдік туй, кӧда йитӧ Азиясӧ Европакӧт.
Колӧ шуны, географическӧй положениеыс Азиялӧн удобнӧй, но абу жӧ, дерт, Европалӧн кодь, — Азия куйлӧ Атлантическӧй океанвывса важнӧй мирӧвӧй туйясысь бокын (карта, 106 лб.). Веськыта висьтавны, Азиялӧн положеннёыс удобнӧй, но сёжӧ сія оз вермы быдсӧн ровняйтчыны Европа положеннёкӧт, сідз-кыдз Азияыс куйлӧ бокын важнӧйжык мировӧй Атлантика океан туйезся (карта, 107 листбок).
[Часӧвӧй поясъяслӧн карта. [Часовӧй пояссэзлӧн карта.
12-ӧд да 13-ӧд поясъяс костын нуӧдӧма кад вежласян визь; тайӧ визь вылас рытыввылӧ мунігӧн содтӧны ӧти лун, а асыв вылӧ мунігӧн чинтӧны ӧти лун. 12-ӧт да 13-ӧт пояссэз коласӧт нуӧтӧма дата вежан визь; эта визь кузя рытвывлань путешествия дырни содтӧны ӧтік лун, а асывлань путешествия дырни чинтӧны ӧтік лун.
Дежнев мыс сулалӧ 13-ӧд поясын, но сюйӧма 12-ӧд поясӧ, да часі тайӧ мыс вылас мунӧ сідзи жӧ, кыдзи и став Чукотскӧй полуостров вылас.] Дежнев мыс лоӧ 13-ӧт пояс вылын, но лыддиссьӧ 12-ӧт дынын, и часыэз эта мыс вылын мунӧны сідзжӧ, кыдз и быдсӧн Чукотскӧй кӧдж вылын.]
[Мирӧвӧй морскӧй туйяслӧн карта. [Мировӧй морскӧй туйезлӧн карта.
Кымын кыза пасйӧма туйсӧ, сымын ёнджыка сэті ветлӧны морскӧй суднояс. Кыным кызжыка мыччалӧма туй, сыным сы вылын морскӧй судноэзлӧн ыджытжык движеннё — ветлӧм.
Кутшӧм океан вывті медся ёна ветлӧны морскӧй суднояс? Кытшӧм океан вылын судноэзлӧн медыджыт движеннё?
Кыдзи мунӧ главнӧй морскӧй туй Европаысь Азияӧ?] Кыдз мунӧ главнӧй морскӧй туй Европаись Азияӧ?]
Му веркӧс. Азиялӧн му вевдӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй медджуджыд гӧраяссӧ Азияысь да висьталӧй валысь йывъяссӧ. Мыччалӧ Азияись медвылын керӧссэз да шуӧ нылісь йыввез.
Петкӧдлӧй куим ыджыд плоскогорье. Мыччалӧ куим ыджыт плоскӧй керӧсаин.
Петкӧдлӧй да висьталӧй нимъяссӧ кык зэв ыджыд увтаслысь да куим посньыдджык увтасъяслысь. Мыччалӧ и шуӧ кык зэв паськыт лажмытін и куим лажмытін, кӧдна мымдакӧ учӧтжыкӧсь.
Азия медся джуджыд свет юкӧн (Антарктидаӧс кӧ не лыддьыны, кӧні олысьыс абу). Азия — медвылын свет часть (нежели не лыддьыны Антарктида, кӧдаын отирыс озӧ олӧ).
Главнӧй вывтасъяс сэні лоӧны дорвыв мунысь гӧраяс (гӧра цепъяс), кодъяс унджыкыс сулалӧны мегыръяс сямӧн, ортсыладорнас либӧ Индийскӧй океанлань, либӧ Тихӧй океанлань бергӧдчӧмӧн. Главнӧй вылыніннэз сылӧн сулалӧны керӧса чеппезісь и нія унажыксӧ виднаныс кыдз дугаэз, кӧдна асланыс выпуклӧй бокӧн бергӧтчӧмӧсь либо Индийскӧй океанлань, либо Ыджыт океанлань.
Мегыр ортсыладорнас лунвывлань — Индийскӧй океанлань — бергӧдчӧмӧн сулалӧны Гималайяс, Каракорум, Куэнь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Выпуклӧй бокӧн лунланьӧ — Индийскӧй океанлань — бергӧтчӧмась унажык нія дугаэс, кӧдна лоӧны Гималайез, Каракорум, Куэнь-Лунь, Гиндукуш да Алтай.
Войвылын Алтай да лунвылын Гималайяс костын куйлӧ ыджыд гӧра выв страна, шусьӧ Шӧр (Центральнӧй) Азияӧн, либӧ Центральноазиатскӧй гӧра вылӧн; лунвылас тані лоӧ плоскогорье Тибет, а войвылас плоскогорье Гоби. Ойвылын Алтай коласын и лунвылын Гималайез коласын куйлӧ зэв паськыт керӧса страна, кӧда шусьӧ Центральнӧй Азияӧн, либо Центральноазиатскӧй керӧс вылӧн; сы лунланьын куйлӧ плоскӧй керӧсаин — Тибет, а ойвылын плоскӧй керӧсаин — Гоби.
Медся джуджыд гӧраяс Азияын, и став му вылын — Гималайяс Эверест йылӧн (8880 м). Медвылын керӧссэз Азияын, сідз жӧ и быдӧс му вылын — этӧ Гималайез сы Ӧверест йылӧн (8880 м).
Найӧ нюжӧдчӧны ыджыд мегырӧн. Этӧ томыник чукыра керӧссэз.
Тайӧ том складчатӧй гӧраяс — зэв джуджыд валъяс, сулалӧны уна орчча (параллельнӧй) хребетъясӧн, ӧти-мӧдысь вылынджык. Нія нюжалісӧ ыджыт мегырӧн и представляйтӧны зэв вылын валлэз, кӧдна аркмӧны уна параллельнӧй хребеттэзісь, кӧдна лэбӧны ӧта-мӧдся вылынжыка.
Гӧра вывъясас кузялаыс куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс. Нылӧн гребеннез омӧн вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн.
Некодлы на эз удайтчыв кайлыны главнӧй гӧра йывъясас. Некинлӧ эшӧ эз удайтчывлы лэбтісьны ны главнӧй йыввез вылӧ.
Английскӧй туристъяслӧн ӧти котыр пӧгибнитіс 1924-ӧд воӧ Эверест вылӧ кайигӧн пурга дырйи, коді бушуйтіс 13 лун, гожӧм шӧрын. Английскӧй туристтэзлӧн ӧтік партия 1924 годӧ куліс, кӧр сія лыма пурга дырни пондіс кайны Эверест вылӧ, кӧда кыссис 13 лун, кӧть эта вӧлі и гожум шӧрӧн.
Медбӧръяысь найӧс аддзылӧмаӧсь 8 сюрс м судта вылын. Медбӧрьяись нійӧ адззылісӧ 8 сюрс метр вылынаын.
Войвывланьын Гималайяссянь сулалӧ плоскогорье Тибет — медся джуджыд мирын (4 сюрс м гӧгӧр). Гималайезсянь ойланьӧ куйлӧ плоскӧй керӧсаин Тибет — му вылас зэв вылынӧсь (4 сюрс метр гӧгӧр).
Сэті мунӧны рытывсянь асыввылӧ уна складчатӧй хребетъяс, — найӧс омӧля на тӧдмалӧма; войвылын тайӧ плоскогорьеыс помасьӧ джуджыд Куэнь-Лунь хребетӧн; некымынлаын сійӧ кыпӧдчӧ пӧшті 8 км судтаӧдз океан уровеньсянь. Сійӧ рытвывсянь асылӧ вундалӧны уна чукыра хребеттэз, кӧдна эшӧ исследуйтӧмӧсь етша; ойвылын плоскӧй керӧсаин ӧтлаасьӧ вылын Куэнь-Лунь хребетӧн, кӧда море уровеньсянь мукӧд местаын лэбӧ 8 километрӧдз.
Сэні, кӧні Гималайяс да Куэнь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тянь-Шанькӧд сулалӧ горнӧй узел Памир; судтанас сійӧ оз уступайт Тибетлы. Сэтчин, кытӧн Гималайез и Куэнь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧт и Тянь-Шанькӧт, куйлӧ керӧса гӧрӧд Памир, кӧда аслас вылынаӧн оз сетчы Тибетлӧ.
Пикъясыс сылӧн, шуам, Сталин Пик, кайӧны 7½ сюрс м судтаӧдз. Сылӧн пиккез, кыдз Сталинлӧн пик, лэбӧ 7½ сюрс метрӧдз.
1933-ӧд воӧ сӧветскӧй туристъяс унаысь кайлісны Памир гӧра йывъясӧ, кайлісны тшӧтш Сталин Пик вылӧ (7495 м); тані гӧра бокъясас, 6850 да 5600 м судта вылын найӧ лӧсьӧдісны кык метеорологическӧй станция асьныс гижысь приборъясӧн. 1933 годӧ советскӧй туристтэз керлісӧ Памир йыввезӧ неӧтік кайлӧм и кайисӧ Сталин пик вылӧ (7495 м) да сувтӧтісӧ сы покаттэзын 6850 да 5600 м вылынаӧ асгижан приборрезӧн кык метеорологическӧй станция.
Рытывланьын Памирсянь эмӧсь плоскогорьеяс Иран да Малая Азия; войвылын дай лунвылын найӧ помасьӧны складчатӧй гӧра хребетъясӧн (карта, 108 лб.). Памирсянь рытвывлань куйлӧны Иран да Учӧт Азия плоскӧйкерӧсаиннэз, кӧдна ограничитӧмась кыдз ойвывсянь, сідз и лунвывсянь чукыра керӧса хребеттэзӧн (карта, 109 листбок).
Тайӧ хребетъясыс лоӧны Европаса складчатӧй гӧраяслӧн продолжениеяс, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧліны ӧтпомсяӧсь. Эна хребеттэз лоӧны Европаись чукыра керӧссэз нюжалӧмӧн (продолженнёӧн), кӧднакӧт одзжык нія вӧлісӧ ӧтлаалӧмӧсь.
Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгейскӧй море. Эта йитӧмыс разьсис, кӧр аркмис Эгейскӧй море.
Рытыввыв Азиялӧн медся джуджыд горнӧй хребетъясыс — Эльбрус (йылыс Демавенд) 5700 м) да Ыджыд Кавказ (йылыс Эльбрус 5629 м). Рытвыв Азияын медвылын керӧса хребеттэз — эта Эльбрус сы Демавенд йылӧн (5700 м) и Ыджыт Кавказ сы Эльбрус йылӧн (5630 м).
Ыджыд Кавказсянь лунвывланьын сулалӧ кусӧм вулканъяса Армянскӧй нагорье, например Арарат (5200 м). Ыджыт Кавказсянь лунланьӧ куйлӧ кусӧм вулканнэзӧн Армянскӧй керӧсаин, кыдз Арарат (5200 м).
Видзӧдны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэні Гималайяслӧн, Куэнь-Луньлӧн да Тибетлӧн гӧра складкаяс ыджыд мегырӧн бергӧдчӧны асыв-лунвылӧ, Индокитай полуостров вылӧ, да мунӧны водзӧ Малайскӧй архипелаг вывті. Видзӧтны кӧ Памирсянь асывланьӧ, то сэтчин Гималайезлӧн, Куэнь-Луньлӧн да Тибетлӧн керӧс чукыррез, ыджыт дугаэз керӧмӧн, чукыльтчӧны лун-асывлань, Индокитай кӧдж вылӧ, и нюжалӧны Малайскӧй архипелагын.
Тадзи том складчатӧй гӧраяслӧн поясыс вуджӧ став Азия материксӧ да юкӧ сійӧс кык неӧтгырся юкӧнӧ. Сідз, том чукыра керӧссэзлӧн пояс кералӧ быдсӧн Азиялісь материксӧ да торйӧтӧ сійӧ кык неӧтыжда часть вылӧ.
Тайӧ гӧра пояс местаас войдӧр вӧлі важ Средиземнӧй море Тетис; тайӧ мореыслӧн пыдӧсыс кайигас вӧчис гӧра складкаяс, медся джуджыдъяссӧ му вылын. Эта керӧса пояс местаын одзжык вӧлі важся Мушӧр море — Тетис; лэбӧм дырни эта морелӧн пыдӧс керис му вылас зэв ыджыт керӧса чукыррез.
Лунвывланьын том складчатӧй гӧраяс пояссянь куйлӧны тшӧтшкӧс из глыбаяс Декан да Аравия; найӧ уна миллион воӧн водзджык лоӧмаӧсь складчатӧй пояса гӧраяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлісны Африкакӧд — сы кодьӧсь найӧ и асланыс тэчас серти. Том чукыра керӧссэз пояссянь лунланьӧ куйлӧны плоскӧй да изъя Декан да Аравия глыбаэз, кӧдна чукыра пояс керӧссэзся олӧны уна миллион годдэзӧн унажык, и ӧддьӧн пыдын важся кадӧ ӧтлаасьлісӧ Африкакӧт, сы вылӧ нія и вачкисьӧны асланыс строеннёӧн.
Индостанскӧй да Месопотамскӧй увтасъяс артмисны морскӧй заливъясысь, кодъясӧс тыртісны юяс (лыаӧн, нюйтӧн и с. в.). Индостанскӧй да Месопотамскӧй лажмытіннэз аркмисӧ морскӧй заливвезісь, кӧдна вӧлісӧ тыртӧмӧсь юӧн вайӧтӧм пуксьӧссэзӧн.
Месопотамскӧй увтас войдӧр вӧвлі Персидскӧй заливлӧн юкӧн, а Индостанскӧй увтас артмис пролив местаын, коді ӧтлаавліс Бенгальскӧй заливӧс Аравийскӧй морекӧд. Месопотамскӧй лажмытін одзжык вӧлі Персидскӧй заливлӧн часть, а Индостанскӧй аркмис пролив местаын, кӧда ӧтлаӧтліс Аравийскӧй морекӧт Бенгальскӧй залив.
Войвывланьын да асыв-войвывланьын том складчатӧй гӧраяс пояссянь эмӧсь уна мукӧд горнӧй хребетъяс да тшӧтшкӧс плоскогорьеяс, найӧ артмисны гӧраяс пуксьӧмла. Томыник чукыра керӧссэз пояссянь ойвывланьӧ да ой-асыввывланьӧ куйлӧны уна мӧдік керӧса хребеттэз да плоскӧй керӧсаиннэз, кӧдна аркмисӧ сброссэзсянь.
Медыджыдыс тайӧ хребетъяс пытшкысь Тянь-Шань (йылыс Хан-Тенгри, 7195 м). Эна хребеттэз коласісь медыджытыс Тянь-Шань сы Хан-Тэнгри йылӧн (7195 м).
Тянь-Шаньын гӧраясыс ӧні на артмӧны, ӧттшӧтш овлӧны землетрясениеяс. Тянь-Шаньын керӧсаркмӧмыс мунӧ и ӧння кадӧ, мыйись овлӧны ыджыт музэгалӧммез.
Алтай, Саяны, Байкальскӧй гӧраяс, Яблоновӧй да Станӧвӧй гӧраяс — ставныс найӧ важ сбросӧвӧй гӧраяс да ёна нин киссьӧмаӧсь кузь кадӧн. Алтай, Саяннэз, Байкальскӧй керӧссэз, Яблоновӧйез и Становӧйез — быдсӧн эна важся сбросовӧй керӧссэз, кӧдна ёна ни радзсьӧмӧсь-жугалӧмӧсь чулалӧм кадын.
Войвылын Саяныяс да лунвылын Куэнь-Лунь костын эмӧсь уна плоскогорьеяс; главнӧйыс на пытшкысь — монгольскӧй плоскогорье Гоби; рытыввылын сійӧ вуджӧ Рытыввыв Китай плоскогорьеӧ. Ойвылын Саяннэз коласын и лунвылын Куэнь-Лунь коласын куйлӧны неӧтік плоскӧй керӧсаиннэз; главнӧйыс ны коласісь — монгольскӧй плоскӧй керӧсаин Гоби, кӧда рытвылас вуджӧ Рытвыв Китай плоскӧй керӧсаинӧ.
Туранскӧй да Рытыввывсибирскӧй увтасъяс — сэтшӧм гӧра глыбаяс, кодъяс лэччӧмаӧсь увлань накӧд орччӧн сулалысь гӧра хребетъяс да массивъяс серти — Уральскӧй рытыввылын, Асыввывсибирскӧй асыввылын да Копетдаг лунвылын. Туранскӧй да Рытвывсибирскӧй лажмытіннэз лоӧны глыбаэзӧн, кӧдна лэдзчисисӧ соседньӧй керӧс хребеттэз да массиввез сьӧрті, кыдз: рытвылын Уральскӧйез сьӧрті, асыввылын Асыввывсибирскӧйез да лунвылын Копетдаг сьӧрті.
Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны Асыввывъевропейскӧй равнинакӧд, да ӧтлаын сыкӧд вӧчӧны мирын медся ыджыд равнина. Эна лажмытіннэз ӧтлаасьӧны Асыввывьевропейскӧй ровнӧйинкӧт и ӧтлаын лоӧны мирын ӧддьӧн ыджыт ровнӧйинӧн.
Асыввылын Азияын эм сӧмын ӧти увтас — Китайскӧй; сійӧ артмис сідзи жӧ, кыдзи Индостанскӧй увтас. Азия асыввылын эм токо ӧтік лажмытін — Китайскӧй, кӧда аркмис сідз жӧ, кыдз и Месопотамскӧй.
Асыввыв берегъяс дорын Азияын тыдалӧны му корка вӧйӧмлӧн (лэччӧмлӧн, пуксьӧмлӧн) следъяс, коді муніс Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн. Азиялӧн асыввыв берегдоррез новйӧтӧны ас выланыс явнӧй сбросовӧй следдэз, кӧдна аркмисӧ доль Ыджыт океан береггезӧт.
Тайӧ вӧйӧмыс тыдалӧ Китайскӧй гӧраяс, Сихотэ-Алинь да Хингана гӧраяс тшупӧдъяс серти. Эна сброссэз тӧдчӧны Китайскӧй Сихотэ-Алинь да Хинган керӧссэз уступпезын.
Японскӧй діяс, Сахалин, Формоза, Филиппины — ставыс тайӧ гӧра глыбаяс, кодъяс чукталісны материксьыс; Охотскӧй, Японскӧй да кыкнан Китайскӧй мореяс артмисны вӧйӧм суша юкӧнъяс местаын. Японскӧй, Сахалин, Формоза да Филиппинскӧй островвез — быдсӧн эна глыбаэз, кӧдна орисӧ материк бердісь разломмез дырни; мореэз жӧ — Охотскӧй, Японскӧй да кыкнан Китайскӧй — аркмисӧ вӧйӧм кӧсін местаэзын.
Азия берегъяс дорын Тихӧй океан зэв джуджыд — тані эмӧсь 8–9 и весиг 10 сюрс м джуджта впадинаяс. Азия береггез дынын Ыджыт океан ӧддьӧн пыдын — сыын эмӧсь впадинаэз, кӧдна пыдынанас 8–9 и нельки унажык 10 сюрс метрся.
Сбросъясыс да жугласьӧмъясыс мунлісны тані зэв важ кадъяссянь дай мунӧны и ӧнӧдз. Разломмез и сброссэз эстӧн аркмывлісӧ зэв важся каддэзсянь и мунӧны ӧння кадӧдз.
Та йылысь висьталӧны зэв тшӧкыд да зэв ён землетрясениеяс Японскӧй, Филиппинскӧй, Курильскӧй да с. в. діяс вылын. Эта йылісь висьталӧны частӧй да жугдан музэгалӧммез, кӧдна овлӧны Японскӧй, Курильскӧй, Филиппинскӧй да мӧдік островвез вылын.
Та йылысь жӧ висьталӧны и зэв уна действуйтысь вулканъяс — тайӧ діяс вылас жӧ да Камчатка полуостров вылын. Сы йылісь жӧ висьталӧны эна островвез вылын да Камчатка кӧдж вылын зэв уна действуйтан вулканнэз.
Малайскӧй архипелаг сушалӧн коляс, коді войдӧр ӧтлаавліс Азияӧс Австралиякӧд. Малайскӧй архипелаг лоӧ кӧсін кольӧмӧн, кӧда ӧтлаавліс Азиясӧ Австралиякӧт.
Сэні вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Зондскӧй діясӧд — Суматра, Ява да мукӧд ді вывті, а мӧдыс Филиппинскӧй діяс вывті да Целебес вывті — Азия асыввыв берегъяс пӧлӧн. Сы вылын вулканнэз куйлӧны разломмез визь кузя кык дугаӧн: ӧтік мунӧ Зондскӧй островвез вылӧт: Суматра, Ява да мӧдіккез кузя, а мӧдік — Филиппинскӧй да Целебес вылӧт, мӧднёж шуны, доль асыввыв Азия береггезӧт.
Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. Суматра да Ява коласын сулалӧ вулкан Кракатау.
1883-ӧд воӧ извержение дырйи сэні вӧлі взрыв, кодысь пӧшти став Кракатау діыс кайис сынӧдӧ. Сы изверженнё кадӧ, кӧда вӧлі 1883 годын, лоис взрыв, кӧда дырни почти быдсӧн остров Кракатау кайис воздухӧ.
Ру, газ, из да пӧим сюръя шыбитчис 80 км судтаӧдз. Ва паррезлӧн, газзэзлӧн, иззэзлӧн, и пӧимлӧн столб вӧлі чапкӧма вылынанас 80 километр.
Взрывыс кыліс Цейлонын да Филиппинскӧй діяс вылын. Взрыв вӧлі кылӧма Цейлон да Филиппинскӧй островвез вылӧдз.
Суматра да Ява вылын уна йӧз пӧгибнитісны морскӧй гыясысь, кодъяс взрыв бӧрын кайисны берег вылас. Суматра да Ява вылын уна отир кулісӧ морскӧй ваввезсянь, кӧдна кайисӧ взрыв бӧрас берег вылӧ.
Мортлы олӧм вылӧ Азия веркӧс уна боксянь абу бур. Азия мувевдӧр мортлӧ олан понда вайӧтӧ уна неудобствоэз.
Сэні вывті уна куш скалаяс да мусинӧн вевттьытӧм изъя инъяс. Сы вылын эмӧсь ӧддьӧн уна куш скалаэз и изъя россыппез, кӧдна абу нельки вевттьӧмӧсь мусинӧн.
Сэсся тырӧма гӧраясӧн: уна места босьтӧны крут гӧра бокъяс, кыркӧтшъяс, ущельеяс. Сія ӧддьӧн загромоздитӧма-дзескӧтӧма керӧссэзӧн: уна места сы вылын занимайтӧны крут покаттэз, уступпез, ущеллёэз.
Уна эм сэтшӧм джуджыд обласьтыс, кӧні оз позь вӧдитны видз-му овмӧс. Уна сэтшӧм вылын областтез, кытӧн мусӧ уджавны оз туй.
Шӧр юкӧнъяссӧ сылысь берегдоръясысь торйӧдӧны джуджыд хребетъяс, тайӧ сьӧктӧдӧ волысьӧмъяс; та понда жӧ климатыс пытшкӧс обласьтъяслӧн кос. Сылӧн центральнӧй часттез торйӧтӧмӧсь берег доррез дынісь вылын хребеттэзӧн, мый сьӧкытсьӧтӧ сообщеннёэз и керӧ пытшкись областтезын климатсӧ кӧсӧн.
Но век жӧ Азияын увтасъяс босьтӧны нёльӧд юкӧнсӧ сылысь да став плӧщадьнас лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь. Но сёжӧ Азияын лажмытіннэз занимайтӧны сылісь нёльӧт частьсӧ и быдӧс асланыс общӧй площадь сьӧрті лоӧны ыджытжыкӧн Европася.
Торъя лӧсялӧны мортлы олӧм вылӧ Индостанскӧй да Китайскӧй увтасъяс. Ӧддьӧнжык мортлӧ олан понда удобнӧйӧн лоӧны Индостанскӧй да Китайскӧй лажмытіннэз.
Главнӧй полезнӧй ископаемӧйясыс Азияын — из шом, нефть, зарни да озысь. Азияын главнӧй полезнӧй шедтӧссэз — изшом, нефть, золото и олово.
Найӧ разалӧмаӧсь зэв абу ӧткодя. Нія юкӧмӧсь Азия кузя зэв неӧтмоза.
Из шом куйлӧ важ массив доръяс пӧлӧн. Изшом куйлӧ важся массиввез дорӧт.
Торъя озырӧсь из шомӧн миян Сибир да Китай. Медъёна богатӧсь сійӧн миян Сибир да Китай.
Нефть паныдасьлӧн кӧнсюрӧ том складчатӧй гӧра бокъясын; торъя озырӧсь нефтьӧн Кавказскӧй да Индокитайскӧй гӧраяс, а сідзжӧ Малайскӧй архипелаг вывса гӧраяс. Нефть пантасьӧ мукӧд местаэзын том чукыра керӧссэз бокӧт; ёнажык богатӧсь сійӧн Кавказскӧй да Индокитайскӧй керӧссэз, а сідзжӧ и Малайскӧй архипелаг керӧссэз.
Зарни жилаяс да россыпъяс паныдасьлӧны медзэвсӧ важ кристаллическӧй массивъясын; торъя озырӧсь зарниӧн Сибир да Якутия. Золото, кыдз жилаэзӧн да россыпӧн пантасьӧ ӧддьӧнжыксӧ важся кристаллическӧй массиввезын; ёнжыка богатӧсь сійӧн Сибир да Якутия.
Озысь куйлӧ медзэвсӧ Малакка полуостровын да Зондскӧй діяс вылын. И, медбӧрын, олово куйлӧ унажыксӧ Малакка кӧдж недраэзын да Зондскӧй островвезын, кӧдна лоӧны сы продолженнёӧн.
Кӧрт рудаясӧн озыр местаясӧс аддзӧма Азияысь этшалаын на, медсясӧ Китайын да миян Сибирын. Богатӧй кӧрт руда месторожденнёэз Азияын адззӧмӧсь эшӧ неуна местаэзын, унажыксӧ Китайын и миян Сибирын.
Но Азияын ӧнӧдз на кольӧны тӧдмавтӧмӧсь вывті гырысь пространствояс. Но зэв ыджыт пространствоэз Азиялӧн эшӧ кольччӧны неразведаннӧйезӧн.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кутшӧм горнӧй хребетъяс кытшовтӧны Центральнӧй Азияӧс? 1. Кытшӧм керӧса хребеттэз гӧгӧртӧны Центральнӧй Азияӧс?
2. Кутшӧм гӧраяс, увтасъяс да плоскогорьеяс ті вуджанныд, мӧдӧдчанныд кӧ мунны Калькуттасянь войвылӧ? 2. Кытшӧм керӧссэз, лажмытіннэз да плоскӧй керӧсаиннэз тійӧ кералатӧ, ежели пондатӧ Калькуттасянь мунны ойвылӧ?
3. Висьталӧй кык страна Азияысь, кодъяс торъя озырӧсь полезнӧй ископаемӧйясӧн. 3. Шуӧ Азиялісь кык страна, кӧдна ёнажыка богатӧйӧсь полезнӧй шедтӧссэзӧн.
[Азия тэчаслӧн карта. [Азия строитӧмись карта.
Петкӧдлӧй складчатӧй гӧраяслысь главнӧй пояс. Мыччалӧ чукыра керӧссэзлісь главнӧй пояс.
Кӧні уна сбросӧвӧй гӧраяс? Кытӧн уна чапкалӧм керӧссэз?
Кӧні уна вулканъяс? Кытӧн уна вулканнэз?
Ва ваясъясӧн вевттьӧм (намытӧй) равнинаяс Намывнӧй ровнӧйиннэз
Тшӧтшкӧс (плоскӧй) равнинаяс abu
abu Важся массиввез (плитаэз)
Том складчатӧй гӧраяс Керӧс областтез том чукыра керӧссэзлӧн
abu Пӧрисьжык чукыра керӧссэзлӧн, кӧдна жугдӧмӧсь сброссэзӧн
Сбросовӧй гӧраяс abu
Сбросъяслӧн визьяс Сброссэзлӧн линияэз
Важъя кристаллическӧй горнӧй массивъяс Кристаллическӧй массиввез
Кынмӧм лаваысь паськыд вулканическӧй покровъяс — траппъяс Кынмӧм лаваись вулканическӧй вевтӧссэз (траппез)
Сынӧдысь пуксьӧм лыа да бусӧн вевттьысьӧм равнинаяс abu
abu Лёсс пуксьӧссэз
Действуйтысь да кусӧм вулканъяс] Действуйтан да кусӧм вулканнэз]
[Азиялӧн профиль 90-ӧд меридиан кузя Калькуттасянь Игарка вылӧ — Енисей ю вомдорын. [Калькуттасянь Игарка вылӧ Енисей уссё дынын 90 меридиан кузя Азиялӧн профиль.
Корсьӧй карта вылысь (108 лб.), мый пасйӧма профильын. Адззӧ карта вылісь (109 листбок) сійӧ, мый мыччалӧма профиль вылын.
Кымын километр 20-ӧд параллельсянь 80-ӧд параллельӧдз?] Кыным км. 20-ӧт параллельсянь 80-ӧт параллельӧдз?]
Климат. Азиялӧн климат.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Корсьӧй медся кӧдзыд места Азияысь тӧлын. Адззӧ Азияын тӧлӧн медкӧдзыт места.
Кутшӧм сэні шӧр температураыс январ тӧлысьын? Кытшӧм сэтчин шӧрӧт температураыс январын?
Кыдзи Азияын мунӧ январ тӧлысся 0° изотерма? Кыдз Азияын мунӧ январлӧн 0° изотерма?
Видзӧдӧй сійӧс Европасянь да висьталӧй, кутшӧм мореяс, кутшӧм гӧраяс да кутшӧм полуостров сійӧ вуджӧ. Следитӧ сійӧ Европаись и шуӧ мореэз, керӧссэз, кӧдж, кӧднӧ сія кералӧ.
Кутшӧм местаясын Азияын температураыс тӧлын 16° шоныдысь вылынджык? Азияас кытшӧм местаэзын тӧвнас температураыс шоныт 16-ся вылынжык?
Тӧлын материкыс Азиялӧн кӧдзалӧ ёнджыка сійӧс кытшовтысь мореясысь. Тӧлӧн Азиялӧн материкыс сайкалӧ гӧгӧртӧм мореэзся ӧддьӧнжык.
Морозъяс сулалӧны не сӧмын Войвыв Азияын, но и Центральнӧй Азияын — Гималайясӧдз. Мороззэз кутӧны не токо Ойвыв Азия, но и Центральнӧйсӧ топ Гималайез дынӧдз.
Тайӧ став пространство вылас чукӧрмӧ кӧдзыд да сьӧкыд сынӧд масса; сійӧ мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань. Быдсӧн эта пространствоын ӧксьӧ зэв уна кӧдзыт да сьӧкыт воздух, кӧда мунӧ асылӧ да лунвылӧ шоныт океаннэзлань.
Тадзи артмӧны тӧвся муссонъяс. Сідз аркмывлӧны тӧвся муссоннэз.
Океанъясын тайӧ кадас сынӧдыс кокни, а материк вылын — сьӧкыд. Океаннэз вылын эта кадӧ атмосфера давленнёыс учӧт, а материк вылын — ыджыт.
Тӧвъяс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв берегъясӧ ён морозъяс, а Лунвыв Азияӧ найӧ веськалӧны омӧльджыка. Кӧдзыт материк вылісь тӧввез асыввыв берег доррез вылӧ вайӧтӧны ыджыт мороззэз, а Лунвыв Азия ныись бура вевттьӧма.
Но и Лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материк вывсянь океанӧ. Но сёжӧ и Лунвыв Азияын тӧвнас тӧввез материксянь пӧльтӧны океан вылӧ.
Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя. Быдлаын тӧвся муссоннэз нуӧтӧны кӧс да мича погода.
Карта вылысь (краситӧмысь). Карта сьӧрті (рӧма сьӧрті).
Кӧні Азияын медся жар местаяс юль тӧлысьын? Висьталӧ, кытӧн Азия июльын меджара местаэз.
Кутшӧмӧсь сэні юль тӧлысся шӧр температураясыс? Кытшӧм сэтчин шӧрӧт июльскӧй температура?
Кутшӧм тӧвъяс пӧльтӧны Азияын юль тӧлысьын? Кытшӧм тӧввез Азияын пӧльтӧны июльын?
Кыдзи ті объяснитанныд тайӧ тӧвъяссӧ атмосфералысь давление петкӧдлан карта вылысь? Кыдз объяснитатӧ ті энӧ тӧввесӧ атмосфера давленнё карта сьӧрті?
Гожӧмын материкыс Азиялӧн шоналӧ ёнджыка сійӧс кытшовтысь мореясысь. Гожумӧн Азиялӧн материк шоналӧ ёнажык, нежели сы гӧгӧрись мореэз.
Сынӧдыс сэні кокняммӧ, да сэтчӧ уськӧдчӧны васӧд тӧвъяс Индийскӧй да Тихӧй океанъясысь — тадзи пӧльтӧны гожся муссонъяс; найӧ вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧні найӧ паныдасьӧны гӧраяскӧд. Давленнё сы вылын чинӧ, и сы вылӧ кыссьӧны Индийскӧй да Ыджыт океаннэзлӧн влажнӧй тӧввез — сідз пӧльтӧны гожумся муссоннэз; нія вайӧтӧны ыджыт зэррез, ӧддьӧнжыксӧ сэтчин, кытӧн тӧввез люкасьӧны керӧссэз вылӧ.
Центральнӧй Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд гӧраяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэні гожӧмын сулалӧ зэв жар да кос поводдя. Центральнӧй Азияӧ, кӧда йӧрйӧма вылын керӧссэзӧн, нія почти оз шедӧ; сэтчин гожумӧн сулалӧны засухаэз да ыджыт жаррез.
Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индийскӧй океансянь оз жӧ веськавны, да сэні сідз жӧ гожӧмын сулалӧ жар да кос поводдя, да и шондіыс сэні гожся лун шӧр кадӧ овлӧ пӧшти зенитын. Рытвыв Азияӧ муссоннэз Индийскӧй океансянь тожӧ оз шедӧ, и сэтчин гожумӧ сідзжӧ сулалӧны засухаэз да жаррез, да и эшӧ сійӧн ӧддьӧнжык, што луншӧрӧн гожумся кадӧ шонді овлӧ почти зенитын.
Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны тадзи: Центральнӧй Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия. Быдсӧн Азиясӧ климат сьӧрті туйӧ юкны то кытшӧм часттез вылӧ: Центральнӧй Азия, Асыввыв, Лунвыв, Рытвыв да Ойвыв Азия.
Центральнӧй Азияын континентальнӧй (материковӧй) климат, гожӧм да тӧв, лун да вой ёна торъялӧны температура серти. Центральнӧй Азиялӧн климатыс континентальнӧй (материковӧй) резкӧй колебаннёэзӧн гожумсянь тӧлӧ да лунсянь ойӧ.
Гожӧмын кымӧр чиртӧм енэжсянь шонді ёна пӧжӧ; плоскогорьеяслӧн веркӧсыс доналӧ; шоныд кос сынӧд кайӧ вывлань тӧв ныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус; шондіыс ӧдва тыдалӧ на пыр; гӧгӧр — быттьӧ ру пытшкын. Гожумся мича лунӧ шонді ёна сотӧ, и плоскӧй керӧсаиннэзлӧн вевдӧрыс калитчӧ; жаралӧм воздух массаэз лэбтісьӧны вихррезӧн (тӧвчиккезӧн) вевдӧрӧ, кӧдна лэбтӧны ас сьӧраныс зэв вылын песӧк да бус кымӧррез. Воздух лоӧ не сӧстӧмӧн, шонді керсьӧ не югытӧн, и ылын дзебсисьӧ кыдз бы туманын.
Центральнӧй Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэні усьӧ этша осадок. Тӧввез Центральнӧй Азияӧ локтӧны кӧсӧсь ни, а сійӧн сэтчин осадоккез усьӧны неуна.
Сӧмын Центральнӧй Азия доръясын да гӧра бокъясын овлӧны унджык зэръяс, а медся джуджыд гӧра вывъясас усьлӧны лымъяс. Токо Центральнӧй Азия доррезӧт да керӧс покаттэзӧт усявлӧны ыджыткодь зэррез, а медвылын керӧса гребеннезын усьӧны лыммез.
Но лым визьыс гӧраясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын Хуанхэ ю заводитчанінын 5 км судта вылын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын. Но керӧссэз вылын лым визь куйлӧ ӧддьӧн вылына Ойвыв Тибетын Хуанхе истоккез дынын 5 км вылынаын, а Лунвыв Тибетын нельки 5½ км вылынаын.
Тӧлын став Центральнӧй Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд сынӧдыс лӧнь да сэзь; осадокъяс тӧлын усьӧны ещӧ этшаджык гожӧмын дорысь. Тӧлӧн быдсӧн Центральнӧй Азия ёна кӧдздамӧ; кӧдзыт воздух спокойнӧй и сӧстӧм, и осадоккез тӧвнас усьӧны эшӧ етшажык, нежели гожумӧн.
Сӧмын шочиника плоскогорьеяс вылӧ гежӧдика веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык тӧвъяс океан берегъясысь; сэки артмӧны кымӧръяс, усьӧ лым; но тӧвбыдӧн усьӧ вывті этша лым, ӧдва вевттьыштӧ мусӧ; кочевникъяс видзӧны сэні ассьыныс скӧтсӧ и тӧлын пӧскӧтинаяс вылын. Токо шочыника плоскӧй керӧсаиннэз вылӧ океан берегдоррезісь пырӧны струяэз шонытжык да влажнӧйжык воздухлӧн, сэк лоӧны кымӧррез, и усьӧ лым; но быдсӧн тӧв сьӧрна лым усьӧ сідз етша, што сія ӧдва вевттьӧ мусӧ; кочуйтісь отир сэтчин ассиныс поданысӧ и тӧвнас видзӧны кок увтся турун вылын.
Асыввыв Азияын мунӧны гожся муссонъяс; найӧ пырӧны пытшкӧс обласьтъясас 1000–1500 км сайӧдз, медся уна осадокъяс усьӧны гӧраяса берег пӧлӧнъясын. Асыввыв Азияын действуйтӧны гожумся муссоннэз, кӧдна пырӧны сы пытшкӧ 1000–1500 км ылына; эта дырни унажык осадоккез усьӧны керӧса берег доррез вылын.
Тӧвся муссонъяс дырйи морозъяс паськалӧны ылӧдз лунвылӧ, весиг Войвыв Китайын, Средиземнӧй море широта вылын, кынмӧны юяс. Тӧвся муссоннэз дырни мороззэз паськалӧны ылӧ лун вылӧ, сідз што Ойвыв Китайын, Мушӧр море широтаын, кынмӧны юэз.
Тулысын да арын, кор паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, Асыввыв Азия берегъяс дорын артмӧны тайфунъяс (зэв ён тӧв ныръяс); наысь ёна страдайтӧны Филиппинскӧй да Японскӧй діяс. Тулыснас и арнас, кӧр пантасьӧны кӧдзыт да шоныт тӧввез, Асыввыв Азия береггез дынын аркмӧны зэв ыджыт вихррез — тайфуннэз, кӧдна Филиппинскӧй да Японскӧй островвез вылын керӧны ыджыт опустошеннёэз.
Асыввыв Азияын климат вылӧ ёна влияйтӧ шоныд визув Куро-Сиво; сійӧ влагаӧн насыщайтӧ весьттіыс мунысь муссонъясӧс и та вӧсна оз кынмывлы Японскӧй море. Ыджыт значеннё видзӧ Асыввыв Азия климат понда Куро-Сиво визыв; сія боссьӧтӧ влагаӧн сы вывті мунан муссоннэсӧ да керӧ некынманаӧн Японскӧй море.
Лунвыв Азияын (Индостан, Индокитай да Малайскӧй архипелаг), вуджӧны тропик да экватор, и климатыс сэні жар. Лунвыв Азия (Индостан, Индокитай да Малайскӧй архипелаг) керассьӧ тропикӧн да Экваторӧн и климат сылӧн жар.
Гожӧмын шондіыс овлӧ дзик юр весьтын да сотӧ зэв ёна. Гожумӧн шонді овлӧ веськыта юр вевдӧрын и ёна пӧжалӧ-сотӧ.
Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шонді кайӧ горизонтсянь вылӧ; тӧв, кыдзи ми сійӧс тӧдам, сэні дзик оз овлы, муыс некор оз тупкысьлы лымйӧн. Нельки тӧвся мисеччезӧ шондіыс вылына лэбӧ горизонт вевдӧрас; тӧв, кыдз ми сійӧ думайтам, сэтчин вовсё оз овлы, и му некӧр оз вевттисьлы лымӧн.
Тӧлыс сэні абу кӧдзыдджык миян Украинаса гожӧмысь. Тӧв сэтчин не кӧдзытжык, нежели миян Украинаын гожум.
Гожӧмыс сэні уль; осадокъяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс. Гожум сэтчин уль, осадоккез материк вылӧ вайӧтсьӧны лун-рытвыв муссоннэзӧн.
Діяс вылын климатыс океаническӧй: сэні зэрӧ тӧв и гожӧм. Островвез вылын климатыс океанскӧй: зэррез мунӧны сэтчин и гожумӧн и тӧлӧн.
Температура сулалӧ во гӧгӧр 25–27°. Температура сэтчин быдса год видзсьӧ 25–27° гӧгӧр.
Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь. Тайфуннэз Лунвыв Азияын сідзжӧ овлӧны, но шочжыка, нежели Асыввыв Азияын.
Рытыввыв Азияын климатыс кос, гожся муссон татчӧ оз во да (карта, 111 лб.). Рытвыв Азия мӧдкодь аслас кӧсӧн, сідз кыдз гожумся муссон сійӧ оз судзӧт (карта, 113 листбок).
Апрель тӧлыссянь да октябр тӧлысьӧдз тані пӧшти оз овлыны зэръяс; енэжын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс; шонді сотӧ терпитны вермытӧмӧдз: Иракын Багдад дінын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз; гож сайын сынӧдлӧн температураыс кайӧ 55°-ӧдз. Апрельсянь октябрӧдз татӧн почти зэррез озӧ овлӧ, нёбоын кымӧррез етша мыччисьӧны, шонді сотӧ сідз, што терпитны оз позь: Иракын Багдад дынын песӧк пымсялӧ 78°-ӧдз, и вуджӧрын воздухлӧн температура локтӧ 55°-ӧдз.
Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лун тӧв доналӧм Аравияысь (самум). Ёнажык жарыс локтӧ сэк, кӧр пӧльтӧ лунвыв тӧв калитӧм Аравияись (самум).
Плоскогорьеяс вылын зэв жӧ жар, но сэні жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн. Плоскӧй керӧсаиннэзын тожӧ сулалӧны ыджыт жаррез, но сэтчин жар луннэз вежсьӧны кӧдзыт ойезӧн.
Жар поводдя сулалӧ октябр тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын (медзэвсӧ ноябрын) енэжын кыптӧны зэра кымӧръяс. Жаррез кыссьӧны топ октябрӧдз, и токо сёр арӧ (ноябрын) нёбоас мыччисьӧны зэра кымӧррез.
Найӧс вайӧны циклонъяс Средиземнӧй моресянь. Нія вайӧтӧны Мушӧр море вылісь циклоннэз.
Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравия да Сирия куш степъясын кос сёнъяс (вадияс) тырлӧны ваӧн. Зэррез овлӧны сэтшӧм ыджытӧсь, што Аравия пустыня степпезын и Сирия степпезын кӧс долинаэз (вадиэз) тырӧны ваӧн.
Гӧраяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ. Керӧссэз вылын усьӧны лыммез; гожумӧн эна лыммес сылӧны и вердӧны ваӧн юэз да шороккез.
Тӧв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти. Тӧв Рытвыв Азияын уна шонытжык, нежели Асыввыв Азияын.
Войвыв Азияын кузя сулалӧны зэв ён морозъяс — квайт тӧлысьӧдз дай дырджык. Ойвыв Азия мӧдкодь аслас ыджыт мороззэзӧн, кӧдна кыссьӧны квать мисеч и унажык.
Муыс сэні кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывлыны гожӧмбыдӧн (нэмӧвӧйя кын му). Му сэтчин кынмӧ зэв пыдына и оз ешты сывны гожумнас (векся кынмӧм).
Но гожӧмыс сэні шоныд. Но гожум сэтчин шонытжык.
Вылысса слӧйыс мулӧн сэтшӧма шоналӧ, мый видз-му овмӧсӧс вӧдитны позьӧ Полярнӧй круг бердӧдз. Мулӧн вевдӧрись слойыс сымда шоналӧ, што мусӧ уджавны туйӧ самӧй Полярнӧй круг дынӧдз.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кыдзи влияйтӧ Асыввыв Азия климат вылӧ Куро-Сиво? 1. Кытшӧм влияннё видзӧ Асыввыв Азия климат вылӧ Куро-Сиво визыв?
2. Кӧні да кыдзи артмӧны тайфунъяс? 2. Кытӧн и кытшӧм условияэз дырни аркмӧны тайфуннэз?
3. Мыйла тӧлыс Асыввыв Азияын зэв кӧдзыд да кос, а гожӧмыс шоныд да зэра? 3. Мыля Асыввыв Азияын тӧв ӧддьӧн кӧдзыт и кӧс, а гожумыс шоныт да зэра?
[Гожӧмын атмосфералысь давлениесӧ ртутнӧй барометрса миллиметръясӧн петкӧдлан карта. [Гожумӧн атмосфера нырыштӧмлӧн карта ртутнӧй барометр миллиметррезын.
Корсьӧй улі давлениеа обласьт. Адззӧ лажмыт нырыштана область.
Мыйла тӧвъяс гожӧмын пӧльтӧны океанъяссянь материк вылӧ?] Мыля гожумнас тӧввез пӧльтӧны океан вывсянь материк вылӧ?]
[Температура да тӧвъяс январ тӧлысьын. [Январын тӧввез да температура.
Кутшӧм температура тӧлын Лунвыв Азияын? Кытшӧм температура овлӧ тӧлӧн Лунвыв Азияын?
Кӧні Азияын медся кӧдзыд да кутшӧм сэні январ тӧлысся температураыс?] Кытӧн Азияас медкӧдзыт и кытшӧм сэтчин январся температура?]
Юяс да тыяс. Юэз да тыэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй да петкӧдлӧй ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс 12 ыджыд ю Азияысь. Шуӧ да мыччалӧ истоксянь уссё дынӧдз Азиялісь 12 ыджыт ю.
Висьталӧй, кутшӧм гӧраясын заводитчӧны медся главнӧй юясыс. Шуӧ керӧссэз, кӧднаын пондӧтчӧны главнӧй юэз.
Азияын уна гырысь юяс: на пытшкысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкӧсь (1 № содтӧд). Азияын уна ыджыт юэз: квать ны коласісь кузьжыкӧсь 4 сюрс километрся (Приложеннё №1).
Главнӧй юясыс заводитчӧны Центральнӧй Азияӧс кытшовтысь гӧраясын. Главнӧй юэз пондӧтчӧны керӧссэзын, кӧдна гӧгӧртӧны Центральнӧй Азиясӧ.
Гималайяссянь лэччӧны уна ваа юяс: Ганг, Брахмапутра да Инд. Гималайезсянь визывтӧны унаваа юэз: Ганг, Брахмапутра, Инд.
Найӧ заводитчӧны Гималайяс войвыв бокъясын да визувтӧны первойсӧ Тибетын негырысь потокъясӧн; сэсся джуджыд да дикӧй ущельеясӧд писькӧдчӧны Гималайяс пыр, вӧчӧны зэв уна порогъяс, босьтӧны уна вожъяс, кодъяс визувтӧны Гималай лунвыв бокъяссянь. Нія пондӧтчӧны ойвыв Гималайез покаттэзын и визывтӧны перво неыджыт потоккезӧн Тибетын; но сыбӧрын пыдын да дикӧй ущеллёэз кузя мунӧны Гималайез пыр, кытӧн керӧны уна пороггез, и босьтӧны уна притоккез лунвыв Гималай покаттэзісь.
Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны — муссон зэръясысь да Гималайясын лым сылӧмысь. Гожумӧн эна юэз муссоннӧй зэррез кузя да Гималайезісь лым сылӧм кузя ёна польдӧны.
Тӧлын да тулысын, мӧдарӧ, ёна ямӧны. Тӧлӧн и тулысӧн нылӧн уровень ёна чинӧ.
Бенгальскӧй заливӧ усянінын Ганг да Брахмапутра вӧчӧны дельта; тайӧ дельтаыс вит мындаӧн ыджыдджык Волга дельтаысь дай ӧдйӧ содӧ. Ганг да Брамапутра Бенгальскӧй заливӧ усьӧм дырни керӧны дельта, кӧда аслас ыждаӧн витісь ыджытжык Волга дельтася и чожа быдмӧ.
Тибетын заводитчӧны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян (либӧ Голубӧй) да Хуанхэ (либӧ Жёлтӧй). Тибетын пондӧтчӧны куим ыджыт ю: Меконг, Янцзы (либо Голубӧй) и Хуанхе (либо Веж).
Ю йывъясаныс найӧ ичӧт вааӧсь, но Центральнӧй Азияысь муссонъясӧн орошайтан обласьтъясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв гырысь юясӧ; первойсӧ найӧ визувтӧны тшупӧдъясӧд да ущельеясӧд, а сэсся паськыд долинаясӧд. Асланыс катыттэзын нія васӧ нуӧтӧны неуна, но, кыдз токо Центральнӧй Азияись петӧны областтезӧ, кӧдна орошайтсьӧны муссоннэзӧн, нія пӧрӧны ыджыт юэзӧ, и визывтӧны перво уступпез да ушсшеллёэз кузя, а сыбӧрын паськыт долинаэз кузя.
Медся судоходнӧйыс тайӧ юяс костын — Янцзыцзян. Судоходнӧйжык эна юэз коласісь Янцзыцзян.
Сы вывті гожся кадӧ весиг океанскӧй суднояс вермӧны кайны ва катыд 1000 км сайӧдз ю вомсяньыс. Сы кузя гожумся кадӧ уссёсянь катытӧ вермасӧ кайны нельки океанскӧй пароходдэз 1000 км ылына.
Татшӧм судоходносьтыс Голубӧй юлӧн лоӧ со мый понда: сійӧ кызвын юкӧннас визувтӧ чорыд горнӧй породаяс пӧвсын, сы понда ва туяс сылӧн омӧля пуксьӧны ваясъяс (наносъяс). Голубӧй юлӧн сэтшӧм судоходность объясняйтсьӧ сійӧн, што унажыксӧ ассис туй сія нюжӧтіс чорыт керӧс породаэз коласӧт, мыйсянь и сы руслоын пуксьӧссэз вайӧтсьӧны не сідз уна.
Хуанхэ ю, мӧдарӧ, омӧля судоходнӧй. Хуанхе ю, бӧра, етша судоходнӧй.
Аслас гудыр ваас сійӧ нуӧ зэв уна виж нюйт; тайӧ нюйтыс пуксьӧ ю пыдӧсас улыс помас, да сэні артмӧны пыр выль да выль косьтъяс. Аслас гудыр ваын сія нуӧтӧ зэв уна веж ил, кӧда кывтыттэзын пуксьӧ пыдӧсӧ и керӧ пыр сё виль и виль ляпытіннэз.
Кадысь кадӧ тайӧ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс туйсӧ; Кадісь кадӧ юыс нельки совсем вежӧ ассис руслосӧ;
80 во сайын сійӧ эз усьлы Чжилийскӧй заливӧ, кыдзи ӧні, а усьлі Жёлтӧй мореӧ, Голубӧй ю вомсянь неылын. 80 год одзті сія усьліс не Чжилийскӧй заливӧ, кыдз ӧні, а Веж мореӧ, неылына Голубӧй ю уссё дынсянь.
Китайскӧй увтас вевттьысьӧма Хуанхэ ваясъясӧн. Китайскӧй лажмытін вевттьӧма Хуанхе пуксьӧссэзӧн.
Китайскӧй увтас местаын войдӧр вӧлі морскӧй залив; тайӧ заливсӧ уна нэм чӧжӧн Хуанхэ тыртіс нюйтӧн, кӧні (нюйтас) медсясӧ лоӧ лёсс, кодӧс юыс помала петкӧдӧ Центральнӧй Азияысь. Китайскӧй лажмытін местын одзжык вӧлі морскӧй залив, кӧда веккез сьӧрна тыртӧма Хуанхе илӧн. Эта илыс аркмӧ унажыксӧ лёссісь, кӧдӧ юыс пыр петкӧтӧ Центральнӧй Азияись.
Юяс Асыввыв Азияын — Янцзыцзян, Хуанхэ, а сідз жӧ и Амур, пӧшти быд во гожӧм помас зэв ёна ойдлӧны (петӧны берегъяссьыс), нуӧны муяс вылысь кӧдзаяс, сиктъяс, гибнитӧ уна сюрс йӧз. Асыввыв Азия юэз вылын — Янцзы, Хуанхе, а сідз жӧ и Амур вылын почти быд годӧ овлӧны гожум конечнас ваыждӧммез, кӧдна часто кырӧтӧны уджалан ыббез да селеннёэз, мый дырни кулӧны сюрссэзӧн Китайись отир.
Татшӧм ойдлӧмъясыс овлӧны циклонъясӧн вайӧм гырысь зэръясысь. Ыждӧммез овлӧны сэк, кӧр циклоннэз мунікӧ содӧны зэррез.
Татарскӧй проливӧ усьӧ уна ваа судоходнӧй Амур ю. Татарскӧй проливӧ нуӧ ассис васӧ унаваа судоходнӧй ю Амур.
Войвыв Азияса юяс — Об, Енисей, Лена да мукӧд зэв кузьӧсь да уна вааӧсь; осадокъяс сэні овлӧны этша, но сы пыдди сэні и испарениеыс ичӧт, а ва чукӧрман плӧщадьясыс зэв гырысьӧсь. Ойвыв Азиялӧн юэз, Об, Енисей, Лена и мӧдіккез, ӧддьӧн кузьӧсь да унавааӧсь; осадоккез усьӧны сэтчин неуна, но зато и пакмӧмыс нетӧдчана, а ваӧктан бассейннэзлӧн площаддес зэв ыджытӧсь.
Тулысын лым сылігӧн тайӧ юясыс паськыда ойдлӧны. Тулысӧн лым сылӧмсянь эна юэз ёна ыждӧны.
Суднояс ветлӧмлы найӧ зэв лӧсялӧны (удобнӧйӧсь), но дыр кежлӧ кынмылӧны (воджын кежлӧ дай дырджык). Нія ӧддьӧн удобнӧйӧсь судоходство понда, но дыр кежӧ кынмӧны (джын год кежӧ и унажык).
Визувтӧны найӧ равнинаясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ сбросовӧй тшупӧдъяссӧ вуджигӧн вӧчӧны гырысь порогъяс. Визывтӧны нія спокойнӧя ровнӧйиннэз кузя, но мукӧд местаэзын, кытӧн нія вуджӧны сбросовӧй уступпез вылӧт, керӧны ыджыт пороггез.
Торъя уна порог Енисей ю вожын — Ангараын, коді петӧ Байкал тыысь. Ӧддьӧнжык уна пороггес Енисей приток вылын — Ангараын, кӧда петӧ Байкал тыись.
Ачыс Байкал тыыс куйлӧ джуджыд сбросовӧй впадинаын. Ачыс Байкал тыыс занимайтӧ пыдын сбросовӧй впадина.
Центральнӧй Азияын да Туранскӧй увтасын юяс этша; океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвстын, либӧ помасьӧны тупкӧса тыясын. Центральнӧй Азияын да Туранскӧй лажмытінын юэс етшаӧсь, и, нія океаннэз дынӧдз оз визывтӧ, либо ӧшӧны песӧккезын, либо кончайтчӧны не визывтана тыэзын.
Татшӧмӧсь — Тарим, усьӧ Лобнор тыӧ; Или, усьӧ Балхашӧ; Сырдарья да Амударья. Сэтшӧмӧсь — Тарим, кӧда усьӧ Лобнор тыӧ, Или, кӧда усьӧ Балхаш тыӧ, Сырдарья и Амударья.
Каспийскӧй да Аральскӧй сола ваа тыяс — тайӧ мореяслӧн колясъяс, кодъяс (мореясыс) ӧтлаасьлісны войдӧр океанкӧд. Каспийскӧй да Аральскӧй тыэз — сола тыэз — эна остатоккез нія мореэзлӧн, кӧдна одзжык ӧтлаасьлісӧ океанкӧт.
Тайӧ кос местаясас юяс зэв колӧны искусственнӧй орошение нуӧдӧм вылӧ. Эна кӧс местаэзын юэз ӧддьӧн важнӧйӧсь искусственнӧй орошеннё понда.
Гожӧмын, кор гӧраясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да орошайтӧны муяс да садъяс. Гожумӧ, кӧр керӧссэз вылын сылӧны лыммез, юэз польдӧны да вадӧны ыббез и саддэз.
Рытыввыв Азияын юяс сідз жӧ зэв этша. Рытвыв Азияын юэз сідзжӧ етша.
Главнӧйясыс на пытшкысь Тигр да Евфрат; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын. Главнӧйес ны коласісь Тигр да Евфрат; эна юэз ыждӧны тӧлӧн.
Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ гӧравывса лымйысь да сетӧны сійӧс искусственнӧй орошение вылӧ. Гожумнас нія питайтчӧны керӧс лыммезӧн да сетӧны орошеннё понда ва.
Уна юяс помасьӧны тані сола тыясын. Уна юэз кончайтчӧны эстӧн сола тыэзын.
Ӧти татшӧм тыыс — Мёртвӧй ты куйлӧ сбросовӧй впадинаын, уровеньыс сылӧн 394 м-ӧн улын океан уровеньысь. Ӧтік сэтшӧм тыэз коласісь — Кулӧм море, кӧда куйлӧ сбросовӧй впадинаын; уровень сылӧн океан уровенься улынжык 394 метр вылӧ.
Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн уровеньыс лэччӧма татшӧм улӧдз. Му вылын абу сэсся сэтшӧм ты, кӧдалӧн бы уровеньыс вӧлі лэдзӧма сідз лажмыта.
Ваас сылӧн 24% сов; ваыс сэтшӧм сьӧкыд, весиг морт сэні оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны кулӧм тыӧн, ни быдмӧг, ни животнӧй сэні абу да. Эта тыын ваыс видзӧ соввез — 24 проц. и сэтшӧм сьӧкыт, што сыын морт оз вӧй; эта ты шуӧма кулӧм тыӧн сійӧн, што сыын абу не быдмассэз, не животнӧйез.
Азияса юяслӧн значениеыс вывті ыджыд морт овмӧсын: найӧ сетӧны ва муяс да садъяс орошайтӧм вылӧ не сӧмын Рытыввыв да Центральнӧй Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэні став йӧз пытшсьыс коймӧд юкӧныс пӧткӧдчӧ рис муясӧс искусственнӧя орошайтӧм помысь. Ӧтік кылӧн висьтавны, Азияын юэз видзӧны мортлӧ хозяйство понда ыджыт значеннё; нія сетӧны ыббез да саддэз орошеннё понда ва и не токо Рытвыв да Центральнӧй, но и Лунвыв и Асыввыв Азияын; сэтчин отирлӧн куимӧт частьыс аслыныс сёянсӧ получайтӧны рисовӧй ыббез искусственнӧя орошайтӧмись.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кутшӧм юяслӧн Азияын медся улын долинаясыс да мыйла? 1. Азияас кытшӧм юэзлӧн медпыдынӧсь долинаэс и мыля?
2. Мыйла Амур, Лена да Тигр Евфраткӧд ойдлӧны разнӧй кадъясӧ во гӧгӧрас? 2. Мыля Амурлӧн, Леналӧн да Евфраткӧт Тигрлӧн ыждӧммес овлӧны годнас не ӧтік кадӧ?
3. Кутшӧм кык ты Азияын куйлӧны зэв джуджыд сбросовӧй впадинаясын? 3. Азиялӧн кытшӧм кык ты куйлӧны пыдын сбросовӧй впадинаэзын?
Быдмӧгъяс да животнӧйяс. Азиялӧн животнӧй мир да быдмассэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні Азияын куйлӧны пустыняяс да степъяс? Кытӧн куйлӧны Азияын пустыняэз да степпез?
Кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс? Кытӧн тропическӧй вӧррез?
Кӧні лоӧны подтропическӧй вӧръяс да муяс? Кытӧн тропикувдӧр вӧррез да ыббез?
Лунвыв Азияын, кӧні шонді ёна пӧжӧ, кӧні усьӧны уна осадокъяс, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; найӧ вевттьӧны медся васӧдінъяссӧ Индокитайын да Индостанын да став Малайскӧй архипелагсӧ. Лунвыв Азияын ёна сотан шонді югӧррез увтын да ыджыт орошеннё дырни быдмӧны тропическӧй вӧррез; нія вевттьӧны Индостан да Индокитай медуль местаэз, а сідзжӧ и быдсӧн Малайскӧй архипелаг.
Тайӧ вӧръясас, кодъяс 60 м судтаӧдз, быд воськолын паныдасьӧны век выль да выль породаа пуяс; медзэвсӧ быдмӧны тані разнӧй пальмаяс. Эна вӧррезын, вылынананыс кӧдна лоӧны 60 метрӧдз, быд шаг пантасьӧны сё виль и виль пу породаэз; унажыксӧ быдмӧны быдкодь пальмаэз.
Мукӧдыс на пытшкысь (шуам, кокосӧвӧй, саговӧй) сетӧны сёян плодъяс. Мукӧддэс ны коласісь (кыдз коксовӧй, садовӧй) сетӧны сёян плоддэз.
Пуяс быдмӧны уна судтаӧн мӧда-мӧд весьтас, вӧчӧны пемыд сук вӧр, кӧні гартчӧны лианаяс, 300 м кузяӧдз; быдлаын пукалӧны эпифит-быдмӧгъяс (найӧ олӧны мукӧд пу увъяс вылын) да паразит-быдмӧгъяс (олӧны мукӧд пуяс сокӧн). Пуэз ӧтамӧд вевдӧрын быдмӧны неӧтік ярусӧн и керӧны мунтӧм чаща, кӧда каттьӧма лианаэзӧн; лианаэз овлӧны 300 метр кузяӧсь, быдлаын вожжез вылын пукалӧны быдмассэз-эпифиттэз (кӧдна олӧны мӧдік пу вожжез вылын) да быдмассэз-паразиттэз (кӧдна нималӧны йӧз соккез).
Море берегъяс пӧлӧн кыссьӧны мангровӧй вӧръяс; сэні быдмӧны сэтшӧм пуяс, кодъяслӧн приливъяс дырйи пу вужъясыс пырӧны ваӧ, а отливъяс дырйи ӧшалӧны кушын, сынӧдын. Море береггез дорӧт кыссьӧны пуэзӧн мангровӧй вӧррез, ва приливвез дырни кӧдналӧн вуджжес вевттисьӧны ваӧн, а отлив дырни ӧшалӧны воздухын.
Косджык местаясын Лунвыв Азияын куйлӧны тропическӧй степъяс — саваннаяс; найӧ сука вевттьысьӧмаӧсь дикӧй турунъясӧн, либӧ, кӧні найӧс дӧзьӧритӧ морт ки, сетӧны гырысь урожайяс няньяслысь да мукӧд культурнӧй быдмӧгъяслысь. Лунвыв Азия кӧсжык местаэзын куйлӧны тропическӧй степпез — саваннаэз, кӧдна тшӧка быдмӧмӧсь дикӧй туруннэзӧн, либо жӧ уджалӧмӧсь морт киӧн да вайӧтӧны зэв ыджыт сю да мӧдік культурнӧй быдмас урожайез.
Тропическӧй вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсяма животнӧйяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс да плодъяс; мукӧдыс хищникалӧны; унаӧн на пытшкысь олӧны сӧмын тропическӧй поясын; умереннӧй странаясын найӧ оз вермыны овны — полӧны кӧдзыдысь. Тропическӧй вӧррезын да саваннаэзын ӧддьӧн уна животнӧйез, и нія сідзжӧ аснаныс быдкодьӧсь; ӧтіккез вердчӧны быдмассэзӧн да плоддэзӧн, мӧдіккез нуӧтӧны хищнӧй олан; уна олӧны токо тропическӧй поясын и оз вермӧ овны умереннӧй странаэзын.
Татшӧмӧсь, шуам, морт нога обезьянаяс (орангутанг да гиббон) да кыз кучикаяс: индийскӧй слӧн, носорог да тапир. Сэтшӧмӧсь, шуам, морт кодь обезьянаэз (орангутанг да гиббон) и кызкучикаэз: индийскӧй слон, носорог да тапир.
Хищникъяс пытшкысь Лунвыв Азияын медся ёныс тигр; олӧ сійӧ тростник да бамбук рощиясын. Хищниккез коласісь Лунвыв Азияын медвына — тигр, кӧда олӧ тростниковӧй да бамбуковӧй заросллезын.
Ядовитӧй змейяс (шуам, очковӧй змей) олӧны быдлаын — вӧръясын и, саваннаясын и; юясын эмӧсь крокодилъяс. Ядовитӧй змеяэз (кыдз очковӧй) пуӧны быдлаын — и вӧррезын и саваннаэзын; ваэзын олӧны крокодиллэз.
Вывті уна пӧрӧдаа пӧткаясысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс. Лыддьытӧм кай породаэз коласісь замечательнӧйӧсь асланыс басӧк гӧнӧн фазаннэз, павлиннэз да попугайез.
Лунвыв Азияын сӧвсьӧм абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын мукӧдлаын Азияын, а сідз жӧ Европаын да Америкаын. Быдкодь животнӧйез дырни Лунвыв Азияын совсем абуӧсь кӧиннэз, руччез да бурӧй ошшез, кӧдна эмӧсь быдсӧн мӧд Азияджын, а сідз жӧ Европаын и Америкаын.
Татысь тыдалӧ, мый лунвыв Азия — животнӧйяс серти торъя обласьт. Этаись тыдалӧ, што Азия мыччалӧ торья животнӧй мира область.
Асыввыв Азияын (Китайын да Японияын) дикӧй быдмӧгъяс кольӧмаӧсь сӧмын гӧраясын. Асыввыв Азияын (Китайын да Японияын) дикӧй быдмассэз кольччисӧ токо керӧса местаэзын.
Сэні быдмӧны век веж пуяса вӧръяс, шуам, камелияяс, лавръяс, а вылынджык гӧра бокъясын — лыска вӧръяс. Сэтчин быдмӧны вечнозелёнӧй пуэза вӧррез, кыдз камелияэзӧн да лавраэзӧн, а вылын керӧс покаттэзын лысъя вӧррез.
Асыввыв Азияын населениеыс зэв тшӧкыд, сы понда тані дикӧй животнӧйяс кольӧмаӧсь этша. Найӧ либӧ Лунвыв Азияса, либӧ Центральнӧй Азияса, либӧ Войвыв Азияса животнӧйяс кодьӧсь. Асыввыв Азия сідз тшӧка пуксьӧтӧма и сідз уджалӧма мортӧн, што дикӧй животнӧйез кольччисӧ сэтчин етша; нія вачкисьӧны либо Лунвыв Азияись, либо Центральнӧйись, либо Ойвывсаись животнӧйез вылӧ.
Шуам, Китайскӧй гӧра выв долинаясын паныдасьлӧны павлинъяс да фазанъяс, а Японияын вӧръясас олӧ бӧжтӧм, гӧрд чужӧма обезьяна (макака). Сідз, Китайскӧй керӧс долинаэзын пантасьӧны павлиннэз да фазаннэз, а Япония вӧррезын олӧ бӧжтӧм гӧрдчужӧмбана обезьяна (макака).
Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Кореяын; шоръясын Японияын эмӧсь зэв гырысь ящерицаяс. Крокодиллэз некытӧн му вылас сідз оз пырӧ пыдына ойланьӧ, кыдз Китайын да Кореяын; Япония шороккезын пантасьӧ исполинскӧй дзӧдзыв.
Ставыс тайӧ — тропическӧй странаясса животнӧйяс. Быдсӧн эта — тропическӧй странаэзісь животнӧйез.
Но сэні жӧ Асыввыв Азияын олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сідз жӧ степ выв антилопаяс да дикӧй осёлъяс. Но сэтчин жӧ Асыввыв Азияын олӧны кӧиннэз, руччез, ошшез, а сідзжӧ степнӧй антилопаэз да дикӧй осёллэз.
Войвыв юкӧнас Асыввыв Азияын, Амур да сійӧ веськыдвыв вожъяс пӧлӧн, быдмӧны коръя вӧръяс, — дуб, вяз, клён да мукӧд пуяс. Асыввыв Азия ойвыв ладорын Амур вылын да сы веськытланись притоккез вылын быдмӧны лисъя вӧррез, кыдз дуббезісь, вязісь, клёнісь да мӧдіккезісь.
Пуяс гӧгӧрыс сэні каттьысьӧны лианаяс да дикӧй виноград (сетӧ сёян плод). Пуэз сэтчин каттьӧмӧсь лианаэзӧн да дикӧй виноградӧн (кӧда сетӧ сёян плоддэз).
Тайӧ вӧръясыс зэв озырӧсь животнӧйясӧн, тані эмӧсь и тропиквывса животнӧйяс, и ылі войвывса животнӧйяс. Животнӧй мир эна вӧррезлӧн зэв богат и тӧдмӧтӧ (напоминайтӧ), ӧт лапӧвсянь, тропиккез, а мӧдӧрсянь — ылын ойвыв.
Тані тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард — рыськӧд, низь — черепахакӧд, войвыв кӧр — гремучӧй змейяскӧд. Татӧн тигр пантасьӧ бурӧй ошкӧт, леопард — рыськӧт, соболь — черепахакӧт, ойвыв кӧр — гремучӧй змеяэзкӧт.
Тані эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧр каньяс да кӧинъяс. Олӧны уна кабаннэз, козуляэз, фазаннэз, вӧр каннез да кӧиннэз.
Центральнӧй Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь гӧль степъясӧн да пустыньясӧн; на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын — Гоби, шӧрас — Такла-Макан, рытыввылын — Аравийскӧй. Центральнӧй Азия да Рытвыв Азия вевттьӧмӧсь умӧлик (скуднӧй) степпезӧн да пустыняэзӧн, кӧдна коласісь медыджыттэз: асыввылын — Гоби, центрас — Такла-Макан и рытвылын — Аравийскӧй.
Степъяс да пустыняяс паськыд полосаӧн мунӧны Хинган подувсянь Краснӧй море дорӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ полосаас паныдасьлӧны сӧмын гӧра бокъясын, кӧні усьӧ унджык осадок, да оазисъясын юяс пӧлӧн. Степпезлӧн да пустыняэзлӧн паськыт пояс нюжалӧ Хингана кокувтсянь Гӧрд море береггез дынӧдз и одзлань мунӧ Африкаын; вӧррез эта поясын пантасьӧны токо керӧс покаттэзын, кытӧн усьӧны унажык осадоккес, да оазиссэзын ю береггез дорӧт.
Степъясын быдмӧны турунъяс, шуам, типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз вевттьыны дорвыв. Степпезын быдмӧны туруннэз, кыдз типчак, полынь, быдмӧны нія шоча, сплошнӧй вевтӧс аркмӧттӧг.
Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын (Иранын да Сирияын) степ выв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, дзордзалӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн идзьясыс налӧн косьмӧны нин, ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да топыд кыша кӧйдысъясныс. Тулысӧн лыммез сылӧм бӧрын либо тӧвся зэррез бӧрын (Иранын да Сирияын) степнӧй туруннэз чожа быдмӧны, чветитӧны да сетӧны плоддэз; гожум одзын заэз нылӧн косьмӧны ни; олӧм кольччӧ токо му пытшкся вуджжезын и клубеннезын да эшӧ кӧдзыссэзын, кӧдна пасьтӧтӧмӧсь топыник кышӧн.
Пустыняясын быдмӧгъяс ещӧ нин этша, степъясын серти; ставыс сійӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ саксаул сяма кустарникъяс, кортӧмӧсь либӧ посньыдик коръяӧсь да зэв кузь вужъяӧсь. Пустыняэзын быдмассэз эшӧ етшажык, нежели степпезын: быдсӧн эна либо туруннэз, кӧдна тулысӧ чожа быдмӧны и чожа косьмӧны, либо кустарниккез, кыдз саксаула, лиссэзтӧг либо учӧтик лиссэзӧн да ӧддьӧн кузь вуджжезӧн.
Оазисъясын быдмӧны плодӧвӧй пуяс, шуам, яблоняяс, персикъяс, абрикосъяс; Рытыввыв Азияын — век веж пуяс, шуам, маслина; Оазиссэзын быдмӧны плодовӧй пуэз, кыдз яблоняэз, персиккез, абрикоссэз, Рытвыв Азияын вечнозелёнӧй пуэз, кыдз маслина;
Иран лунвылын да Аравияын — финиковӧй пальма. Иран лунвылын и Аравияын — финиковӧй пальма.
Центральнӧй Азияын степъясас олӧны уна грызунъяс да копытнӧй животнӧйяс, кодъяс сёйӧны турун; тӧв кежлӧ грызунъяс (шуам, сурокъяс, сусликъяс) дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; копытнӧй животнӧйяс жӧ, шуам, дикӧй осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, йирӧны турунсӧ лым улысь, — лымйыс степъясын усьлӧ зэв ляпкыдика. Центральнӧй Азия степпезын олӧны уна грызуннэз да копытнӧйез, кӧдна вердчӧны турунӧн; тӧв кежӧ грызуннэз (кыдз сусликкез, суркиэз) дыр кежӧ дзебсисьӧны нораэзӧ и уськӧтчӧны узьӧмӧ: копытнӧйез жӧ, кыдз дикӧй осёллэз (куланнэз), антилопаэз, шедтӧны турунсӧ лым увтісь, кӧда вевттьӧ нійӧ токо вӧснитик слойӧн.
Торъя нин озыр животнӧйясӧн Тибет; джуджыд пӧскӧтинаяс вылын, кӧні оз овны йӧз, копытнӧй животнӧйяс ветлӧны зэв гырысь стадоясӧн, — путешественникъяс лыддьывлӧмаӧсь уна сё дай весиг уна сюрс животнӧйӧдз стадоясас; медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс (гӧра выв ӧшъяс) да пищухаяс (сурок сяма грызунъяс). Ӧддьӧнжык богат животнӧй мирыс Тибетлӧн: сылӧн вылыніна поскотинаэз отиртӧмӧсь, а сійӧн копытнӧйез бродитӧны сэтчин сэтшӧм стадоэзӧн, кӧднаись путешественниккез лыддьывлісӧ неӧтік сё и нельки неӧтік сюрс мымдаӧн; тшӧкажыка пантасьӧны куланнэз, антилопаэз, яккез (керӧс быккез) и пишчуккез (суроккез кодь грызуннэз).
Рытыввыв Азия степъясын да пустыняясын эмӧсь и копытнӧйяс и грызунъяс, но этшаджык; эмӧсь кутшӧмсюрӧ хищнӧй зверъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Рытвыв Азия степпезын да пустыняэзын эмӧсь и копытнӧйез и грызуннэз, но етшажык. Мукӧд хищнӧй звиррез — африканскӧй происхожденнёаӧсь, кыдз гиэнаэз, шакаллэз;
Аравияын да кӧнсюрӧ Иранын эмӧсь левъяс. Аравияын и мукӧдлаӧт Иранын эмӧсь леввез.
Ылі Войвыв Азия вевттьысьӧма тундраӧн. Азиялӧн меддорись ойвыв вевттьӧма — тундраӧн.
Лунвывланьынджык мунӧ тайга. Лунвылынжык нюжалӧ тайга.
Войвыв Азия озыр строевӧй вӧрӧн да пушнӧй зверъясӧн, а сідзжӧ и пӧткаясӧн; на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс лэбӧны татчӧ гожӧм кежлӧ Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Ойвыв Азия богат строевӧй вӧррезӧн да пушнӧй звиррезӧн, а сідзжӧ и кайезӧн, кӧдна коласісь ӧтіккез пыр олӧны тайгаын, мӧдіккез лэбзьӧны гожум кежӧ Лунвыв да Рытвыв Азияись.
Торъя уна пӧтка чукӧрмылӧ гожӧмын тундраын. Ӧддьӧнжык уна кайес ӧксьӧны гожумнас тундраын.
Сэні дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пӧтка пиянсӧ, сэсся бӧр лэбзьӧны шоныд крайясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да море берегъяс пӧлӧн. Сэтчин дженытик гожумӧ нія петкӧтӧны ассиныс пияннэз, а арӧн бӧр лэбзьӧны шоныт крайезӧ, мый пора видзӧны ассиныс туйнысӧ доль юэзӧт да морскӧй береггезӧт.
Азия — уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн рӧдина. Азия лоӧ чужанінӧн уна культурнӧй быдмассэзлӧ.
Азияын морт первойысь аддзис дикӧй шобді, шабді, лук. Азияын морт медодз адззис дикӧй состояннёын шогді, лён, лук.
Лунвыв Азия — рислӧн, сахарнӧй тростниклӧн, чайнӧй пулӧн, бананлӧн, огурецлӧн рӧдина; Лунвыв Азия лоӧ чужанінӧн — рислӧ, сахарнӧй тростниклӧ, чайнӧй пулӧ, бананлӧ, огуреччезлӧ;
Асыввыв Азия — апельсинлӧн рӧдина. Асыввыв Азия — апельсиннэзлӧн чужанін.
Азияысь петісны пӧшти став домашньӧй животнӧйяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧні став свет юкӧнъясын. Азияись петісӧ почти быдсӧн и горт пцда, кӧдна паськӧтсьӧны ӧні быд свет часттезын.
Азияса степъясысь петісны вӧв да верблюд; Азиатскӧй степпезісь петісӧ вӧв и верблюд;
Центральнӧй Азия степъясын и ӧні на паныдасьлӧны дикӧй вӧвъяс да верблюдъяс. Центральнӧй Азия степпезын нія дикӧй состояннёын пантасьӧны и ӧння виӧдз.
Азияысь жӧ петлісны гырысь, сюра скӧт (мӧсъяс да буйволъяс), ыж, кӧза да порсь. Азияись жӧ петіс и гырись сюра пода (мӧссэз да буйволлэз), баля, кӧза да порсь.
Тибетын видзӧны гӧра выв ӧш — як, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд гӧра выв транспортын; Индияын — гӧрба ӧш — зебу; сэні жӧ (Индияын да Индокитайын) служитӧ мортлы домашньӧй животнӧйяс пытшкысь медся ёныс — слӧн. Тибетын приручитӧма керӧс бык (пороз) — як, кӧда вылын керӧса транспорт понда вежтӧм, Индияын горба бык — зебу; сэтӧн жӧ (Индияын да Индокитайын) служитӧ мортлӧ медвына горт пода коласісь — слон.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кутшӧм юкӧнъясын Азияын быдмӧгъяс жебӧсь ва тырмытӧмла? 1. Кытшӧм Азия часттезын быдмассэзлӧн сы кузя, што оз тырмы влага, видыс угнетённӧй?
2. Кутшӧм тропическӧй быдмӧгъяс вайӧны торъя ыджыд пӧльза мортлы? 2. Кытшӧм тропическӧй быдмассэз ӧддьӧнжыксӧ полезнӧйӧсь морт понда?
3. Кутшӧм быдмӧгъяслы на пытшкысь колӧ искусственнӧй орошение? 3. Кытшӧмӧсь ны коласісь нуждайтчӧны искусственнӧй орошеннё понда?
4. Кӧні став культурнӧй быдмӧгъясыс орошайтчӧны юясысь? 4. Кытӧн быдсӧн культурнӧй быдмассэз орошайтсьӧны юэзісь?
[Быдмӧгъяс Азияын. [Азиялӧн быдмассэз.
Мыйла Центральнӧй Азия да Рытыввыв Азия гӧльӧсь вӧръясӧн? Мыля Центральнӧй да Рытвыв Азия беднӧйӧсь вӧррезӧн?
Кутшӧм быдмӧга обласьтъяс медся лӧсялӧны видз-му овмӧслы?] Кытшӧм быдмаса областтез ёнажык удобнӧйӧсь му уджалӧм понда?]
[Животнӧйяс Тибетса плоскогорьеын, кӧні оз овны йӧз. [Отиртӧм Тибет плоскӧй керӧсаин вылын животнӧй мир.
Медводзын сурокъяс, сэсся якъяс, антилопаяс, куланъяс (дикӧй осёлъяс). Медодзза планын суркиэз, ылынжык яккез, антилопаэз да куланнэз (дикӧй осёллэз).
Мыйла тані сэтшӧм уна животнӧйыс? Мыйӧн объясняйтчӧ, што сэтчин ӧддьӧн уна животнӧйез?
Ылын тыдалӧ караван.] Ылын тыдалӧ караван.]
Население. НАСЕЛЕННЁ.
Атлас карта серти. Атлас карта сьӧрті.
Кӧні олысьыс Азияын медся тшӧкыд? Кытӧн Азиялӧн населеннёыс медтшӧк?
Кутшӧм юяс пӧлӧн да кутшӧм діяс вылын? Кытшӧм ю долинаэзын и кытшӧм островвез вылын?
Кымын олысь воӧ Центральнӧй Азияын 1 кв. км вылӧ? Кыным олісь Центральнӧй Азияын усьӧ 1 кв. км вылӧ?
Кымын пӧв этшаджык Китайын да Индияын серти? Кынымись етшажык, нежели Китайын да Индияын?
Азия — сійӧ материк, кӧні тӧрӧдчӧны крайней противоположносьтъяс: зэв джуджыд гӧраяс, зэв паськыд вывтасъяс, разнӧй ыдждаа увтасъяс; медся жар странаяс да медся кӧдзыд странаяс; медся уль странаяс да медся кос странаяс. Азия — этӧ материк, кӧда вылын эмӧсь крайньӧй противоположносттез: ӧддьӧн вылын керӧссэз, ӧддьӧн паськыт плоскӧй керӧсаиннэз, быдкодь размера лажмытіннэз; меджар странаэз да медкӧдзыттэз, медкӧс да медмускыт странаэз.
Тайӧ жӧ позьӧ шуны и Азияын олысьяс йылысь. Этійӧ жӧ туйӧ висьтавны Азия населеннё йылісь.
Зэв джуджыд гӧраяс да зэв паськыд вывтасъяс Центральнӧй Азияын пӧшти морттӧмӧсь, либӧ олысьыс сэні вывті шоч (10 мортысь этшаджык 1 кв. км вылӧ); кӧдзыд странаяс Войвыв Азияын этша йӧзаӧсь, а жар странаясын лунвылын олысьыс абу быдлаын ӧтмында. Центральнӧй Азияын ӧддьӧн вылын керӧссэз да ӧддьӧн паськыт плоскӧй керӧсаиннэз абу пуксьӧтӧмӧсь либо пуксьӧтӧмӧсь зэв шоча (плотность 1 кв. км вылӧ лоӧ етшажык 10 мортся); Ойвыв Азияын кӧдзыт странаэз етша пуксьӧтӧмӧсь, Лунвыв жар странаэз пуксьӧтӧмӧсь неӧтмоза:
Зэв тшӧкыд, кӧні овлӧны уна зэръяс; зэв шоч, кӧні зэрыс этша. ӧддьӧн тшӧка пуксьӧмась сэтчин, кытӧн уна усьӧны зэррез, ӧддьӧн шоча сэтчин, кытӧн етша зэррес.
Медся уна морт олӧны Лунвыв да Асыввыв Азияын, муссонъяса обласьтъясын; тані олӧ пӧшти джынйыс став му выв населениесьыс. Отирлӧн главнӧй массаэз олӧны Лунвыв да Асыввыв Азияын, муссон областтезын, кытӧн быд отир коласісь олӧны почти джыныс.
Торъя тшӧкыд населениеыс Китайскӧй да Индостанскӧй увтасъяс вылын; сэні быд квадратнӧй километр вылӧ воӧ 200 и дажӧ унджык морт. Топытжыка олӧны Китайскӧй да Индостанскӧй лажмытіннэзын, кытӧн быд кв. км вылӧ усьӧны оліссез 200-ӧдз и нельки мукӧдлаас унажык.
Главнӧй помкаясыс татшӧм овмӧдчӧмыслӧн — шоныд да васӧд муссоннӧй климат да увтасъяслӧн плодороднӧй му; сы понда тані ичӧтик местаысь позьӧ босьтны гырысь урожайяс да ещӧ кыкысь либӧ куимысь вонас. Главнӧй причинаэз сэтшӧма пуксьӧтӧмлӧн — шоныт да мускыт муссоннӧй климат и лажмытіннэзлӧн плодороднӧй мусин; эта кузя сэтчин неыджыт площадь вылісь туйӧ босьтны ыджыт урожайез и сы дырни жӧ ӧтік годӧ кык либо куим урожай.
Тайӧ увтасъяссӧ важӧн нин освоитӧма морт — зэв важ кадъяссянь сэні олӧны видз-му уджалысь йӧз, кодъяс используйтӧны быд ки пыдӧс пасьта плодороднӧй му. Эна лажмытіннэз важын ни освоитӧмӧсь мортӧн — тӧдвылӧ усьтӧм каддэзсянь сэтчин олӧны оседлӧй му вӧдитіссез, кӧдна используйтӧны мулісь быд плодороднӧй торок.
Пустыняяс да кос степъяс Центральнӧй Азияын сьӧкыда освоитчӧны; сэні ӧнӧдз на паськыд местаясын олӧны скӧт видзысь кочевникъяс, и сӧмын оазисъясын юяс да шоръяс пӧлӧн паныдасьлӧны ӧти местаын олысьяслӧн (оседлӧй олысьяслӧн) сиктъяс. Центральнӧй Азиялӧн пустыняэз да кӧс степпез сьӧкыта сетсьӧны освоеннё увтӧ; сэтчин ӧння виӧдз зэв паськыт пространствоэз вылын олӧны подавӧдитіссез-кочевниккез, и токо ю берег доррезса оазиссэзын да шороккез дынын пантасьӧны оседлӧя оліссезлӧн поселеннёэз.
Кӧдзыд войвылыс Азиялӧн этша населениеа; уна сюрс воясӧн сэні овлісны сӧмын кӧр видзысь кочевникъяс да ветлісны вӧръясӧд звер кыйысьяс. Азиялӧн кӧдзыт ойвыв етша пуксьӧтӧм отирнас; уна сюрс годдэз сы вылын олісӧ токо кӧрвӧдитіссез-кочевниккез да бродитісӧ вӧррезӧт звиркыйиссез.
Сӧмын ӧнія кадӧ, социалистическӧй овмӧс лӧсьӧдігӧн, заводитӧны овмӧдчыны йӧз тайӧ паськыд местаясас; пӧрӧдӧны вӧръяс да на местаӧ вӧчӧны муяс, рудникъяс, электростанцияяс да заводъяс. Токо миян кадӧ, социалистическӧй строительство дырни, пондӧтчӧны освоитчыны эна пространствоэс, керассьӧны вӧррез да весӧтсьӧны, и ны коласын мыччисьӧны уджалан ыббез, рудниккез, электростанцияэз да заводдэз.
Азияын олӧны уна разнӧй народъяс, на костын медся уна лыдаӧсь лоӧны монгольскӧй группаса народъяс. Азияын олӧны уна быдкодь народдэз, кӧдна коласісь унажык отираӧсь монгольскӧй группаись народдэз.
Найӧ сёрнитӧны ӧти рӧдвужъя кывъяс вылын, налӧн ӧткодь физическӧй чертаяс — чужӧмлӧн, юрлӧн да с. в. Нія баитӧны родственнӧй кыввез вылын и нылӧн эмӧсь ӧткодь физическӧй строеннё чертаэз чужӧманыс, юраныс да мӧд.
Лыд сертиыс главнӧй народъясыс тайӧ группасьыс — китаецъяс, японецъяс, монголъяс да казахъяс. Лыд сьӧрті эта группаись главнӧй народдэз — китаеццез, японеццез, монголлэз и казаккез.
Тайӧ группаӧ жӧ пырӧны тюркъяс (узбекъяс, туркменъяс, турокъяс). Эта жӧ группаӧ пырӧны тюроккез (узбеккез, туркменнэз, туроккез).
Ёна матынӧсь монгольскӧй группа народъяс бердӧ сідзжӧ индокитаецъяс да малаецъяс. Ӧддьӧн матынӧсь монгольскӧй группаись народдэз дынӧ сідзжӧ индокитаеццез да малаеццез.
Мӧд ыджыд группаӧ пырӧны индоевропейскӧй народъяс; найӧ бара жӧ сёрнитӧны ӧти рӧдвужъя кывъяс вылын. Мӧдік ыджыт группа составляйтӧны индоевропейскӧй народдэз, кӧдна баитӧны родственнӧй кыввезӧн.
Медся уна лыда народ тайӧ группаас — индусъяс; сэтчӧ жӧ пырӧны рочьяс да таджикъяс. Медуна отира народдэз эта группаись — индуссэз; сы дынӧ пырӧны сідзжӧ роччез и таджиккез.
Индоевропейскӧй группа народъяскӧд родственнӧйясӧн лоӧны арабъяс да еврейяс. Родственнӧйӧсь эта отиррез группакӧт араббез да еврейез.
Медбӧрти, Азияын олӧны ещӧ ӧти группаса народъяс — негроидъяс; татчӧ пырӧны негритосъяс Филиппинскӧй діяс вылын да дравидъяс Индостанын. Медбӧрын, Азияын олӧны народдэз эшӧ ӧтік группаись — негроиддэз, кӧдна дынӧ пырӧны Филиппинскӧй островвезісь негритоссэз да Индостанісь дравиддэз.
Став олысьыс Азияын 1 млрд. 130 млн. морт — джынсьыс унджык став му выв олыссьыс. Bыдсӧн Азияас олӧны 1 миллиард 130 миллион морт, мӧднёж шуны, быд отир коласісь джынся унажык.
Азиялӧн политическӧй карта. Азиялӧн политическӧй карта.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Азияса юкӧн миян Союзлысь. Мыччалӧ миян Союзлісь Азиатскӧй часть.
Петкӧдлӧй государствояс, кодъяслӧн границаясыс мунӧны СССР-кӧд Рытыввыв да Центральнӧй Азияын. Мыччалӧ государствоэз, кӧдна граничитӧны СССР-кӧт Рытвыв да Центральнӧй Азияын.
Висьталӧй да петкӧдлӧй кык государство Асыввыв Азияысь. Шуӧ и мыччалӧ Асыввыв Азияись государствоэсӧ.
Петкӧдлӧй гырысь владениеяс Англиялысь, Франциялысь да Голландиялысь. Мыччалӧ ыджыт владеннёэз Англиялісь, Франциялісь и Голландиялісь.
Мӧдӧдчам кӧ ми мунны корабль вылын миян Одесса портысь миян Владивосток портӧ, сэки ми мунам уна государство берегъяс дорті. Пондам кӧ ми мунны корабль вылын миян Одесса портісь миян Владивосток портӧ, то мунам береггез дорӧт, кӧдна принадлежитӧны уна государствоэзлӧ.
Видзӧдӧй карта вылысь, кутшӧм государствояс тайӧ. Видзӧтӧ карта сьӧрті, Кытшӧммезлӧ нія принадлежитӧны.
Муніганым ми вермам сувтлыны тайӧ государствоясса портъясӧ. Эта дырни ми вермам сувтны порттэзын, кӧдна принадлежитӧны эна государствоэзлӧ.
Медвойдӧр ми сувтлам Стамбулӧ, коді сулалӧ Европа берег вылын Босфор проливын. Медодзза сувтчан миян лоас Стамбулын, кӧда сулалӧ Европейскӧй Босфор пролив берег дорын.
Стамбул да Измир (Смирна) — турецкӧй портъяс; Стамбул и Измир (Смирна) — турецкӧй порттэз;
столицаыс жӧ Турциялӧн — Анкара — сулалӧ Малая Азия полуостров вылын шӧр юкӧнас. abu
Мӧдысь ми вермам сувтлыны Порт-Саидӧ, Суэцкӧй канал заводитчанінын. Мӧд сувтчӧм ми вермам керны Порт-Саидын, кӧда сулалӧ Суэцкӧй канал пондӧтчикӧ.
Водзӧ туйсӧ Владивостокӧдз видзӧдӧй асьныд. Одзланьӧ мунан туйсӧ Владивосток дынӧдз следитӧ асьныт.
Став туй вылас ковмас 30–40 лун; мунігӧн позьӧ аддзывны став государствояссӧ Азияысь, — Монголияысь, Афганистанысь да Иранысь кындзи. Быдсӧн путешествия вылӧ мунӧ 30–40 лун; сы дырни туйӧ адззывны быдсӧн Азиатскӧй государствоэз, од адззылӧ токо Монголия, Афганистан да Иран.
Столицаясыс налӧн — Улан-Батор, Кабул да Тегеран — сулалӧны бокын морскӧй туйясысь. Нылӧн столицаэз — Улан-Батор, Кабул и Тегеран — сулалӧны морскӧй туйезсянь бокын.
Гырысь юкӧнъяс Азиялӧн — европаса капиталистическӧй государствояс киын. Азиялӧн ӧддьӧн ыджыт пространствоэз — европейскӧй капиталистическӧй государствоэз владеннё увтын.
Шуам, Индостан да рытыввыв юкӧныс Индокитайлӧн — Англия киын, асыввыв юкӧныс Индокитайлӧн — Франция киын. Сідз, Индостан да Индокитайлӧн рытвыв часть принадлежитӧны Англиялӧ, Индокитайлӧн асыввыв часть — Франциялӧ.
Тайӧ колонияяссӧ найӧ вынӧн босьтісны; сэні найӧ эксплоатируйтӧны природнӧй озырлунъяс да сэтчӧс уна лыда олысьяссӧ. Эна колонияэз босьтӧмӧсь вынӧн и служитӧны природнӧй богатствоэз да зэв ыджыт населеннёлісь труд эксплуатируйтӧм понда.
Татшӧм колонияясӧн жӧ владейтліс Азияын важ Российскӧй империя; Октябрскӧй революция бӧрын тайӧ территорияясса (Сибир, Казахстан да Туркестан) уджалысь йӧзлы сетӧма вӧлі вӧля аслыныс определитны ассьыныс судьбасӧ, да ставныс найӧ ас вӧляӧн пырисны Сӧветскӧй Социалистическӧй республикаяс Союз пытшкӧ (составӧ). Сэтшӧм жӧ колонияэзӧн Азияын владейтліс одззася Российскӧй империя; но Октябрскӧй революция бӧрын эна территорияэз вылісь массаэзлӧ (Сибир, Казакстан да Туркестан) вӧлі сетӧма свобода, и быдӧнныс нія добровольнӧя пырисӧ советскӧй социалистическӧй республикаэз Союз составӧ.
Ӧстальнӧй юкӧнас Азияын сулалӧны государствояс: Япония, Китай, Иран, Турция да мукӧд, посньыдджыкъяс. Остальнӧй Азиясӧ занимайтӧны государствоэз: Япония, Китай, Иран, Турция и мӧдіккез, кӧдна асланыс значеннёӧн учӧтжыкӧсь.
Япония — ӧтнасӧн империалистическӧй государство став азияса странаяс пытшкысь. Япония — быд Азиатскӧй государствоэз коласісь единственнӧй империалистическӧй государство.
Сійӧ босьтіс аслыс русско-японскӧй война бӧрын Сахалинлысь лунвыв джынсӧ да Китайлысь юкӧн — Корея, а 1931-ӧд воӧ босьтіс мӧд юкӧн Китайлысь — Манчжурия. Сія русско-японскӧй война бӧрын ӧтлаӧтіс ас дынас джынсӧ лунвыв Сахалинлісь да Китайлісь часть — Корея, а 1931 годын мырддис Китайлісь мӧд частьсӧ — Манчжурия.
Контрольнӧй юасян: Контрольнӧй вопрос:
Висьталӧй самостоятельнӧй государствоясӧс да английскӧй колонияясӧс, кодъяс паныдасьӧны Петропавловскысь (Камчатка вылын) Батумӧ (ЗСФСР) мунан туй вылын. Шуӧ самостоятельнӧй государствоэз да английскӧй колонияэз, кӧдна пантасьӧны Петропавловскись (Камчаткаын) Батумӧ (ЗСФСР-ын) мунікӧ.
[Японияса крестьяна пуктӧны рассадникъясысь вайӧм рис. [Японскӧй крестьяна садитӧны том рис, кӧда вайӧма рассадниккезісь.
Корсьӧй муысь лэптӧм вал, коді торйӧдӧ матыса мусӧ орчча муысь. Адззӧ му вал, кӧда торйӧтӧ мед матісь ыб соседньӧй дынісь.
Мыйла крестьяна новлӧны паськыд идзас шляпаяс?] Мыля крестьяна новйӧны паськыт идзасовӧй шляпаэз?]
[Чайнӧй плантация Хондо ді вылын. [Хондо остров вылын чайнӧй плантация.
Чай босьтӧм. Чай ӧктӧм.
Японецъяс — батрачкаяс да батракъяс — нетшкӧны чай коръяс. Японеццез-батрачкаэз да батраккез — ӧктӧны чай коррез.
Мый тшӧктӧ (заставляйтӧ) нывбабаӧс петны удж вылӧ ичӧт кагаӧн мышку вылас?] Мый инькасӧ заставитӧ учӧтик кагаӧн спина сайын петны удж вылӧ?]
Европеецъясӧн Азия тӧдмалӧм йылысь история. Азия исследуйтӧм йылісь история.
Малая Азияӧс да Средиземнӧй море берегъяс европеецъяс тӧдлісны зэв важ кадъяссянь. Учӧт Азиясӧ и Мушӧр морелісь берег дорсӧ европееццез тӧдісӧ ӧддьӧн важся кадсянь.
Важысянь жӧ тӧдлісны найӧ Аравияӧс да Индияӧс, тӧргуйтлісны вакӧд; но став ӧстальнӧй Азия йывсьыс найӧ нинӧм эз тӧдлыны весиг ХІІ нэмын на. Важын ни тӧдісӧ сідзжӧ Аравияӧс и Индияӧс, кӧднакӧт нуӧтісӧ торговӧй сношеннёэз, но быдсӧн остальнӧй Азия пространство йылісь нія эз тӧдӧ нем нельки ХII векын.
ХІІІ нэмын итальянец Марко Поло вӧчис путешествие Центральнӧй Азия пыр Китайӧ, оліс сэні 17 во да бӧр муніс Италияӧ, Индокитай да Индостан кытшовтӧмӧн. ХIII векын итальянец Марко Поло керис путешествия Центральнӧй Азия пыр Китайӧ и оліс сэтчин 17 год, бӧр гортӧ локтікӧ сія гӧгӧртіс Индокитай да Индостан.
Аслас путешествие йылысь Марко Поло гижис зэв интереснӧй книга. Сэки уна европейскӧй купечьяслы да морякъяслы окота лои ветлыны сійӧ озыр странаясас, кодъясӧс аддзыліс Марко Поло, да вайны сэтысь дона тӧваръяс. Ассис путешествуйтӧмсӧ Марко Поло гижис сідз живӧя да интереснӧя, што уна европейскӧй купеччезлӧ да моряккезлӧ охота лоис вӧвны сэтчин богатӧй странаэзас, кӧднӧ адззыліс Марко Поло, медбы вайны сэтчинісь дона товаррез.
Корсьны морскӧй туй Индияӧ — со мый вылын пондісны думайтны европейскӧй морякъяс морскӧй торговля паськалӧмкӧд ӧттшӧтш *. Адззыны морскӧй туй Индияӧ — вот задача, кӧда вылын пондісӧ думайтны морскӧй торговля зоралӧм сьӧрна европейскӧй моряккез*.
* Суэцкӧй канал сэки эз на вӧв, а Африка гӧгӧр некод на эз ветлыв. * Суэцкӧй канал сэк эшӧ эз вӧв, а Африка гӧгӧр сэк эшӧ некин эз уяв.
XV нэм помын Колумб (итальянец жӧ), коді тӧдӧ вӧлі, мый муыд — шар, мӧдӧдчис Европаысь Индияӧ Атлантическӧй океан вывті рытыввылӧ, но аслас туй вылын сійӧ аддзис (восьтіс) Америкаӧс да Индияӧдз эз и волы. ХV век понын Колумб (тожӧ итальянец), кӧда вӧлі убедитчӧма сыын, што муыс — шар, иньдӧтчис Европасянь Индияӧ Атлантика океан кузя рытвывлань, но ас туй кузя сія осьтіс Америка и Индияӧдз эз лок.
Но Колумб кувтӧдзыс пыр чайтліс, мый сійӧ муыс, кытчӧ сійӧ воліс — Индия. Однако, топ ас кулан вотӧдз сія вӧлі убедитчӧм, што му, кӧда дынӧдз локтіс — Индия.
Пӧшти ӧти кадӧ Колумбкӧд Васко-да-Гама (португалец) мӧдӧдчис Индияӧ Африка гӧгӧр. Почти сія жӧ кадӧ Колумбкӧт Васко-да-Гама (португалец) муніс Африка гӧгӧр Индияӧ.
Путешествиеыс тайӧ удайтчис: морскӧй туй Индияӧ вӧлі аддзӧма (восьтӧма), а регыд сы бӧрын Магеллан (испанец) восьтіс ещӧ и мӧд туй сэтчӧ жӧ. Путешествуйтӧм сылӧн вӧлі удачнӧй: Индияӧ морскӧй туй вӧлі осьтӧм, а чожа Магеллан (испанец) сэтчин жӧ осьтіс эшӧ и мӧдік туй.
Му шар гӧгӧр путешествие вӧчигӧн сійӧ кытшовтіс лунвывсянь Америкаӧс да восьтіс Филиппинскӧй діяс. Ас кругосветнӧй уялӧм дырни сія лунвывсянь гӧгӧртіс Америка да осьтіс Филиппинскӧй островвез.
Та бӧрти европеецъяс пондісны частӧ ветлыны (плавайтны) Лунвыв да Асыввыв Азия берегъясӧ, сэні найӧ ньӧбавлісны донтӧм донысь дона тӧваръяс. Эта бӧрын Европееццес пондісӧ часто уявны Лунвыв да Асыввыв Азия береггез дорӧ, кытӧн зэв донтӧма босьтавлісӧ товаррез.
XVІ нэмын роч казакъяс вуджисны Уральскӧй гӧраяс вомӧн да восьтісны Сибир, код йылысь сэтчӧдз европеецъяс немтор дзик эз тӧдлыны. ХVI векын роч казаккез, кӧр нія вуджисӧ Урал керӧссэз, осьтісӧ Сибир, кӧда йылісь эта вотӧдз европееццез эзӧ тӧдӧ дзик нем.
Первой вуджисны Рытыввыв Сибир да, казакъяс надзӧникӧн мунісны пыр водзӧ асыввылӧ да воисны Великӧй океан берег дорӧдз. Рытвыв Сибир мунӧм бӧрсянь казаккез невнаӧн кыссисӧ сё одзлань асылӧ и локтісӧ Ыджыт океан береггез дынӧдз.
1648-ӧд воӧ казак Семён Дежнев восьтіс медся асыввыв мыс Азияын, коді и шусьӧ ӧні сы нимӧн (серпас, 125 лб.). 1648 годӧ казак Семён Дежнев осьтіс Азиялісь медасыввыв мыс, кӧда ӧні и шусьӧ сы нимӧн (рисунок, 127 листбок).
Но Дежневлысь мыс восьтӧмсӧ дыр эз тӧдлыны Европаын. Однако Дежневлӧн осьтӧм зэв дыр Европаын кольччыліс тӧдтӧмӧн;
Петр 1-ӧй эз на тӧдлы, ӧтлаасьӧ-ӧ Азия Америкакӧд али торъялӧ сыысь проливӧн. Петр I эшӧ эз тӧд, ӧтлаасьӧ я Америкакӧт Азияыс али торйӧтчӧ сы дынісь проливӧн.
Тӧдмавны та йылысь Петр 1-ӧй тшӧктіс капитан Беринглы. Разрешитны этӧ вопроссӧ Петр И поручитіс капитан Беринглӧ.
Беринг лӧсьӧдчис Петербургын да мӧдӧдчис кос туйӧд асыввылӧ; кымынкӧ во мысти сійӧ воис Камчаткаӧдз да стрӧитіс сэні корабль, сы вылын сэсся и тӧдмаліс море да пролив, кодъяс шусьӧны ӧні сы нимӧн. Беринг лӧсьӧтчис Петербургын и му вылӧт пондіс мунны асыввылӧ; неӧтік год бӧрын Беринг локтіс Камчатка дынӧдз, сэтчин сія строитіс корабль, кӧда вылын и исследуйтіс море да пролив, кӧдна шусьӧны ӧні сы нимӧн.
Беринглӧн эм ещӧ и мӧд заслуга; сійӧ мӧвп серти вӧлі нуӧдӧма Великӧй Севернӧй экспедиция, мӧд ногӧн кӧ, уна путешествие Ледовитӧй океан берегъяс тӧдмалӧм могысь. Беринглӧ принадлежитӧ эшӧ и мӧдік заслуга; сы дума сьӧрті вӧлі снарядитӧма Ыджыт Ойвыв экспедиция, мӧднёж шуны, неӧтік путешествия, медбы исследуйтны Йыа океанлісь береггез.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд уж. Эта исследованнёыс вӧлі ӧддьӧн сьӧкыт.
Кӧдзыдыс да, мый да, уна путешественникъяс пӧгибнитісны (куліны), но мукӧдыс нуӧдісны водзӧ налысь делӧсӧ. Кӧдзытсянь да лишеннёэзсянь уна путешественниккез коласісь кулісӧ, но мӧдіккез нылісь дело нуӧтісӧ одзлань.
Ӧтиклы на пытшкысь, штурман Челюскинлы, удайтчис воны суша вывті понъяс вылын медвойвыв мысӧдз Азияын, коді и шусьӧ ӧні сы нимӧн. Ӧтіклӧ ны коласісь, Челюскин штурманлӧ, удайтчис кӧс туйӧн поннэз вылын локны топ ойвыв Азия мысӧдз, кӧда ӧні и шусьӧ сы нимӧн.
Тадзи европеецъяс медвойдӧр тӧдмалісны Рытыввыв Азияӧс, сэсся Лунвыв, Асыввыв да Войвыв Азияӧс. И сідз, медодз европееццез тӧдісӧ Рытвыв Азия, сыбӧрын Лунвылісь, Асыввылісь да Ойвылісь.
Коли тӧдмавтӧм ещӧ Центральнӧй Азия. Кольччыліс тӧдтӧг эшӧ Центральнӧй Азия.
Марко Поло бӧрын сэтчӧ дыр эз волы некутшӧм европеец. Марко Поло бӧрын сэтчин европееццез коласісь дыр некин эз вӧвлы.
Толькӧ кольӧм (ХІХ) нэм шӧрын роч путешественникъяс войвывсянь да английскӧй путешественникъяс лунвывсянь заводитісны пырны Центральнӧй Азияӧ да тӧдмавны сійӧс. Токо чулалӧм век шӧрын роч путешественниккез ойвывсянь да английскӧйез лунвывсянь пондісӧ пырны Центральнӧй Азияӧ да исследуйтны сійӧ.
Медыджыд заслугаяс тані роч путешественниклӧн — Пржевальскийлӧн; сійӧ вӧчис нёль ыджыд путешествие Центральнӧй Азияӧ верзьӧма вӧв вылын; сыкӧд ветлісны ӧружйӧа йӧз верзьӧмӧн жӧ, вӧвъяс вылын, да верблюдъяслӧн караван. Медыджыт заслугаэз принадлежитісӧ роч путешественниклӧ Пржевальскӧйлӧ; сія Центральнӧй Азияӧ верзьӧмӧн, вооружённӧй всадниккезӧн да верблюддэз караванӧн, керис нёль ыджыт путешествия.
Сійӧ воліс уна сэтшӧм местаясӧ, кӧні некор на эз вӧвлыны европеецъяс. Сія муніс уна сэтшӧм местаэз, кытӧн эшӧ некӧр эзӧ вӧлӧ европееццез.
Пржевальский муніс ещӧ и витӧд путешествиеӧ, но эбӧссьыс петі да кулі Тянь-Шань подув дорын. Пржевальскӧй муніс эшӧ и витӧт путешествияӧ, но сылӧн выныс бырис, и сія Тянь-Шань кокувтын куліс.
Пржевальскийлысь делӧсӧ нуӧдіс водзӧ путешествиеясын сылӧн ученикыс да ёртыс — Козлов; сійӧ тӧдмаліс пустыня Гоби да аддзис сэтысь колясъяссӧ важ Хара-Хото карлысь, — тыртӧма лыаӧн. Пржевальскӧйлісь исследованнёэсӧ нуӧтіс одзлань сылӧн ученик да путешествияэз сьӧрті ёрт Козлов, кӧда исследуйтіс пустыня Гоби и адззис сэтчинісь важся Хара-Хото городлісь остатоккез, кӧда вӧлі тыртӧма песӧкӧн.
Ыджыд путешествиеяс Центральнӧй Азияын вӧчис сідз жӧ шведскӧй учёнӧй Свен Гедин. Центральнӧй Азияын ыджыт путешествияэз керис сідз-жӧ шведскӧй учёнӧй Свен-Гедин.
Сійӧ тӧдмаліс лыа пустыня Такла-Макан, да ӧтчыд чуть эз кув ва абутӧмла. Сія исследуйтіс Такла-Макан песӧка пустыня, кытӧн ӧтік пораӧ ва нетырмӧмсянь чуть эз кув.
Свен Гедин восьтіс Тибетын ыджыд гӧра хребет Транс-Гималайяс, коді нюжӧдчӧ Гималайяс пӧлӧн, войвывланьынджык наысь. Свен-Гедин осьтіс Тибетын ыджыт Транс-Гималай керӧса хребет, кӧда кыссьӧ доль Гималайезлӧ, ныся ойланьӧтжык.
Ӧні уна сӧветскӧй экспедицияяс тӧдмалӧны Войвыв Ледовитӧй океанлысь берег доръяс. Миян кадӧ зэв уна советскӧй экспедицияэз велӧтӧны Ойвыв Йыа океанлісь берег дорресӧ.
Сӧветскӧй ледоколъяс унаысь нин ветлісны тайӧ берегъяс пӧлӧныс Новая Землясянь Дежнев мысӧдз да мӧдарӧ. Советскӧй ледоколлэз неӧтпырись мунісӧ доль эна береггезӧт Виль Мусянь мыс Дежневӧдз и бӧр.
Сэки жӧ сӧветскӧй аэропланъяс вӧчисны гырысь разведкаяс океан вылын. Эта дырни советскӧй аэропланнез керисӧ океан вылӧт ыджыт разведкаэз.
1934-ӧд воӧ, кор Асыввывсибирскӧй мореын вӧйи миян пароход «Челюскин» — йияс жугӧдісны, — ӧтважнӧй сӧветскӧй лётчикъяс петкӧдісны плавайтысь йияс вылысь став командасӧ сылысь да научнӧй работникъяссӧ профессор Шмидткӧд. 1934 годӧ, кӧр Асыввыв сибирскӧй мореын вӧйис миян пароход „Челюскин“, кӧдӧ жугдісӧ йыэз, отважнӧй советскӧй лётчиккез босьтісӧ уялан йыэз вылісь быдсӧн сылісь командасӧ да научнӧй уджаліссесӧ ӧтлаын юралісь профессор Шмидткӧт.
Войвыв морскӧй туй тӧдмалӧм мунӧ водзӧ; восьтӧма выль діяс, вӧчсьӧны берег доръяслӧн точнӧй картаяс, да став туй пӧлӧныс стрӧитӧны выль полярнӧй станцияяс. Ойвыв море туй исследованнё сьӧрті уджыс нуӧтсьӧ одзлань, оссьӧны виль островвез, составляйтсьӧны точнӧй берегдор картаэз, и доль быдсӧн эта туй вылӧт керсьӧны виль полярнӧй станцияэз.
Таысь ӧтдор уна сӧветскӧй экспедицияяс быд во тӧдмалӧны и мукӧд юкӧнъяс Азияын; найӧ уджалӧны джуджыд гӧра выв обласьтъясын — Памирын да Тянь-Шаньын, кос пустыняясын Центральнӧй Азияын, сьӧд-пемыд тайгаясын Асыввыв Сибирын да с. в. Этася, не ӧтік дас советскӧй экспедицияэз быд годӧ обследуйтӧны Азиялісь и мӧдік часттез: нія уджалӧны вылынкерӧса Памир да Тянь-Шань областтезын, Центральнӧй Азия кӧс пустыняэзын, Асыввыв сибирскӧй край тайгаын и с. одз.
Сӧветскӧй экспедицияяс нуӧдӧны тайӧ тӧдмалӧмъяссӧ СССР-ын социалистическӧй строительствоӧс мый позьӧ ёнджыка паськӧдӧм могысь. Советскӧй исследованнёэз видзӧны цель, медбы содействуйтны СССР-ын социалистическӧй строительство зоралӧмлӧ.
[Вулкан цепъяс асыввыв берегъяс пӧлӧн Азияын. [Азия асыввыв берег дорын вулканнэзлӧн чеппез.
Висьталӧй, кутшӧм мореяс торйӧдӧны тайӧ цепъяссӧ материкысь. Шуӧ мореэз, кӧдна торйӧтӧны энӧ чеппесӧ материк дынісь.
Кутшӧм ді вомӧн вуджӧ вулкан цеп?] Кытшӧм остров керассьӧ поперег вулкан чеппезӧн?]
[Берингов пролив да Дежнев мыс гожӧм пуксигӧн. [Гожум пондӧтчикӧ Берингов пролив да Дежнев мыс.
Тайӧ мыс дінас йияс топӧдісны пароход «Челюскинӧс» да нуисны сійӧс рытыв-войвывлань. Матын эта мыс дынын вӧлі зэлӧтӧма йыэзӧн и нуӧтӧма ой-рытвывлань пароход „Челюскин“.
Коді спаситіс командасӧ пароход вывсьыс?] Кин спаситіс пароходлісь команда?]
Государствояс. ГОСУДАРСТВОЭЗ.
ЯПОНИЯ. Япония.
Плӧщадь 382 сюрс кв. км. Площадь — 382 сюрс кв. км.
Население 66,5 млн. морт. (Кореятӧг) Населеннё — 66,5 млн. (Кореятӧг).
Сулаланін да очертание. Положеннё да очертаннёэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мореяс да проливъяс торйӧдӧны СССР-ӧс Япония владениеясысь? Кытшӧм мореэз да проливвез торйӧтӧны СССР-сӧ Япония владеннёэз дынісь?
Петкӧдлӧй став владениеяссӧ Япониялысь, висьталӧй сылысь діяссӧ да найӧс кытшовтысь мореяс. Мыччалӧ быдсӧн Япониялісь владеннёэз, шуӧ сылӧ принадлежитан островвез да мореэз, кӧдна сійӧ миськалӧны.
Кутшӧм параллельяс костын сулалӧны главнӧй нёль діыс Япониялӧн? Кытшӧм параллеллез коласын куйлӧны Япониялӧн нёль главнӧй остров?
Сравнитӧй налысь положениесӧ Италиякӧд. Сравнитӧ Италиякӧт нылісь положеннё.
Кутшӧм уна населениеа государство Азияын сулалӧ неылын Японияысь? Кытшӧм унаотира азиатскӧй государство куйлӧ неылын Япониясянь?
Япония босьтӧ пӧшти став діяссӧ Азия асыввыв берегъяс пӧлӧн. Япония занимайтӧ почти быдсӧн нійӧ островвесӧ, кӧдна нюжалӧмӧсь доль асыввыв Азия береггез дорӧт.
На пытшкысь главнӧй Японскӧй діяс: Хондо (либӧ Хонсю), Сикоку, Кюсю, Хоккайдо да зэв уна (2 сюрс гӧгӧр) посни діяс. Ны коласісь главнӧй Японскӧй островвез: Хондо (либо Хонсю), Сикоку, Кюсю, Хоккайдо и уна (кынымкӧ сюрсӧдз) поснитиккез.
Японскӧй діясысь буретш и тэчсьӧ Япония, мукӧд діясыс жӧ, а сідз жӧ Корея полуостров, лоӧны сылӧн колонияяс. Японскӧй островвез и составляйтӧны Япониясӧ, мӧдік жӧ островвез, а сідз жӧ и Корея кӧдж лоӧны сылӧ колонияэзӧн.
Япониялӧн діяс вылын сулалӧм, ёна вундассьӧм берегъяс, кынмывлытӧм мореяс, Азия материквывса уна населениеа странаяслӧн сы дінын матын сулалӧм — ставыс тайӧ ӧтсяма кымын Англия положениекӧд Европа берегъяс дорын. Островвез вылын Япониялӧн положеннё, сы береггезлӧн вундассьӧм, мореэзлӧн некынмӧм, Азиатскӧй материкын тшӧка пуксьӧтӧм государствоэзлӧн матынсялӧм — быдсӧн эта вачкисьӧ Европа береггезын Англия положеннё вылӧ.
Берегъясыс Япониялӧн весиг ёнджыка вундассьӧмаӧсь Великобритания дорысь: страна пытшкас абу ниӧти места 100 км-ысь ылынджык моресянь. Япониялӧн береггез вундалӧмӧсь ёнжыка нельки Великобританияся: страна пытшкын абу сэтшӧм места, кӧда бы моресянь вӧлі ылынжык 100 км-ся.
Торъя нин ёна вундассьӧмаӧсь берегъясыс Внутренньӧй Японскӧй морелӧн — Сикоку, Хондо да Кюсю діяс костын. Ӧддьӧнжык чукыляӧсь береггес пытшкись Японскӧй морелӧн Сикоку, Хондо да Кюсю островвез коласын.
Пытшкӧсса Японскӧй мореын сулалӧны сёясӧн посньыдик діяс, сы понда сэтчӧ оз веськавны гырысь гыяс да тӧвъяс океансянь; сійӧ — море вывті ветлыны, велӧдчан школа японецъяслӧн. Пытшкись Японскӧй море вевттьӧма не ӧтік сё учӧт островоккезӧн И йӧрйӧма океанскӧй ваввезісь да буряэзісь; сія японеццез понда лоис море кузя уялӧмын школаӧн.
Японецъяс — зэв бур морякъяс. Японеццез — зэв бур моряккез.
Став берегъясыс Япониялӧн озырӧсь удобнӧй бухтаясӧн. Япониялӧн быд берегыс богатӧйӧсь удобнӧй бухтаэзӧн.
Главнӧй портъяс Япониялӧн: Кобе пытшкӧсса мореын, Иокогама (Иокохама) Токийскӧй заливын, Нагасаки океанысь Корейскӧй заливӧ пыран инын да Хакодате Хоккайдо ді вылын. Главнӧй порттэз Япониялӧн: Пытшкись море вылын — Кобе, Токийскӧй заливын — Иокогама (Иокохама), океанісь Корейскӧй заливӧ пырӧмын Нагасаки да Хоккайдо остров вылын — Хакодате.
Япония сулалӧ 30-ӧд да 45-ӧд параллельяс костын Тихӧй океан берег вылын, сы понда климатыс сылӧн шоныд да васӧд. 30-ӧт да 45-ӧт параллеллез коласын Ыджыт океан берегын положеннёыс обуславливайтӧ Япониялісь шоныт да влажнӧй климат.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, кутшӧм юкӧн Хондо ді вылын босьтӧны увтасъяс (200 м-ыс улынджык). Тӧдӧ син вылӧ, кытшӧм часть Хондо островлісь занимайтӧны лажмытіннэз (200 м-ся улынжык).
Уна-ӧ сы вылын 1000 м-ысь вылынджык гӧра? Уна я сы вылын 1000 м-ся вылынжык керӧссэз?
Висьталӧй, кутшӧм діяс вывті мунӧны вулканъяслӧн цепъяс (серпас, 124 лб.). Шуӧ островвез, кӧдна кузя мунӧны вулкан чеппез (рисунок, 126 листбок).
Видзӧдлӧй, кутшӧм джуджтаяс эмӧсь Тихӧй океанын Япония берегъяс дорын. Видзӧтӧ, кытшӧм пыдыннэз эмӧсь Ыджыт океанын Япония береггез дынын.
Япония — гӧраяса страна. Япония — керӧса страна.
Ыджыдджык юкӧнсӧ сылысь босьтӧны гӧраяс, 3–4 сюрс м судта йывъясӧн, а берег дор увтасъяс да ю долинаяс вылӧ воӧ коймӧд юкӧнсьыс не унджык. Ыджыт часть сылісь занимайтӧны керӧссэз, кӧдналӧн йыввез лэбӧны 3–4 сюрс метрӧдз, а берегдор лажмытіннэз вылӧ да ю долинаэз вылӧ усьӧ неунажык куимӧт часться.
Став діясыс Япониялӧн збыльысьсӧ гӧра хребетъяс; найӧ вӧйины океанӧ Азия асыввыв берегъяс лэччигӧн. Япониялӧн быд островыс — керӧса хребеттэз, кӧдна вӧйӧмӧсь океан пытшкӧ, кӧр лэдзчисьӧны Азиялӧн асыввыв береггез.
Сбросовӧй потасъясыс мунӧны уна діяс вывті быд бокланьӧ; тайӧ потасъяс пӧлӧныс и сулалӧны вулканъяс — кусӧмъяс и, действуйтысьяс и; Сбросовӧй потӧминнэз кералӧны быд ладорӧ зэв уна островвез, доль эна потӧминнэзлӧ паськалӧмась вулканнэз — кусӧммез да действующӧйез.
медся ыджыдыс на пытшкысь Фуджияма (3900 м) сулалӧ сбросъяс визь вылын, коді шусьӧ «Ыджыд рӧвӧн», да вуджӧ Хондо ді вомӧн (серпас, 129 лб.). Медыджыт ны коласісь Фудзияма (3778 м) сулалӧ сброссэз визь вылын, кӧда шусьӧ „Ыджыт ров“, и кӧда кералӧ поперег Хондо остров (рисунок, 131 листбок).
Японскӧй діяс вылын зэв частӧ овлӧны землетрясениеяс, — быд во кымынкӧ сё. Японскӧй островвез вылын часто овлӧны музэгалӧммез; быд годӧ нія овлӧны неӧтік сёӧн.
Вывті ён землетрясениеяс овлӧны ӧтчыд 5–10 воӧн; ставсӧ жуглӧмнас найӧ вайӧны зэв ыджыд лёк. Ӧддьӧн ыджыт музэгалӧммез овлӧны обычно ӧтчид 5–10 годын; нія вайӧтӧны зэв ыджыт жугдӧммез — разрушеннёэз да бедствияэз.
Шуам, 1923-ӧд вося землетрясение пӧшти дзоньнас кисьтіс столицасӧ Япониялысь, Токио, да ыджыд порт сылысь, Иокогама. Сідз, 1923 годся музэгалӧм почти быдсӧн жугдіс Япониялісь столица, Токио, и ыджыт порт сылісь, Иокогама.
Зэв ыджыд гы уськӧдчис сэки мореысь страна берегъяс вылӧ (мупытшса толчокъяс вӧсна) да нуис мореас уна сюрс мортӧс. Гигантскӧй морскӧй вав уськӧтчис сэк страна береггез вылӧ (мупытшкся толчоккезсянь), и неӧтік сюрс морт вӧлісӧ кыскӧмась море пытшкӧ.
1923-ӧд вося землетрясение дырйи пӧгибнитіс (кулі) 100 сюрс морт. Быдсӧн музэгалӧм дырни 1923 годӧ кулісӧ отирыс 100 сюрс морт.
Землетрясениеяс дырйи лэччӧ увлань (вӧйӧ) море пыдӧсыс Тихӧй океан берегъяс дорын Японияын. Музэгалӧммез дырни лэдзчисьӧ японскӧй Ыджытокеанскӧй береггез дынын море пыдӧс.
Неважӧн японскӧй учёнӧйяс лӧсьӧдісны (изобретитісны) прибор, коді водзвыв петкӧдлӧ землетрясение заводитчӧмсӧ. Неважын японскӧй учёнӧйез изобретитісӧ приспособленнё кӧда висьталӧ одзлань музэгалӧм йылісь.
Главнӧй юкӧныс тайӧ приборас — веськыда сувтӧдӧм джуджыд мачта. Главнӧй частьӧн сылӧн лоӧ зэв вылын мачта, кӧда сувтӧтсьӧ веськыта отвеснӧя.
Ыджыд землетрясение заводитчытӧдз неуна водзджык мачтаыс заводитӧ пӧрны кодарланьӧ кӧ. Недыр мыйись ыджыт музэгалӧм вотӧдз мачта пондӧ кӧдӧрӧ-небудь пӧліньтчыны.
Сэки заводитӧны звӧнитны тревога лэптысь кӧлӧкӧлъяс. Эта кадӧ пондӧны тонгыны тревогалэбтан колоколлэзӧн.
Полезнӧй ископаемӧйясӧн японскӧй діяс абу озырӧсь. Пользаа шедтӧссэзӧн Япония остров недраэз небогатӧсь.
Негырысь из шом пластъяс эмӧсь Кюсю да Хоккайдо діяс вылын; сыысь ӧтдор, эм нефть, ыргӧн да кӧрт рудаяс. Эмӧсь неыджыт изшом куйлассэз Кюсю да Хоккайдо островвез вылын; этася, эм нефть, меднӧй да кӧрт рудаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм январса изотерма вуджӧ Хондо ді да кӧні сійӧ мунӧ Европаын? Кытшӧм январскӧй изотерма кералӧ Хондо островсӧ и кыт сія мунӧ Европаын?
Кутшӧм тӧвъяс овлӧны январ тӧлысьын Японияын? Кытшӧм тӧввез январын пӧльтӧны Японияас?
Кутшӧм юль тӧлысся изотерма вуджӧ Хондо ді да кӧні сійӧ мунӧ Европаын? Кытшӧм июльскӧй изотерма кералӧ Хондо остров и кыт сія мунӧ Европаын?
Мыйла тайӧ изотермаыс Азия материк вылын кайӧ войвывлань? Мыля Азия материк вылын эта изотермаыс лэбӧ ойланьӧ?
Кутшӧм тӧвъяс пӧльтӧны Японияын юль тӧлысьын? Кытшӧм тӧввез пӧльтӧны Японияас июльын?
Уна-ӧ осадок усьӧ Японияын? Мымда усьӧны Японияын осадоккез?
Куро-Сиво шоныд визув понда да муссонъяс понда климатыс Япониялӧн небыд да васӧд. Куро-Сиво шоныт визывсянь да муссоннэзсянь Японияын климатыс небыт да влажнӧй.
Хондо ді вылын медзэвсӧ подтропическӧй климат. Хондо остров вылын преобладайтӧ тропикувдӧр климат.
Тӧлын лым кӧть и усьлӧ тані, но ӧдйӧ сылӧ; лунвылын быдмӧны век веж пуяс, шуам, чайнӧй пуяс. Тӧлӧн сы вылӧ лым кӧть и усьлывлӧ, но чожа сылӧ; лунвылын быдмӧны вечнозелёнӧй пуэз, кыдз чайнӧй.
Хоккайдо ді вылын климат умереннӧй: тӧлын сэні усьлӧ уна лым, а гожӧмын абу жар. Хоккайдо остров вылын климатыс умереннӧй: тӧлӧн сэтчин усьӧны зэв ыджыт лыммез, а гожум овлӧ жар.
Сикоку да Кюсю діяс вылын пӧшти тропическӧй климат — сэні быдмӧны нин пальмаяс. Сикоку да Кюсю островвез вылын климатыс почти тропическӧй — сэтчин быдмӧны пальмаэз.
Зэръяс овлӧны Японияын во гӧгӧр: гожӧмын найӧс вайӧ муссон Тихӧй океансянь, а тӧлын — рытыв-войвыв муссон, коді пӧльтӧ Азия материксянь да босьтӧ васӧ шоныд Японскӧй мореысь; тайӧ мореас пырӧ Куро-Сиволӧн вож. Зэррез Японияын усялӧны быдса год: гожумнас нійӧ Ыджыт океан вылісь вайӧтӧны муссоннэз, а тӧлӧн — ой-рытвыв муссон, кӧда пӧльтӧ Азия материк вывсянь и ӧктӧ влага шоныт Японскӧй мореын; эта мореӧ пырӧ Куро-Сиволӧн вож.
Ыджыд уронъяс вӧчӧны Японияын тайфунъяс, кодъяс локтӧны Тихӧй океансянь; найӧ вӧйтӧны уна судноясӧс море вылын, кисьтӧны сиктъяс да каръяс, жугӧдӧны кӧдзаяс. Ыджыт опустошеннёэз Японияын керӧны тайфуннэз, кӧдна локтӧны Ыджыт океансянь: нія уна море вылісь вӧтьӧны судноэз, жугдӧны городдэз и деревняэз, вийӧны кӧдзӧммез.
Японскӧй діяс озырӧсь быдмӧгъясӧн. Японскӧй островвез вевттьӧмӧсь богатӧй быдмассэзӧн.
Джын плӧщадьсьыс унджык босьтӧны сэні вӧръяс. Джынся унажык быд площадись занимайтӧны вӧррез.
Вылыс гӧра бокъясын быдмӧны лыска пуяс: японскӧй пожӧмъяс, японскӧй ниаяс. Вевдӧр керӧс покаттэзын быдмӧны лысъя пуэз: японскӧй пожуммез и японскӧй лиственницаэз.
Уліас, гӧра подувъясын, сулалӧны век веж коръя вӧръяс — камелияяс да лакӧвӧй пуяс, кытысь перйӧны зэв бур лак; лакӧвӧй пуяс дінӧ йӧзыс локтӧны виччысьӧмӧн, — найӧ ядовитӧйӧсь, вермасны чорыда висьмӧдны ордана пыкӧсъясӧн. Улынжык, керӧс кокувттэзын, паськалӧмӧсь вечнозелёнӧй камелия да лаковӧй пуэза вӧррез, кӧднаись шедтіссьӧ бур лак; лаковӧй пуэз дынӧ отир локтӧны полӧмӧн — осторожнӧя, сідз кыдз нія ядовитӧйӧсь и вермасӧ шогмӧтны опаснӧй нарыввез.
Юяс Японияын джуджыд вааӧсь, но дженьыдӧсь да порогъясаӧсь. Юэз Японияын унавааӧсь, но дженытӧсь и порогаӧсь.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ найӧ оз туйны, но асланыс порогъясӧн да водопадъясӧн зэв лӧсялӧны электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ. Нія судоходство понда нетуянаӧсь, но сы кузя, што нылӧн эмӧсь пороггез да ваусяннэз, нія удобнӧйӧсь электростанцияэз керӧм понда.
Мусинъяс Японияын войвылас подзолаӧсь да абу зэв плодороднӧйӧсь, а лунвывланяс найӧ вуджӧны краснозёмӧ. Мусиннэз Япония ойвылын шаргунаӧсь и оз отличайтсьӧ асланыс плодородияӧн, а лунвылынжык вуджӧны гӧрдмусиннэзӧ.
Кыкнансӧ колӧ ёна вынсьӧдны. Ӧттэс и мӧддэс нуждайтсьӧны ыджыта бурсьӧтӧмын.
[Му веркӧс Япониялӧн. [Япониялӧн му вевдӧр.
Петкӧдлӧй медся гӧраяса юкӧнъяссӧ Хондо да Хоккайдо діяслысь. Мыччалӧ Хондо да Хоккайдо островвезлісь медкерӧса часттез.
Корсьӧй Фуджияма. Адззӧ Фуджиама.
Уна-ӧ места босьтӧны японскӧй діяс вылын увтасъяс? Уна я места японскӧй островвез вылын занимайтӧны лажмытіннэз?
Кӧні медся ыджыдыс на пытшкысь? Кытӧн ны коласісь медыджытыс?
Мерайтӧй сылысь пасьтасӧ. Мерайтӧ сылісь паськытасӧ.
Море уровень серти джуджда Море уровень вевдӧрын вылына
500 метрысь вылын 500 метрася вылынжык
200-сянь 500 метрӧдз 200-сянь 500-ӧдз
0 -„- 200 -„-] 0-сянь 200-ӧдз]
Хондо ді (либӧ Хонсю). Остров Хондо (либо Хонсю).
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм няньяс да кутшӧм пуяс вӧдитӧны Хондо ді вылын? Кытшӧм сюэз да пуэз быдтіссьӧны Хондо остров вылын?
Кутшӧм каръяс сулалӧны Хондо ді берегъяс пӧлӧн? Кытшӧм городдэз сулалӧны сы берег доррезын?
Ыджыд местаяс Хондо ді вылын босьтӧны куш скалаяс, кустарникъясӧн тырӧм эрдъяс, и торъя нин государственнӧй вӧръяс, кодъясӧс стрӧга видзӧны лесникъяс. Ыджыт пространствоэз Хондо остров вылын занимайтӧны куш скалаэз, пустошшез, кӧдна вевттьӧмӧсь кустарниккезӧн, и ӧддьӧнжыксӧ государственнӧй вӧррез, кӧдна ёна охраняйтсьӧны лесниккезӧн.
Векньыдик трӧпаяс кайӧны гӧра бокъясӧд пуяс костті; йӧзыс сэні этша олӧ. Покаттэзын векнитик керӧс туёккез чуклясьӧны пуэз коласӧт; отир сэтчин олӧны етша.
Сы пыдди гӧра увъясын да долинаясын найӧ овмӧдчӧмаӧсь тшӧкыда, 1000 мортӧдз 1 кв. км вылӧ. Зато керӧсодззез да долинаэз тшӧка пуксьӧтӧмӧсь, 1 кв. км вылӧ 1000 мортӧдз.
Улыс гӧра бокъясас найӧ вӧчӧмаӧсь террасаяс; быд му пласттор используйтӧма рис муяс да садъяс улӧ; быдлаын жургӧ ва, локтӧ каналъяс кузя гӧра выв юясысь да шоръясысь. Улынса керӧс покаттэз торйӧтӧмӧсь террасаэз увтӧ; быд му тор используйтӧма рисовӧй ыббез да саддэз увтӧ; быдлаын больгӧ ва, кӧда иньдӧма каналлэз кузя керӧс юэз да шоррез вылісь.
Японскӧй крестьяна, паськыд идзас шляпааӧсь либӧ еджыд чышъянаӧсь, шондіысь виччысьӧм могысь, пидзӧсӧдзныс няйтын уджалӧны рис муяс вылын коканъясӧн, зыръясӧн либӧ куш кинаныс. Японскӧй крестьяна ыджыт идзасовӧй шляпаэзӧн либо чочком чышшаннэзӧн, шондісянь вевттисьӧмись, уджалӧны пидзӧсӧдз нятьын рисовӧй ыббез вылын, бергӧтӧны-обрабатывайтӧны нійӧ куштаннэзӧн, зыррезӧн нето просто куш киэзӧн.
Найӧ разӧдӧны муяс вылӧ минеральнӧй удобрениеяс, бобӧвӧй жмыхъяс, чери тукъяс. Нія чапкалӧны ыббез вылӧт минеральнӧй удобреннёэз, боби жмыххез, чери тукиэз.
Пуктӧны веськыд визьясӧн рис рӧсада, кодӧс вайӧны рассадникысь, копайтӧны рис радъяссӧ, дӧзьӧритӧны быд вуж. Нія садитӧны веськыт лёдззезӧн рис быдмассэз, кӧдна вайсьӧны рассадниккезісь, окучивайтӧны энӧ лёдззесӧ, ухаживайтӧны быд быдмас сьӧрын.
Рис урожайяс Японияын вылынджык Китайын да Индияын дорысь. Рис урожайез Японияын вылынжыкӧсь, нежели Индияын да Китайын.
Сэсся японскӧй крестьяна вӧдитӧны ид да соя, — зэв важнӧй сёян быдмӧг (рискӧд да идкӧд радын). Сыбӧрын японскӧй крестьяна паськӧтӧны ид и соевӧй бобиэз, кӧдна лоӧны важнӧйжык сёян быдмасӧн (рискӧт да идкӧт ордчӧн).
Бобыяссӧ пуктӧны тулысын ид радъяс костын. Бобиэз садитӧны ид лёдззез коласӧ тулысӧн.
Кор идйыс воас, сійӧс идралӧны, а бобыясыс паськалӧ да сетӧ урожайсӧ арын. Кӧр ид воас, сійӧ дзимлялӧны, а бобиэз зорамӧны и урожайсӧ сетӧны арнас.
Бобы бӧрын мусӧ вынсьӧдӧны да пуктӧны рис. Бобиэз бӧрын ыб удобрайтӧны и кӧдзӧны рисӧн.
Тадзи ӧти муыс сетӧ куим урожай. Сідз лоӧ, што ӧтік ыб сетӧ куим урожай.
Муяс да сиктъяс костын быдлаын Хондо ді вылын, войвыв юкӧнас ӧтдор, садитӧма тутӧвӧй пу рощияс. Ыббез вылын да селеннёэзын остров Хондо вылас быдлаын, кытчӧ оз пыр токо сылӧн ойвыв частьыс, садитӧмӧсь тутовӧй пуэза вӧроккез.
Шӧвк вӧдитӧм зэв ыджыд отсӧг уна миллион японскӧй крестьяналы. Шёлк вӧдитӧм лыддисьӧ миллионнэз японскӧй крестьяналӧ важнӧй отсӧтӧн.
Хондо ді вылын крестьяна скӧтӧс оз вӧдитны. Подавӧдитӧмӧн остров Хондо вылын крестьяна оз занимайтсьӧ.
Му участокъясыс налӧн зэв посньыдикӧсь — 1 гаысь ичӧтӧсь. Му участоккез нылӧн ӧддьӧн учӧтикӧсь — 1 га-ся учӧтжыкӧсь.
Японецъяс олӧны сиктъясын; сиктъясыс зэв чистӧйӧсь: некутшӧм шыбласъяс сэтысь он аддзы. Японеццез олӧны деревняэзын, кадна отличайтсьӧны асланыс сӧстӧмӧн; некытшӧм чапкӧм отброссэз сэтчин он адззы.
Керкаяс налӧн посньыдикӧсь, вӧчӧма пуысь (бамбукысь), вевттьӧма идзасӧн. Керкуэз нылӧн учӧтикӧсь, кӧдна керӧмась пуись (бамбукись) да вевттьӧмӧсь идзасӧн.
Японскӧй керкаясӧс вӧчӧны, сідзи, мый кокньыдик землетрясениеяс найӧс оз кисьтны, а сӧмын качайтӧны; стенъясыс налӧн воссянаӧсь, комнатаяссӧ торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс сӧмын перегородкаясӧн либӧ ширмаясӧн; ӧшиньяс пыдди — бамбукысь вӧчӧм рамаяс, клеитӧма вӧсньыдик, но ён бумагаӧн; стеклӧа ӧшиньяс заводитӧны вӧчавны Японияын сӧмын бӧръя воясӧ. Японскӧй керкуэз керсьӧны сідз, што неыджыт музэгалӧммез нійӧ оз жугдӧ, а токо качайтӧны: стенаэз нылӧн вештасянаӧсь, жыррез ӧтамӧд дынісь торйӧтсьӧны токо заборкаоккезӧн либо жӧ ширмаэзӧн; ӧшыннэз туйӧ служитӧны бамбуковӧй рамаэз, кӧдна лякӧмась вӧснитик, но прочнӧй бумагаӧн; стекляннӧй ӧшыннэз Японияын пондӧны керны токо медбӧрья кадӧ.
Пачьяс керкаясын абу; сы пыдди сулалӧны пӧсь шом тыра ыргӧн либӧ сёй дозъяс (жаровняяс); на вылын пуӧны рис да пузьӧдӧны чайникъяс. Горрез керкуэзын абуӧсь; ны туйӧ служитӧны биа шоммезӧн меднӧй либо сёевӧй жаровняэз; ны вылын пуӧны рис и пизьӧтӧны чайниккез.
Мебель керкаясын абу — пукалӧны да узьӧны японецъяс циновкаяс вылын, — кыӧма турунысь либӧ пальма коръясысь. Мебель керкуэзын абу — пукалӧны и узьӧны японеццез циновкаэз вылын, кӧдна гӧрдззӧмась турунісь либо пальмовӧй лиссэзісь.
Керкаӧ пыригӧн японецъяс пӧрччӧны кӧмкотсӧ, да комнатаясыс налӧн зэв чистӧйӧсь; найӧ и асьныс олӧны зэв чистӧя: пыр купайтчӧны мореын либӧ гортаныс ваннаясын (ичӧтик бӧчкаяс кодьӧсь, пачаӧсь). Керкуӧ пырикӧ японеццез ассиныс кӧмкӧт пӧрччалӧны, и жырын нылӧн сӧстӧм, да и асьныс нія соблюдайтӧны сӧстӧмсӧ: пыр купайтсьӧны либо мореын, либо гортын ваннаэзын (кӧдна кыдз джыння кӧньӧссэз, горрезӧн)
Олӧны крестьяна зэв гӧля, ветлӧны пуысь вӧчӧм сандалиясӧн, сёйӧны омӧля, унджык риссӧ найӧ сетӧны помещикъяслы му арендаысь да. Олӧны крестьяна ӧддьӧн беднӧя, ветлӧтӧны деревенскӧй сандаликкезӧн, вердчӧны умӧля, сідз кыдз унажык риссӧ нія сетӧны му арендуйтӧм понда помещиккезлӧ.
Промышленносьт став Японияыслӧн паськалӧма Хондо ді вылын лунвыв берег пӧлӧнас. Промышленность быдсӧн Япониялӧн чукӧртӧма лунвыв остров Хондо берег дорын.
Сэні быдлаын стрӧиталӧма текстильнӧй фабрикаяс — хлопчатобумажнӧй да, шӧлкӧвӧй да. Сэтӧн быдлаын строитӧмӧсь фабрикаэз — хлопчатобумажнӧйӧсь да шёлковӧйӧсь.
Тайӧ фабрикаясас вӧчӧны уна миллион метръясӧн хлопчатобумажнӧй тканьяс — донтӧмӧсь, но качествонас уступайтӧны европейскӧй тканьяслы. Ныын керсьӧны уна миллион метр хлопчатобумажнӧй тканнез — донтӧмикӧсь, но асланыс качество сьӧрті уступайтӧны европейскӧйезлӧ.
Главнӧй центрыс тайӧ промышленносьтыслӧн — гырысь каръяс Осака да Нагоя. Эта промышленностьлӧн главнӧй центррез — ыджыт городдэз Осака да Нагоя.
Тані жӧ, Хондо лунвыв берег вылын, сулалӧны гырысь военнӧй заводъяс (ӧрудийнӧй, патроннӧй да мукӧд), судостроительнӧй верфъяс, металлургическӧй да машиностроительнӧй заводъяс, электрическӧй приборъяс вӧчан заводъяс. Татӧн жӧ, лунвыв остров Хондо берег дорын эмӧсь ыджыт военнӧй заводдэз (орудийнӧйез, патроннӧйез да мӧдіккез), суднокеран верфиэз, металлургическӧйез да машинакеран заводдэз, ӧддьӧнжыксӧ электрическӧй приборрез керан сьӧрті.
Машинаяс вӧчан ыджыд центрӧн лоӧ Токио. Медыджыт машинакеран центрӧн лоӧ Токио.
Тайӧ зэв ыджыд кар (2 № содтӧд), столица Япониялӧн, сулалӧ морскӧй заливын. Эта ӧддьӧн ыджыт город (приложеннё №2) и Япониялӧн столица, кӧда сулалӧ морскӧй залив вылын.
Кар шӧрас Токиоын стрӧиталӧма гырысь железобетоннӧй керкаяс, кодъяс оз жугавны весигтӧ медъён землетрясениеясысь; а ӧстальнӧй карас, коді босьтӧ некымын сё квадратнӧй километр, сулалӧны негырысь ӧти-кык судта пу керкаяс; уличаяс веськыдӧсь да чистӧйӧсь, кыкнанладор бокас садитӧма пуяс; кар доръясас сьӧдвидзӧны гырысь заводъяс да трубаяс. Токио центрын кӧртбетонісь керӧмась зэв ыджыт керкуэз, кӧдна вермӧны видзсьыны нельки медыджыт музэгалӧммез дырни, а остальнӧй городыс, кӧда паськалӧма сё кв. км ылына, сулалӧ неыджыт ӧтік-кык этажа пуовӧй керкуэзісь; уличаэз веськытӧсь да сӧстӧмӧсь, кӧдна садитӧмӧсь пуэзӧн; город доррезӧт сьӧдӧтӧны ыджыт заводдэз да трубаэз.
1923-ӧд вося землетрясение дырйи Токио карыс мыйкӧ мында киссис, мыйкӧ мында сотчис; ӧні ставсӧ нин стрӧитӧма выль пӧв. Музэгалӧм дырни 1923 годӧ Токио мымдакӧ вӧлі жугдӧм, а мымдакӧ вӧлі сотчӧм, ӧні городыс дзикӧдз строитчис бӧр.
Гырысь промышленносьткӧд ӧттшӧтш Хондо лунвыв берегъясын ӧнӧдз на эмӧсь ремесленнӧй да кустарнӧй мастерскӧйяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн кустаръяс. Ордчӧн гырись промышленностькӧт Хондо остров лунвыв берег дорын ӧння виӧдз эмӧсь ремесленнӧй да кустарнӧй мастерскӧйез, кытӧн кустаррез уджалӧны миллионнэзӧн.
Найӧ вӧчалӧны быдсяма мича предметъяс: зонтикъяс — японскӧй ён бумагаысь, вееръяс, шляпаяс, лакированнӧй шкатулкаяс, фарфоровӧй пӧсуда. Нія керӧны быдкодь изящнӧй предметтэз: зонтиккез прочнӧй японскӧй бумагаись, вееррез, шляпаэз, лакированнӧй шкатулкаэз, фарфоровӧй посуда и с. одз.
Тайӧ вӧчасъяссӧ петкӧдӧны и мукӧд странаясӧ. Эна изделлёэз кыскиссьӧны мӧдік странаэзӧ.
Главнӧй центрыс кустарнӧй промышленносьтлӧн — Киото. Кустарнӧй промышленностьлӧн главнӧй центр — Киото.
Машинаяс уна фабрикаясын да заводъясын уджалӧны электрическӧй токӧн, коді локтӧ татчӧ гӧра выв районъясысь, кӧні юяс вылын стрӧитӧма электростанцияяс. Уна фабрикаэзын да заводдэзын машинаэз уджалӧны электрическӧй токӧн, кӧда локтӧ татчӧ керӧс районнэзісь, кытӧн юэз вылын строитӧмӧсь электростанцияэз.
Поездъяс уна кӧрт туйяс вылын ветлӧны электрическӧй токӧн жӧ. Уна кӧрттуйез вылын поезддэз ветлӧны сідзжӧ электричествоӧн.
Портъясын Японияын пыр сулалӧны дасъясӧн зэв гырысь океанскӧй суднояс — японскӧйяс, американскӧйяс, английскӧйяс да мукӧд; найӧ либӧ ректӧны (выгружайтӧны) хлопок, из шом, металлъяс, бобыяс, либӧ грузитӧны тканьяс да шӧвк-сырец, но иностраннӧй суднояс унаысь мунлӧны Японияысь тыртӧм трюмъясӧн. Япония порттэзын пыр эмӧсь не ӧтік дас ыджыт океанскӧй судноэз — японскӧйез, американскӧйез, английскӧйез да мӧдіккезлӧн; нія либо выгружайтӧны хлопок, изшом, металлэз, бобиэз, либо нагружайтӧны тканнез да шёлк-сырец, но иностраннӧй судноэз часто Японияись мунӧны пустӧй трюммезӧн.
Японскӧй суднояс жӧ — гырысь и посни пароходъяс, паруснӧй да моторнӧй пыжъяс — кыскалӧны быдсяма грузъяс став каръясӧ да сиктъясӧ, кодъяс сулалӧны море берегъяс дорын. Японскӧй жӧ судноэз — ыджыт да учӧт пароходдэз, паруснӧй да моторнӧй пыжжез — кыскалӧны быдкодь груззэз быд городдэзӧт и местаоккезӧт, кӧдна сулалӧны море береггез дорӧт.
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс. Политическӧй стройлӧн да хозяйстволӧн главнӧй чертаэз.
Неважӧн на — колян нэм шӧрын — Япония вӧлі феодальнӧй странаӧн, кӧні тыр кӧзяеваӧн вӧліны феодалъяс — гырысь помещикъяс; на киын вӧлі му (быд феодаллӧн аслас обласьт) да крепостнӧй крестьяна; феодалъясыс вӧліны ичӧтик царъясӧн асланыс владениеясын. Эшӧ неважын — чулалӧм век шӧрын — Япония вӧлі феодальнӧй странаӧн, кӧдаын быдса хозяеваӧн вӧлісӧ феодаллэз — гырись помещиккез, кӧдна владейтісӧ муӧн (быд феодал аслас областьӧн) и крепостнӧй крестьянаӧн и асланыс владеннёэзын вӧлісӧ цароккезӧн.
ХІХ нэм мӧд джынйын Японияын ӧдйӧ пондіс кыптыны капитализм. ХIХ век мӧд джынын Японияас пондіс чожа паськавны капитализм.
Сэксянь Японияын стрӧитӧма вӧлі зэв уна фабрикаяс, заводъяс, рудникъяс, кӧрт туйяс, пароходъяс да с. в. Эта кадсянь сыын вӧлісӧ строитӧмӧсь зэв уна фабрикаэз, заводдэз, рудниккез, кӧрт туйез, пароходдэз и с. одз.
Ӧнія кадӧ Япония — капиталистическӧй страна, но сэні унатор на кольӧма феодальнӧй стройысь. Ӧння кадӧ Япония — капиталистическӧй страна, но эшӧ уна феодальнӧй строй пережитоккезӧн.
Джынсьыс унджык муыс Японияын помещикъяс киын да мыйкӧ мында кулакъяс киын. Быд муись джынся унажык Японияын принадлежитӧ помещиккезлӧ да мымдакӧ кулаккезлӧ.
Кызвын крестьянаыс мутӧмӧсь, найӧ арендуйтӧны мусӧ помещикъяслысь, мукӧдыслӧн эм ичӧтик мутор (0,5 гаӧдз). Крестьяна унажыксӧ мутӧм и арендуйтӧ сійӧ помещиккезлісь, либо владейтӧ аслас карликовӧй му участоккезӧн (0,5 га ӧдз).
Ӧнія Японияын господствуйтысь классъясыс — буржуазия да помещикъяс. Ӧння Японияын господствующӧй классэз — буржуазия да помещиккез.
Государство стройыслӧн формаыс — монархия. Государственнӧй стройлӧн форма — монархия.
Государство юрас сулалӧ император (микадо); сійӧ назначайтӧ министръяслысь сӧвет. Государствоӧн юралӧмын сулалӧ император (микадо), кӧдӧ назначайтӧ министррезлӧн совет.
Эм и парламент, но значениеыс сылӧн Японияын абу ыджыд. Эм и парламент, кӧда Японияын ыджыт значеннё оз имейт.
Рабочӧй движение лёкысь личкӧны. Рабочӧй движеннё преследуйтсьӧ зэв ӧддьӧн.
Коммунистическӧй партия уджалӧ подпольеын. Коммунист партия уджалӧ подполлёын.
Японияын медся ёна паськалӧма текстильнӧй промышленносьт. Японияын унажыксӧ паськӧтӧма текстильнӧй промышленность.
Хлопчатобумажнӧй тканьяс вӧчӧм серти Япония вермасьӧ мӧд места понда США бӧрын Англиякӧд. Хлопчатобумажнӧй тканнез производство сьӧрті США да Англия бӧрын Япония пессьӧ мирын мӧдік места понда.
Японскӧй донтӧм тканьяс петкӧдӧны Китайӧ, Индияӧ, Абиссинияӧ да уна мукӧд странаясӧ, зырӧны сэтысь европейскӧй да американскӧй тканьяс. Японскӧй донтӧмик тканнез кыскиссьӧны Китайӧ, Индокитайӧ, Абиссинияӧ и уна мӧдік странаэзӧ, кытӧн дзескӧтсьӧны европейскӧй да американскӧй тканнез.
Японскӧй тӧваръяс донтӧмӧсь со мый понда: фабрикаясын да заводъясын рабочӧйяслы мынтӧны Японияын вывті ичӧт удждон, а уджалӧны найӧ 12–13 часӧн сутки, шойччан (выхӧднӧй) лун овлӧ тӧлысь пытшкын ӧти. Японскӧй товаррез донтӧмикӧсь сійӧн, што фабрикаэзын да заводдэзын рабочӧйез Японияас получайтӧны ӧддьӧн учӧтӧ зарплата, уджалӧны суткиӧ 12–13 часӧн и имейтӧны мисечӧ токо ӧтік шоччисян лун.
Кызвын рабочӧйыс текстильнӧй фабрикаясын — нывбабаяс, томулов да челядь. Унажыксӧ текстильнӧй фабрикаэзын рабочӧйес лоӧны инькаэзісь, подростоккезісь да челядись.
Найӧ олӧны казармаясын; налы лоӧ уна воӧн уджавны капиталистъяслы, ӧткажитчыны уджысь найӧ оз вермыны: Нія олӧны казармаэзын и долженӧсь не ӧтік годӧн уджавны капиталист вылӧ; нылӧн абу право мунны сы дынісь.
кызвын уджалысь нывбабаыс — гӧль крестьяналӧн нывъяс; уджйӧзъяс мынтӧм вӧсна бать-мамыс вузалӧны найӧс уна во кежлӧ фабрикаясын уджавны. Уджаліссез коласісь зэв уна — ныввез гов крестьяналӧн, кӧдна, медбы мынтісьны долггезӧн, вузалісӧ ассиныс ныввезнысӧ неӧтік год кежӧ уджавны фабрикаэзын.
Металлургия Японияын паськалӧма ёна омӧльджыка Германияын да Англияын дорысь. Металлургия Японияын зорӧтӧма уна слабӧйжыка, нежели Германияын либо Англияын.
Кӧрт рудаяс да коксуйтчысь из шом тырмытӧмла Япония мыйкӧ мында пыртӧ найӧс заграницаысь. Сы кузя, што Японияын етша кӧрт рудаэз и коксующӧй изшом, сія мымдакӧ вайӧ нійӧ граница сайись.
Ньӧбӧ сійӧ и гӧтӧвӧй металлъяс. Ньӧбӧ сія сідзжӧ и готовӧй металлэз.
Японияын ёна паськалӧма машинаяс вӧчӧм, торъя нин электрическӧй машинаяс да приборъяс вӧчӧм; найӧ мунӧны кӧрт туйяс, фабрикаяс да заводъяс электрофицируйтӧм вылӧ. Японияын зорӧтӧма машинакерӧм и ӧддьӧнжыксӧ электрическӧй машинаэз да приборрез керӧм, кӧдна колӧны кӧрттуйез, фабрикаэз да заводдэз электрифицируйтӧм понда.
Став промышленносьт паськалӧм серти Япония ёна на эз суӧд Англияӧс да Германияӧс. Быд промышленность зоралӧм сьӧрті Япония зэв ылӧ эшӧ эз вӧт Англияӧс да Германияӧс.
Японскӧй фабрикаясын машинаяс этшаджык, да уна уджъяс вӧчсьӧны ки помысь. Японскӧй фабрикаэзын машинаэз етшажыкӧсь, и уна уджжез керсьӧны ки понісь.
Босьтны кӧ вогӧгӧрся промышленнӧй вӧчасъяс Япониялысь, сійӧ лоӧ сӧмын ӧти квайтӧд юкӧн Германияса промышленнӧй вӧчасъясысь. Босьтны кӧ Япониялісь быдсӧн годовӧй промышленнӧй изделлёэз, то нія Германия промышленнӧй изделлёэзісь составитасӧ токо кватьӧт частьсӧ.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй рис вӧдитӧмлысь войвыв границасӧ Японияын. Мыччалӧ Японияись рис вӧдитан ойвыв граница.
Кутшӧм юкӧнъясын Японияын медся уна тутӧвӧй пу? Японияас кытӧн унажык быдмӧны тутовӧй пуэз?
Кӧні мунӧ войвыв границаыс хлопоклӧн? Кыт мунӧ хлопоклӧн ойвыв граница?
Видз-му овмӧслӧн тӧдчанлуныс Японияын ыджыд. Сельскӧй хозяйство Японияын орсӧ ыджыт роль.
Видз-му овмӧсын уджалӧ унджык йӧз промышленносьтын дорысь. Сыын отир уджалӧны унажык, нежели промышленностьын.
Но тайӧ посньыдик да бӧрӧ кольӧм овмӧс. Но хозяйство эта поснит да бӧрӧ кольччӧм.
Крестьяна уджалӧны зэв посньыдик участокъяс, кызвынысьсӧ 1 гаысь на ичӧтъясӧс; тайӧ участокъяссӧ найӧ арендуйтӧны помещикъяслысь зэв ыджыд донысь (налы сетӧны джын урожайсьыс унджык); крестьяна зэв гӧльӧсь, олӧны тшыг нисьӧ пӧт — сёйӧны ид шыдӧса рок, рис сёйӧны сӧмын празьникъясӧ, пӧшти став рис урожайыс налӧн мунӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ. Крессяна уджалӧны зэв учӧт участоккез, 1 га-ся учӧтжыккезӧ кӧднӧ арендуйтӧны ӧддьӧн донӧн помещиккезлісь (нылӧ сетсьӧ быдсӧн урожайись джынся унажык); крестьяна ӧддьӧн беднӧйӧсь и олӧны тшыг не пӧт — вердчӧны идовӧй поплёпкаӧн, рис жӧ сёйӧны токо праздниккез пора — почти быдсӧн сылӧн урожайез мунӧны аренда да налоггез мынтӧм вылӧ.
Японскӧй крестьяналӧн видз-му уджалан машинаяс пӧшти абу; скӧт абу жӧ. Японскӧй крестьяналӧн почти абуӧсь некытшӧм сельскохозяйственнӧй машинаэз; абу сідзжӧ и пода.
Ёна отсалӧ японскӧй крестьяналы шӧвк вӧдитӧм. Ыджыт отсӧтӧн японскӧй крестьяна понда служитӧ шёлководство.
Шӧвк вӧчӧм серти Япония босьтӧ первой места мирын; шӧвк — главнӧй петкӧдантор Японияысь. Шёлк шедтӧм сьӧрті Япония занимайтӧ мирын медодзза места, и Японияись шёлк лоӧ главнӧй кыскан предметӧн.
Но мирӧвӧй кризис уськӧдіс шӧвк вылӧ донъяссӧ, сы вӧсна японскӧй крестьяна ещӧ ёна гӧльмисны. Однако, мировӧй кризис чинтіс шёлк вылӧ ценаэсӧ, и эта японскӧй крестьяналӧ нищӧйсялӧм эшӧ содтіс.
Сэки жӧ Японияын нёль витӧд юкӧн муыс дзик прӧста куйлӧ, вӧдиттӧг. Сія жӧ кадӧ Японияын быд муись ⅘ часть совсем оз бергӧтсьы.
Крестьяна асланыс улын сулалысь техникаӧн нинӧм оз вермыны вӧчны тайӧ муясыскӧд, найӧ куйлӧны гӧра бокъясын да. Крестьяна, сы кузя, што нылӧн техника учӧт, нем эна муэзкӧт, кӧдна куйлӧны керӧс покаттэзын, керны оз вермӧ.
Помтӧм нужда (гӧльлун) вӧтлӧ японскӧй крестьянаӧс сиктъясысь корсьны нажӧтка каръясын, но и сэні налы удж оз сюр. Нужда заставляйтӧ японскӧй крестьянаӧс чапкыны ассиныс деревняэз да мунны кошшыны уджсӧ городдэзісь, но и сэтчин нія аслыныс уджсӧ озӧ адззӧ.
Сы понда паськалӧ революционнӧй движение крестьяна костын. Эта кузя крестьяна коласын быдмӧ революционнӧй движеннё.
Вӧр овмӧс Японияын сувтӧдӧма бура; став государственнӧй вӧръяссӧ юклӧма участокъясӧ, кодъясӧс стрӧга видзӧны лесникъяс; кӧть и пӧрӧдӧны вӧрсӧ, вӧр плӧщадь сэні оз чин. Вӧр хозяйство Японияын сувтӧтӧма бура; быдсӧн государственнӧй вӧррез торйӧтӧмӧсь участоккез вылӧ, кӧдна ёна охраняйтсьӧны лесниккезӧн; кӧть и вӧр керассьӧ, но вӧр площадь оз чин.
Мореяс, кодъяс кытшовтӧны Япониялысь берегъяссӧ, зэв озырӧсь дона пӧрӧдаа чериясӧн: лосось, сельди, треска. Мореэз, кӧдна миськалӧны Япониялісь береггесӧ, ӧддьӧн богатӧсь ценнӧй чери породаэзӧн; лососьӧн, сельдьӧн, трескаӧн.
Медся озыр прӧмыслъяс Лунвыв Сахалин берегъяс дорын. Медбогатӧй чери промысёллэз эмӧсь Лунвыв Сахалин береггез дорын.
Сэні японецъяс кыйӧны сы мында сельди, весиг оз удитны солавнысӧ; найӧ вӧчӧны сыысь вынсьӧдан тукъяс рис муяслы (серпас, 132 лб.). Сэтчин японеццез кыйӧны сымда сельддез, што оз ештӧ нійӧ солавны: нія рисовӧй ыббез бурсьӧтӧм понда керӧны сыись бурсьӧтан туккез (рисунок, 134 листбок).
Японецъяс арендуйтӧны ещӧ СССР правительстволысь чери кыян участокъяс Амур ю вом дорын да Камчатка берегъяс дорын. Японеццез сідзжӧ СССР правительстволісь арендуйтӧны Амур уссё да Камчатка береггез дынісь черикыян участоккез.
Берегъяс пӧлӧн Японскӧй діяс вылын быдлаын сулалӧны чери кыйысьяслӧн сиктъяс (посёлокъяс). Быдсӧн Японскӧй остров береггез кӧдзӧмӧсь черикыян посёлоккезӧн.
Чериысь ӧтдор, японскӧй чери кыйысьяс кыйӧны крабъясӧс (морскӧй ракъяс), моллюскъясӧс, трепангӧс (морскӧй нидзувъяс) да морскӧй капустаӧс (сёян водоросльяс). Черися, японскӧй черикыйиссез кыйӧны краббез (морскӧй раккез), моллюсккез, трепанггез (морскӧй гаггез) да морскӧй капуста (сёян водоросллез).
Чери кыйӧм паськалӧм серти Япония — первой страна му вылын. Аслас черикыян размеррезӧн Япония — му вылын медодзза страна.
Японскӧй суднояс (паруснӧйяс, моторнӧйяс, парӧвӧйяс) сюрсъясӧн ветлӧны Тихӧй океан мореяс вывті да кыйӧны пӧшти коймӧд юкӧн черисӧ, мый кыйӧны быд во став мореясас мушар вылын. Сюрссэзӧн японскӧй судноэз (паруснӧйез, моторнӧйез да паровӧйез) бороздитӧны Ыджыт океанлісь соседнӧй мореэз да кыйӧны почти куимӧт частьсӧ сыись, мый кыйсьӧ быд годӧ мушар вылас быд мореэзлӧ.
Кык миллион японец олӧны чери кыйӧм вылын, да ещӧ уна сюрс морт уджалӧ чери консерв да тук вӧчан заводъясын. Кык миллион Японеццез уджалӧны черикыйӧмын, и эшӧ сё сюрссэз уджалӧны чериконсервнӧй да туковӧй заводдэзын.
Чери Японияын олысьяслы вежӧ яй, а чери тукъяс, муяс вынсьӧдӧмысь ӧтдор, мунӧны химическӧй промышленносьтлы. Япония населеннёлӧ чериыс вежӧ яй, а чери туккез, ыббез бурсьӧтӧмся, мунӧ химическӧй промышленность понда.
Японскӧй тӧргӧвӧй флот ыджда сертиыс мирын сулалӧ коймӧд местаын. Японскӧй торговӧй флот — аслас ыждаӧн мирын куимӧт.
Кызвын грузыс Японияын мунӧ морскӧй суднояс вылын. Японияын груззэз унажыксӧ кыскассьӧны морскӧй судноэз вылын.
Сыысь ӧтдор, японскӧй суднояс кыскалӧны грузъяс Китайын, Индокитайын да с. в. Этася, японскӧй судноэз кыскалӧны груззэз Китайын, Индокитайын и с. одз.
Кӧрт туй сеть Японскӧй діяс вылын абу ыжыд — ёна дженьыдджык Великобританияын дорысь; туйясыс сэні узкоколейнӧйӧсь, 1 м да 7 см пасьтаӧсь. Японскӧй островвез вылын кӧрттуйезлӧн сеть неыджыт — уна дженытжык, нежели Великобританияын; туйез сэтчин векнитик колейнӧйӧсь, нылӧн паськыта — 1 м 7 см.
Миян СССР-ын — 1 м 44 см пасьтаӧсь. Миян СССР-ын 1 м 44 см.
abu Груззэз кыскалӧны етша, но движеннё мунӧ точнӧя расписаннё сьӧрті.
[Культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм Японияын. [Японияын культурнӧй быдмассэз быдтӧм.
Петкӧдлӧй войвыв границаяссӧ рислысь да хлопоклысь. Мыччалӧ рислісь да хлопоклісь ойвыв границаэз.
Кӧні медсясӧ вӧдитӧны чай да тутӧвӧй пу? Кытӧн ӧддьӧжык быдтіссьӧ чай да тутовӧй пу?
Мыйла чай оз вӧдитны Хоккайдо ді вылын, а рис вӧдитӧны?] Мыля остров Хоккайдо вылын чайыс оз быдтіссьы, а рис быдтіссьӧ?
Чай культураа районъяс Чай культура районнэз
Шӧвк вӧдитан Шёлквӧдитан районнэз
Рис вӧдитӧмлӧн войвыв граница Рискӧдзан ойвывса граница
Хлопок вӧдитӧмлӧн войвыв граница Хлопоквӧдитан ойвывса граница]
[Вулкан Фуджияма — зэв джуджыд гӧра Японияын. [Вулкан Фудзияма — Японияын зэв вылын керӧс.
Снимоксӧ вӧчӧма гожӧм пуксигӧн, кор лымйыс гӧра йылас эз на удит сывны. Снимок керӧма гожум пондӧтчикӧ, кӧр йыв вылісь лым эшӧ эз ешты сывны.
Водзас (шуйгаладорас) японскӧй пожӧм пуяс. Медодзза план вылын (шульгасянь) группа японскӧй пожуммезлӧн.
Японскӧй крестьянинлӧн керка.] Японскӧй крестьянинлӧн керкуок.]
[Ю пӧлӧн рис муяс Хондо ді вылын. [Остров Хондо вылын юлӧ доль рисовӧй ыббез.
Посньыдик муяс торйӧдӧма ӧти-мӧдсьыс мудӧдӧн. Неыджыт ыббез торйӧтӧмӧсь ӧтамӧдсянь му валлэзӧн.
Медводзас долина чояс японкаяс уджалӧны чайнӧй кустъяс дінын. Долина медодзза покатын японкаэз уджалӧны чайнӧй куссэз коласын.
Висьталӧй, кытысь локтӧ ваыс рис муяс вылас?] Висьталӧ, кысянь локтӧ рисовӧй ыббез вылӧ ва.]
[Лунвыв Сахалинын тукъяс вӧчӧм. [Лунвыв Сахалинын туккез керӧм.
Японецъяс сӧвтӧны сельдисӧ пӧртъясӧ да пуӧны. Японеццез чапкалӧны котёллэзӧ сельддез да пуӧны.
Пуӧм чери чукӧрсӧ пуктӧны пу пресс улӧ (кӧні сулалӧны куим рабочӧй). Пуӧм массасӧ пуктӧны пуовӧй пресс увтӧ (кӧда дынын сулалӧны куим уджалісь).
Пресс улысь петӧны дась тукъяс, кодъяс мунӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ. Прессісь петӧны готовӧй туккез, кӧдна мунӧны ыббез бурсьӧтӧм вылӧ.
Мыйла сэні орччӧн тэчӧма пес?] Мый понда ордчӧн тэчӧмӧсь пессэз?]
[Электрическӧй поезд-экспресс «чикыш» Японияын. [Японияын электрическӧй поезд-экспресс „ласточка“.
Мыйла Японияын ӧнӧдз на эмӧсь рикшаяс?] Мыля Японияын сохранитчисӧ рикшиэз?]
Япониялӧн владениеясыс да выльясӧс босьтны лӧсьӧдчӧм. Япониялӧн владеннёэз да виль владеннёэз мырддьӧм кежӧ лӧсьӧтчӧм.
Япония босьтіс да чорыда эксплоатируйтӧ уна колонияясӧс Тихӧй океан берегъяс вылын. Япония босьтіс да зэв ёна эксплуатируйтӧ Ыджыт океан береггез вылісь неӧтік колония.
Медся ыджыдыс на пытшкысь — Корея, сулалӧ Азия материк вылын. Медыджыт ны коласісь — Корея, кӧда куйлӧ Азия материк вылын.
Тайӧ — ыджыд страна, плӧщадь сертиыс панйӧ Великобританияӧс, 19 млн. морта. Эта ыджыт страна, аслас ыждаӧн сія уна ыджытжык Великобритания островся, населеннё сыын 19 миллион морт.
Уна места босьтӧны сэні вӧръяс, быдмӧны гӧраясын. Ыджыт пространствоэз сыын вевттьӧмӧсь вӧррезӧн, кӧдна быдмӧны керӧссэз вылын.
Кореецъяс уджалӧны муяс вылын: вӧдитӧны рис, бобы да хлопок. Корееццез занимайтчӧны мууджалӧмӧн: кӧдзӧны рис, бобиэз и хлопок.
Главнӧй кар Кореяын Сеул (Кэйдзё). Кореялӧн главнӧй город — Сеул (Кейдзё).
Мӧд ыджыд колония Формоза (Тайван) — ді, Китай асыв-лунвыв берег дорын. Мӧдік зэв ыджыт колония — Формоза (Тайвань) — лун-асыввыв Китай береглӧн остров.
Діыс вевттьысьӧма тропическӧй вӧръясӧн, кӧні быдмӧны камфарнӧй лавръяс; берегъяс пӧлӧныс сэні лӧсьӧдӧма плантацияяс, кӧні вӧдитӧны рис, сахарнӧй тростник, чай да джут; тайӧ плантацияясыс японскӧй капиталистъяслӧн. Остров вевттьӧма тропическӧй вӧррезӧн, кӧднаын быдмӧны камфарнӧй лавраэз; сы береггез дорӧт керӧмӧсь рис, сахарнӧй тростник, чай да джут плантацияэз; эна плантацияэз принадлежитӧны Японскӧй капиталисттэзлӧ.
Кодсюрӧ племяясӧс Формоза вылысь, кодъяс эз пӧкӧритчыны Япониялы, зырӧма военнӧй вынӧн малярияа нюръясӧ. Мукӧд Формоза племенаэз, кӧдна эзӧ покоритчӧ Япониялӧ, дзескӧтӧмӧсь-вашӧтӧмась военнӧй вынӧн малярийнӧй нюррезӧ.
1905-ӧд воӧ Япония, царскӧй Россияӧс войнаын вермӧм бӧрын, содтіс аслас владениеяс дінӧ лунвыв юкӧнсӧ Сахалин ділысь (Карафуто), а сідз жӧ Ляодун полуостровлысь помсӧ. Япония 1905 годӧ, кӧр сія победитіс войнаын царскӧй Россияӧс, ӧтлаӧтіс аслас владеннёэз дынӧ лунвыв часть Сахалин островлісь (Карафуто), а сідзжӧ Ляодун кӧджлісь конеч.
Тані сулалӧ японскӧй порт Дайрен, кысянь заводитчӧ лунвыв манчжурскӧй кӧрт туй — Япониялӧн жӧ. Татӧн сулалӧ Японскӧй порт Дайрен, кӧдасянь пондӧтчӧ Лунвыв манчжурскӧй кӧрттуй, кӧда сідзжӧ принадлежитӧ Япониялӧ.
Тайӧ туй вылас пыксьӧмӧн, Япония босьтіс аслас войскаясӧн Китайлысь владениесӧ — Манчжурияӧс да вель ыджыд юкӧн Войвыв Китайлысь. Эта туй вылӧ пыксьӧмӧн, Япония аслас войскаэзӧн займитіс китайскӧй владеннё Манчжурия и зэв ыджыт часть Ойвыв Китайлісь.
Японскӧй капиталистъяс босьтӧны (мырддьӧны) природнӧй озырлунъяссӧ Китайлысь, стрӧитӧны кӧрт рудникъяс да из шом шахтаяс, нуӧдӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс, стрӧитӧны аэродромъяс. Японскӧй капиталисттэз мырддьӧны природнӧй богатствоэз Китайлісь, керӧны кӧрт рудниккез да изшом копиэз, нуӧтӧны кӧрт да автомобильнӧй туйез, строитӧны аӧродроммез.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ Китайӧ водзӧ пырӧдчӧм могысь. Bыдсӧн эта керсьӧ сы вылӧ, медбы одзлань пыкны Китай вылӧ.
Японскӧй империалистъяс используйтӧны Япониялысь удобнӧй географическӧй положениесӧ Китайсӧ босьтӧм могысь. Эта дырни японскӧй империалисттэз используйтӧны Япониялісь географическӧй положеннё, кӧда удобнӧй лоӧ Китай босьтӧм (захватитӧм) понда.
Япония лӧсьӧдчӧ сідз жӧ выль войнаяс кежлӧ, мӧвпалӧ босьтны аслыс кызвын Азиясӧ. Япония сідзжӧ лӧсьӧтчӧ виль войнаэз кежӧ, мӧдӧ захватитны Азиялісь ыджытжык часть.
Империалистическӧй странаяс пытшкысь Япониялӧн интересъясыс медся ёна паныдасьӧны Америкаса Соединённӧй Штатъяс интересъяскӧд. Империалистическӧй странаэз коласісь Япониялӧн ыджытжык противоречивӧй интерессэз эмӧсь Америкаса Соединённӧй Штаттэзкӧт.
Японскӧй буржуазия да японскӧй военщина ёна лӧсьӧдчӧны сідз жӧ и Сӧветскӧй Союзлы паныда войнаӧ. Вынӧн лӧсьӧтчӧ японскӧй буржуазия да японскӧй военщина война дынӧ, медбы мунны сійӧн паныт Советскӧй союз вылӧ.
КИТАЙ КИТАЙ.
Плӧщадь 10 млн. кв. км. Площадь — 10 млн. кв. км.
Населениеыс 475 млн. морт гӧгӧр. Населеннё — 475 млн. гӧгӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мореясӧн кытшовтчӧ Китай да кутшӧм государствояскӧд сійӧ граничитӧ? Кытшӧм мореэзӧн миськассьӧ Китай и кытшӧм странаэзкӧт сія граничитӧ?
Кутшӧм параллель вуджӧ Китайӧс войвылын да кӧні сійӧ мунӧ СССР-ын? Кытшӧм параллель кералӧ Китайӧс ойвылӧт и кыт сія мунӧ СССР-ын?
Висьталӧй Китай границаяс пӧлӧн сулалысь государствоясӧс. Кутшӧм гӧраясӧд, кутшӧм юясӧд мунӧны границаясыс? Шуӧ Китайкӧт граничитан государствоэз и висьталӧ, кытшӧм керӧссэз вылӧт, юэз вылӧт мунӧны эна границаэс.
Зэв ыджыд Китайскӧй государство сулалӧ Памирсянь Тихӧй океанӧдз да Амурсянь Индокитайӧдз. Зэв паськыт Китай государство, нюжалӧ Памирсянь Ыджыт океан дынӧдз и Амурсянь Индокитай дынӧдз.
Сійӧ занимайтӧ собственно Китайӧс да обласьтъяс, кодъяс лыддьысьӧны сійӧ владениеясӧн — Пытшкӧсса Монголия, Тибет, Рытыввыв Китай да Манчжурия. Сія занимайтӧ Собственно Китай и областтез, кӧдна лыддисьӧны сы владеннёэзӧн — Пытшкись Монголия, Тибет, Рытвыв Китай и Манчжурия.
Китайын олӧ 475 млн. морт гӧгӧр, и пӧшти став тайӧ населениеыс чукӧрмӧма собственно Китайӧ. Китайын оліссез — 475 млн. морт гӧгӧр, и почти быдсӧн эта населеннёыс чукӧртчӧма Собственно Китайын.
Медводз видлалам собственно Китайсӧ, а сэсся сылысь владениеяссӧ. Видзӧтам перво Собственно Китай, а сыбӧрын сылісь владеннёэз.
Сулаланін да границаяс. Положеннё да границаэз.
Китай сулалӧ асыв-лунвылын Азияын, сійӧс кытшовтӧны Тихӧй океанлӧн мореяс. Китай куйлӧ Азия лун-асыввылын и миськассьӧ Ыджыт океан мореэзӧн.
Джуджыд гӧраяс да пустыняяс торйӧдӧны сійӧс Азия пытшкӧсса обласьтъясысь. Вылын керӧссэз да пустыняэз торйӧтӧны сійӧ Азия пытшкись областтезісь.
Сы понда морскӧй туйяслӧн значениеыс Китайын вывті ыжыд. Сійӧн море туйез сылӧ имейтӧны зэв ыджыт значеннё.
Главнӧй портъяс — Шанхай, Тяньцзин да Кантон. Главнӧй порттэз — Шанхай, Тяньцзинь да Кантон.
Тайӧ портъяссяньыс мунӧны туйяс войвылӧ — Японияӧ да СССР-ӧ, асыввылӧ — США-ӧ да Канадаӧ, лунвылӧ — Австралияӧ да Индияӧ. Нысянь мунӧны туйез ойвылӧ — Японияӧ да СССР-ӧ, асыввылӧ — США-ӧ да Канадаӧ, лунвылӧ — Австралияӧ да Индияӧ.
Море вывті волысьӧмъяс Европакӧд мунӧны Суэцкӧй да Панамскӧй каналъяс пыр. Морскӧй сообщеннё Европакӧт мунӧ Суэцкӧй да Панамскӧй каналлэз пыр.
Войвылын собственно Китай воӧ Манчжурияӧдз да Пытшкӧсса Монголияӧдз, рытыввылын — Рытыввыв Китайӧдз да Тибетӧдз, лунвылын — Бирмаӧдз (английскӧй колония) да Французскӧй Индокитайӧдз. Ойвылын Собственно Китай ӧтлаасьӧ Манчжуриякӧт да Пытшкись Монголиякӧт, рытвылын — Рытвыв Китайкӧт, Тибеткӧт, лунвылын — Английскӧй колония Бирмакӧт и Французскӧй колония Индокитайкӧт.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Китайын зэв уна горнӧй хребет. Китайын ӧддьӧн унаӧсь керӧс хребеттэз.
Мукӧдыс на пытшкысь вуджӧны Тибетсянь, найӧ пырӧны ыджыд складчатӧй гӧраяс поясӧ Азияын. Ӧтіккез нюжалӧны Тибетсянь и принадлежитӧны Азияса чукыра керӧссэз ыджыт пояс дынӧ.
Найӧ кыпӧдчӧны асланыс еджыд гӧра вывъяснас лым визьысь вылӧджык, коді мунӧ сэні 4½ км судтаын. Нія лэбтӧны ассиныс чочкомсялӧм гребеннесӧ вылынжыка лым визься, кӧда лоӧ сэтчин вылынанас нёль да джын километр.
Татшӧм, шуам, Куэнь-Лунь хребет. Сэтшӧм, например, хребет Куэнь-Лунь.
Сійӧ вуджӧ ляпкыдджык хребетӧ — Тзинлинӧ, коді юкӧ Китайӧс Лунвыв Китайӧ да Войвыв Китайӧ. Сылӧ нюжӧтӧмӧн (продолженнёӧн (служитӧ лажмытжык хребет — Цзинлинь, кӧда торйӧтӧ Китайсӧ Ойвыв вылӧ да Лунвыв вылӧ.
Мукӧд хребетъясыс абу складчатӧйӧсь, а сбросӧвӧй хребетъяс; найӧ мунӧны Лунвыв Китайын, Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн. Мӧдік хребеттэз — не чукыраӧсь, а сбросовӧйӧсь; нія мунӧны Лунвыв Китайӧт, доль Ыджыт океан береггезӧт.
Тайӧ хребетъяс пӧлӧныс кыссьӧны тшупӧдъяс, кыті муніс сбросыс. Доль эна хребеттэзлӧ кыссьӧны уступпез, кӧдна кузя аркмывлісӧ сброссэз.
Океанлань матысмиг хребетъяс увтасмӧны (ляпкалӧны), — сійӧ лоӧ став Азияын асыввыв берегъяс лэччӧм (пуксьӧм) понда. Океан дынӧ матынсялӧмӧн хребеттэз лажмалӧны, мый объясняйтсьӧ быдсӧн Асыввыв Азия береггез лэдзчисьӧмӧн.
Китайскӧй гӧраяс кушӧсь — быдлаын скалаяс да изъяс. Китайскӧй керӧссэзлӧн видыс суровӧй — быдлаын нія сулалӧны куш скалаэзісь да иззэзісь.
Войдӧр тані вӧліны вӧръяс, но найӧс важӧн кералӧма пӧшти ставсӧ, а зэръяс мыськалісны (нуисны) гӧра бокъяссьыс налысь мусӧ. Вӧррез, кӧдна вевттьывлісӧ нійӧ одзжык, важын ни кералӧмӧсь почти быдсӧн, а зэррез покаттэзісь миськалісӧ нылісь мусин.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Китайскӧй увтас. Мыччалӧ Китайскӧй лажмытін.
Видзӧдӧй, кыдзи визувтӧны Хуанхэ да Янцзыцзян, да висьталӧй, мыйла найӧ вӧчӧны ыджыд кытшовъяс. Следитӧ Хуанхе да Янцзыцзян юэзлісь визыввез и объяснитӧ, мыля нія керӧны ыджыт чукыллез.
Корсьӧй Хуанхэлысь важ ватуйсӧ. Адззӧ Хуанхе юлісь важ русло.
Войвыв Китайын гӧраяс босьтӧны этшаджык места. Ойвыв Китайын керӧссэз занимайтӧны местасӧ етшажык.
Войвывланьын Тзинлинсянь куйлӧны плоскогорьеяс, найӧ вевттьысьӧмаӧсь виж лёссӧн. Цзинлиньсянь ойланьӧ куйлӧны плоскӧй керӧсаиннэз, кӧдна вевттьӧмась веж лёсс отложеннёэзӧн — пуксьӧссэзӧн.
Тайӧ лёссӧ бусӧн вайисны татчӧ (ӧні на вайӧны и) рытыв-вой тӧвъяс Монголия пустыняясысь. Эта лёссыс кыдз пыль вайӧтсьывліс татчӧ (вайӧтсьӧ эшӧ и ӧні) Монголия пустыняэзісь ой-рытвыв тӧввезӧн.
Пуктӧм лёссыслӧн кызтаыс чой ньылыдъясас да кутшӧмсюрӧ долинаясын лоӧ 500 м-ӧдз. Кызаыс лёссовӧй пуксьӧссэзлӧн керӧс покаттэз вылын и мукӧд долинаэз вылын овлӧ 500 метрӧдз.
Гӧра выв шоръяс да юяс кодйисны лёсс пытшкас джуджыд доръяса долинаяс (серпас, 137 лб.). Керӧс шоррез да юэз эна лёссэзын гарйисӧ отвеснӧй стенаэзӧн зэв пыдын долинаэз (рисунок, 140 листбок).
Хуанхэ ю да сылӧн вожъясыс мыськалӧны (кырӧдӧны) ассьыныс лёсса берегъяссӧ да нуӧны лёссӧ гудыр вааныс Китайскӧй увтасӧ. Хуанхе ю и сылӧн притоккез миськалӧны ассиныс лёссовӧй береггез и петкӧтӧны этӧ лёссӧ асланыс гудыр ваын Китайскӧй лажмытін вылӧ.
Ватуйсӧ ассьыс вежлалӧмӧн, Хуанхэ тыртіс плодороднӧй лёссӧн став Китайскӧй увтассӧ. Ас русло вежӧмӧн, Хуанхе вевттис плодороднӧй лёссӧн быдсӧн Китайскӧй лажмытінсӧ.
Увтасыс тайӧ артмис ыджыд морскӧй залив местаын да сӧмын чуть-чуть вылынджык море уровеньысь. Эта лажмытін аркмис ыджыт морскӧй залив местын и море уровеньсянь лэбтӧма токо неуна.
1852-ӧд воӧдз Хуанхэлӧн ю вомыс вӧлі неылын Янцзыцзян ю вом дорысь, а ӧні сійӧ войвылынджык Шандун полуостровысь. 1852 годӧдз Хуанхе уссё вӧлі неылын Янцзыцзян уссёсянь, а ӧні сія лоӧ Шаньдун кӧджсянь ойланьынжык.
Тайӧ ватуй, вежлалӧмыс вӧчис вывті-вывті гырысь уронъяс. Эта руслолӧн вежсьӧмыс чулавліс зэв ыджыт бедствияэзӧн.
Аслас ю вом дорын Хуанхэ пуктӧ зэв уна виж нюйт, вӧчӧ выль діяс да выль мельяс, а Жёлтӧй морелӧн ваыс вижӧдӧ ылӧдз берегсяньыс. Ас уссёын Хуанхе пуксьӧтӧ уна веж ил, мыйӧн керӧ виль островвез и виль ляпытіннэз и рӧммӧтӧ васӧ Веж мореын зэв ылӧ сы берегсянь.
Кор Китайскӧй увтас местаын вӧлі морскӧй залив, сэки сы весьтын сулаліс діӧн гӧраяса Шандун. Кӧр Китайскӧй лажмытін местаын вӧлі морскӧй залив, то сы вылын вылынсяліс кыдз остров керӧса Шаньдун.
Хуанхэ ю тыртіс став заливсӧ аслас нюйтӧн да вӧчис сы местаын Китайскӧй увтас; Тыртіс быдсӧн аслас илӧн этӧ заливсӧ и керис сы местын Китайскӧй лажмытін.
ӧні Хуанхэ водзӧ нуӧдӧ ассьыс уджсӧ Жёлтӧй мореын: берег доръяссӧ ставсӧ нин тыртӧма мельясӧн. Хуанхе ю нуӧтӧ одзлань ассис уджсӧ Веж море вылын, кӧдалӧн берег доррез быдсӧн тыртӧмась ляпытіннэзӧн (непыдыніннэзӧн).
Климатлы зэв важнӧйӧсь Китайын муссонъяс; гожся кадӧ найӧ пӧльтӧны Тихӧй океансянь да разӧдӧны влагасӧ рытыввыв границаяс дорӧдзыс странаас. Китай климат понда ӧддьӧн важнӧйӧсь муссоннэз, кӧдна гожумся кадӧ пӧльтӧны Ыджыт океансянь и новйӧтӧны влагасӧ топ рытвыв граница дынӧдз странаас.
Войвыв Китайын зэръяс овлӧны этшаджык, Лунвыв Китайын дорысь; сы понда войвылас сылӧн климатыс континентальнӧй. Ойвыв Китайын зэррез усялӧны етшажык, нежели Лунвывсаын, и сы ойвылын климатыс континентальнӧй.
Тӧвся кадын тӧвъяс Монголияысь нуӧны морозъяс став Войвыв Китай пасьтаыс; уна юяс кынмылӧны. Тӧвся кадӧ тӧввез Монголияись новйӧтӧны мороззэз омӧн Ойвыв Китай кузя, сідз што уна юэз кынмӧны.
Январ тӧлысся шӧр температура Бэйпинын −1°, а Калганын −15°. Бэйпинын шӧрӧт январскӧй температура −7°, а Калганын −15°.
Лунвыв Китайын климат подтропическӧй — сійӧс войтӧвъясысь сайӧдӧны гӧраяс, да тӧлыс тані овлӧ шоныд да небыд (Ханькоуын, Данцзы шӧр юкӧнын +3°, а Кантонын +13°). Лунвыв Китайын климатыс тропикувдӧрса — сія ойвыв тӧввезісь вевттисьӧма керӧссэзӧн, и тӧв сэтчин овлӧ шоныт да небыт (Ханькоуын шӧрӧт Янцзы визылын +3°, а Кантонын +13°).
Сы понда Лунвыв Китайын быдмӧны век веж пуяс. Эта кузя Лунвыв Китайын быдмӧны вечнозелёнӧй пуэз.
Лунвыв Китай — апельсинлӧн да мандаринлӧн чужан му (рӧдина). Лунвыв Китай лоӧ апельсин да мандарин чужанінӧн.
Муяс Китайын зэв плодороднӧйӧсь: войвылын лёссысь артмӧм виж му, а лунвылын гӧрд му; артмӧма сійӧ шоныд да васӧд климатын пазавлан (выветривайтчан) разнӧй горнӧй породаясысь *. Мусиннэз Китайын ӧддьӧн плодороднӧйӧсь: ойвылын вежмусин, кӧда аркмис лёссісь, а лунвылын гӧрдмусин, кӧда аркмис быдкодь керӧс породаэзісь шоныт да влажнӧй климат дырни тӧвзьӧмсянь*.
* Гӧрд рӧмыс сылӧн кӧрт окислъясысь. * Гӧрд рӧм сылӧн зависитӧ сысянь, што сыын эмӧсь кӧрт окиселлэз.
Му пытшкын китайскӧй гӧраясын куйлӧны уна сикас полезнӧй ископаемӧйяс. Китайскӧй керӧссэз му недраэзын куйлӧны быдкодь пользаа шедтӧссэз.
Из шом пластъяс босьтӧны зэв гырысь местаяс разнӧй провинцияясын да унаысь паныдасьлӧны кӧрт рудаяскӧд тшӧтш, кыдзи, шуам, Шандунын. Зэв ыджыт изшом пласттэз занимайтӧны быдкодь провинцияэзын зэв паськыт площаддез и нешоча пантасьлывлӧны ӧтлаын кӧрт рудаэзкӧт, кыдз, например, Шаньдунын.
Сов да фарфор сёй — каолин, ыргӧн, озысь, ртуть да с. в. эмӧсь уналаын жӧ. Сов и фарфоровӧй сёй — каолин, мед, олово, ртуть и с. одз. пантасьлӧны сідзжӧ уна местаэзын.
Минералъясӧн озырлун серти Китай — мирын водзын мунысь странаяс пиысь ӧти. Вообще Китай аслас минеральнӧй богатствоэз сьӧрті — ӧтік медодзза мир странаэз коласісь.
[Китайын му Веркӧслӧн тэчас. [Китай мувевдӧрлӧн строеннё.
Петкӧдлӧй Куэнь-Лунь да сылысь водзӧ мунӧмсӧ — Тзинлин. Мыччалӧ Куэнь-Лунь и сылісь нюжалӧм Цзинлинь.
Висьталӧй, кутшӧм мусин Китайскӧй увтасын. Объяснитӧ, кытшӧм мусинӧн вевттьӧма Китайскӧй лажмытін.
Лыдпасъяс карта вылын петкӧдлӧны: Карта вылын цифраэз мыччалӧны:
1 — Куэнь-Луньлысь хребетъяс; 1. Куэнь-Лунь хребеттэз;
2 — Тзинлинлысь хребетъяс; 2. Цзинлинь хребеттэз;
3 — Лунвыв китайскӧй гӧраяс; 3. Лунвывкитайскӧй керӧссэз;
4 — Шандунскӧй гӧраяс; 4. Шаньдунскӧй керӧссэз;
5 — Хуанхэлысь важ ватуйсӧ. 5. Хуанхелӧн важ русло.
Горнӧй хребетъяс Керӧс хребеттэз
Сбросъяс Сброссэз
Юса лёсс Лёсс кӧда кырӧтӧмӧ юэзӧн
Сынӧдысь пуксьӧм лёсс] Лёссовӧй плато]
[Главнӧй полезнӧй ископаемӧйяс Китайын. [Китайлӧн главнӧй пользаа шедтӧссэз.
Провинцияяслӧн нимъяс: 1 — Чжили, 2 — Шандун, 3 — Шанси, 6 — Сычуань, 15 — Юннань.] Провинцияэзлӧн ниммез: 1 — Чжили, 2 — Шаньдун, 3 — Шаньси, 4 — Сычуань, 5 — Юньнань.]
Войвыв Китай. Ойвыв Китай.
Тайӧ — лёсса страна. Эта — страна, кӧда вевттьӧма лёссӧн.
Гожӧмын сійӧ бура орошайтчӧ гожся муссӧн зэръясӧн, а тӧлын сійӧс тӧлӧдӧны буса кӧдзыд тӧвъяс. Гожумӧ сія ёна орошайтсьӧ гожумся муссона зэррезӧн, а тӧлӧ вевттиссьӧ кӧдзыт да пыля тӧввезӧн.
Китайскӧй увтас — плоскӧй равнина, кӧні чукӧртчӧма вывті уна население — 130 млн. мортӧдз. Китайскӧй лажмытін — плоскӧй ровнӧйин, кӧда вылын ӧксис зэв уна населеннё — 130 млн. мортӧдз.
Олӧны найӧ гырысь сиктъясын; сиктъяс сулалӧны мӧда-мӧдсяньныс матын (1–2 км сайын). Эта населеннё олӧ ыджыт посаддэзын, кӧдна ӧтамӧдсянь сулалӧны зэв матына (1–2 км.).
Китайскӧй крестьяналӧн керкаяссӧ вӧчӧма сёйысь — лёссысь, сӧмын балкаясыс да пыкӧд сюръяясыс пуысь; вевттьӧма найӧс черепицаӧн; ӧшиньяссӧ клеитӧма китайскӧй бумагаӧн; джоджъясыс, кӧні крестьяна узьлӧны, муысь. Керкуэз китайскӧй крестьяналӧн керӧмась сёйись — лёссісь, сувтӧтӧны пуись токо столббез да балкаэз. Вевттьӧмась нія черепицаӧн, ӧшыннэз ныын лякалӧмӧсь китайскӧй бумагаӧн, джоджжез, кӧдна вылын узьӧны китайскӧй крестьяна, муовӧйӧсь.
Помещикъяс олӧны кык судта керкаясын, гӧгӧрыс негырысь садъяс да джуджыд стенъяс. Помещиккез олӧны кык этажа керкуэзын, кӧдна гӧгӧртӧмӧсь саддэзӧн да вылын стенаэзӧн.
Ассьыныс ичӧтик муяснысӧ крестьяна тулыссянь бура вынсьӧдӧны морт куйӧдӧн да шыблас компостӧн. Ассиныс неыджыт ыббез крестьяна тулыссянь зэв ёна бурсьӧтӧны морт назёмӧн да компостӧн, кӧда аркмӧ кухняись чапкӧммезісь (отброссэзісь).
Озырджык крестьяна гӧрӧны муяссӧ важ кадся плугъясӧн, кытчӧ доддялӧны мулъясӧс; унджык крестьянаыс копайтӧны муяссӧ ки помысь зыръясӧн да коканъясӧн. Зажиточнӧйжык крестьяна бергӧтӧны ассиныс мусиннэз важся плуггезӧн, кӧднаӧ доддялӧны муллэзӧс, унажыксӧ гӧрӧны ассиныс мусиннэсӧ киӧн зыррезӧн да куштаннэзӧн.
Войвыв Китайын кӧдзӧны медсясӧ шобді, проса-гаолян да соя бобы. Ойвыв Китайын унажыксӧ кӧдзӧны шогді, проса-гаолян и соевӧй бобиэз.
Бобылӧн значениеыс севооборотын зэв ыджыд — сійӧ озырмӧдӧ мусӧ азотӧн. Кӧдзан оборотын бобиэз имейтӧны зэв ыджыт значеннё, сідз кыдз нія мусинсӧ богатсьӧтӧны азотӧн.
Таысь ӧтдор, сійӧ зэв бур сёян быдмӧг, сэні эм уна белковӧй вещество да жиръяс. Этася, нія орсӧны ыджыт роль и сёянын, сідз кыдз ны пытшкын эмӧсь уна белковӧй веществоэз, а сідзжӧ и жиррез.
Бобыысь Китайын вӧчӧны 400 гӧгӧр разнӧй сёянтор. Бобиэзісь Китайын лӧсьӧтӧны быдкодь сёян блюддэз, 400-ся унажык.
Веж бобысӧ нетшкӧны нин 6 вежон мысти кӧдзӧм бӧрас, а воӧмсӧ — 8 вежон мысти. Кӧдзӧм бӧрын веж бобиэсӧ кыдз токо чулалас 6 недель, нетшкӧны ни, а воӧммесӧ — 8 недель бӧрын.
Небыдӧдз ва пиын нырӧмӧн, китаецъяс вӧчӧны бобы йӧв, мӧс йӧв кымын кодь жӧ, сэтысь вӧчӧны шомйӧв да сыр, но мед главнӧйыс, мый вӧчӧны найӧ бобыысь, — сійӧ бобы вый, коді вежӧ мӧс выйӧс. Китаеццез, поснита нійӧ ва пытшкын тёритӧмӧн ниртӧмӧн, керӧны ныись бобиовӧй йӧв, кӧда вачкисьӧ мӧс йӧв вылӧ; сыись керӧны шӧмйӧв и рись, но самӧй главнӧй, мый шедтӧны бобиэзісь, — этӧ бобиовӧй ви, кӧда вежӧ нельки мӧс ви.
Мӧс Китайын зэв этша, мӧс йӧв кызвын крестьянаыс оз и тӧдны, — гырысь, сюра скӧт видзӧм вылӧ сэні вывті этша пӧскӧтинаыс да видзьясыс. Мӧссэз Китайын ӧддьӧн етша, и мӧс йӧвсӧ унажык крестьянаыс оз тӧдӧ — гырись пода понда сэтчин зэв етша поскотинаэс да видззес.
Порсьяс да курӧгъяс видзӧны сӧмын судзсянаджык крестьяна. Порссез да курӧггез видзӧны токо зажиточнӧйжык крестьяна.
Но кызвын крестьянаыслӧн эм град йӧр, кӧні вӧдитӧны капуста, сёркни, картупель да с. в. Однако унажык крестьяналӧн эмӧсь карч йӧррез, кытӧн нія быдтӧны капуста, сёртни картовки и с. одз.
Хуанхэ ю пӧлӧн паськыд местаясті тшӧкыда нуӧдӧма каналъяс, да сэні, шобдіысь да бобыысь ӧтдор, вӧдитӧны ещӧ рис да хлопок. Хуанхе юлӧ доль ыджыт пространствоэз вундалӧмӧсь ороситан каналлэзӧн, и сэтчин шогдіся да бобиэзся быдтіссьӧны сідзжӧ рис да хлопок.
Ватуйсӧ Хуанхэлысь потшӧма ён плотинаясӧн, — ваыс юас вылынджык сы гӧгӧрса муясысь да. Хуанхе русло йӧрйӧма зэв бур плотинаэзӧн, сідз кыдз ваын уровень ордчӧн куйлана ыббезся вылынжык.
Быд во уна сё сюрс морт пыравлӧны ваӧ да лэптӧны ю пыдӧсас пуксьӧм нюйтсӧ (лёссӧ); тайӧ лэптӧм нюйтсӧ сэсся новлӧны гырысь баддяясӧн да ёнмӧдӧны сійӧн плотинаяссӧ. Быд годӧ сё сюрссэзӧн отир пырӧны юӧ да судзӧтӧны пыдӧсісь пуксьӧм ил (мӧднёж шуны лёсс); ыджыт бадьяэзӧн нія кыскалӧны илсӧ да крепитӧны нійӧн плотинаэз.
1935-ӧд во пуксигӧн Хуанхэ писькӧдчис плотинаяс пырыс да бӧр веськӧдчис аслас важ туйӧ, ойдіс 4000 кв. км вӧдитан му; тайӧ кырӧминсӧ ӧні дзоньталӧма, но пыр лоӧ повны выльысь кырӧмъясысь. 1935 год пондӧтчикӧ Хуанхе орӧтіс плотинаэз и бӧра пондіс мунны аслас важ руслоӧ, мый пораӧ вӧтис уджалан ыббез 4000 кв. км; эта кырӧтӧм плотинаыс вӧлі лӧсьӧтӧма — тыртӧма бӧр, но виль кырӧтан угрозаэз кольччӧны.
Войвыв Китайын плоскогорьеяссӧ пӧшти сэтшӧм жӧ бура обработайтӧма, кыдзи и Китайскӧй увтасӧс. Ойвыв Китайлӧн плоскӧй керӧсаиннэз почти сідзжӧ бура обработайтӧмӧсь, кыдз и Китайскӧй лажмытін.
Быдлаын тані гаолян, шобді да бобы кӧдзаяс — градъяс вылын посньыдик участокъясын. Быдлаын сэтчин гаолян, шогді да боби кӧдзӧммез, кӧдна бура лӧсьӧтӧмась гряддэз вылын неыджыт участоккезын.
Но олысьыс тані абу сэтшӧм тшӧкыд. Но населеннё сэтчин не сідз тшӧк.
Уна сиктъяс вӧчӧма лёсс чой бокъясын, кӧні китаецъяс керкаясын пыдди олӧны пещераясын. Уна посаддэз пукалӧны обрывистӧй лёсс покаттэзын, кытӧн керкуэзын туйӧ китаеццез олӧны пещераэзын.
Тайӧ мупытшса оланінъясас унджыкысьсӧ ӧшиньяс абуӧсь, эмӧсь сӧмын ӧдзӧсъяс, кодъяс петӧны долинаӧ. Эна му пытшкся оланіннэзлӧн часто совсем абуӧсь ӧшыннэз, а токо ыбӧссэз, кӧдна петӧны долинаӧ.
Сэні пемыд, но тӧлын шоныд, кор гӧгӧрыс вывтас вылас бушуйтӧны кӧдзыд тӧвъяс да лэптӧны дзонь кымӧръясӧн лёсс бус. Ныын пемыт, но зато шоныт овлӧ тӧлӧн, кӧр мороза тӧввез вижжитӧмӧн ветлӧны плоскӧй керӧсаиннэз вылӧт, лёссовӧй пыль кымӧррез лэбтӧмӧн.
Пещераяса сиктъяс кыссьӧны частӧ уна километр кузя; оланінъяссӧ сэні вӧчӧма ӧти-мӧд весьтас кык-куим вевсьӧн. Пещернӧй селеннёэз часто кыссьӧны уна километр ылына; оланіннэз ныын овлӧны ӧтамӧд вевдӧрын кык-куим ярусӧн.
Кымын рытывлань, сымын климатыс Войвыв Китайын лоӧ косджык; сы понда, вӧдитан муяс пыдди, сэні куйлӧны пӧскӧтинаяс, кӧні китаецъяс видзӧны ыжъясӧс да мӧсъясӧс. Кыным ылынжык рытвывлань, сыным Ойвыв Китайын климат лоӧ кӧсжык, и сійӧн бергӧтӧм ыббез сэтчин лэдзӧны места поскотинаэзлӧ, кытӧн китаеццез вӧдитӧны баляэз да мӧссэз.
Пытшкӧсса Монголиякӧд граница кузя Китайын мунӧ Ыджыд китайскӧй стена, 2 сюрс километрысь кузьджык. Самӧй Китай да Пытшкись Монголия граница кузя нюжалӧма Великӧй китайскӧй стена, кӧда аслас кузяӧн лоӧ 2 сюрс км.
Сійӧс стрӧитӧма 2 сюрс во сайынысь важӧнджык воинственнӧй кочуйтысь монголъясысь дорйысьӧм могыс. Сія строитӧма 2 сюрс годся бӧрынжык, медбы сайӧвтчыны воинствующӧй монголлэз-кочевниккез нападеннёсянь.
Тайӧ — изйысь либӧ кирпичыс лэптӧм (тэчӧм) кык орчча стена; кык стена костсӧ тыртӧма муӧн; сэні уна стӧрӧжӧвӧй башня, а кӧнсюрӧ вӧчӧма сьӧкыд ӧдзӧсъяс (воротаяс). Сія керӧма кык изъя либо кирпича стенаэзісь, кӧдна коласын тэчӧма му; сылӧн эмӧсь уна сторожевӧй башняэз, а мукӧд местас сыын керӧмась зэв ыджыт (массивнӧй) воротаэз,
Ассьыс военнӧй значениесӧ стенаыс тайӧ важӧн нин воштіс дай уналаті нин киссьӧма (серпас, 140 лб.). Эта стена ассис военнӧй значеннё важын ни ӧштіс и уна местаэзын киссис (рис., 142 листбок).
Плоскогорье асыввыв дорын Китайскӧй увтасын сулалӧ ыджыд кар — Бэйпин, важ столицаыс ставнас Китайлӧн. Плоскӧй керӧсаин асыввыв крайын Китайскӧй лажмытін вылын сулалӧ ыджыт город Бэйпин, быдсӧн Китайлӧн одззася столица.
Бэйпин кык юкӧна: лунвыв (китайскӧй) да войвыв (манчжурскӧй); быд юкӧн сулалӧ стенаяс пытшкын; но бӧръя воясӧ Бэйпин паськаліс ылӧдз стенаяс саяс. Бэйпин сулалӧ кык торись: лунвывсаись (китайскӧй) да ойвывсаись (манчжурскӧй); кыкнанныс эна часттез коласісь гӧгӧртӧмӧсь стенаэзӧн, но медбӧрья годдэзӧ Бэйпин ылӧ паськаліс и стенаэз сайӧ.
Кӧрт туйяс, кодъяс ӧтлаалісны Бэйпинӧс Тяньцзинкӧд, Калганкӧд да Ханькоукӧд, ёна паськӧдісны сылысь вузасьӧмсӧ (торговлясӧ). Кӧрттуйез, кӧдна ӧтлаӧтӧны-йитӧны Бэйпинсӧ Тяньцзинькӧт, Калганкӧт и Ханькоукӧт, сетісӧ зэв ыджыт толчок сы торговляын.
Уличаяс вылас сэні посньыдик пу керкаяс костын (стариннӧй китайскӧй стрӧйбаяс) кыпӧдчисны гырысь, каменнӧй домъяс, европейскӧй магазинъясӧн да контораясӧн. Сы уличаэзын важся китайскӧй постройкаэзся учӧтик пуовӧй керкуэз коласын мыччисисӧ ыджыт каменнӧй керкуэз европейскӧй магазиннэзӧн да контораэзӧн.
Бэйпинысь ӧтдор, Войвыв Китайын эмӧсь уна каръяс, кӧні олӧны дас сюрсъясӧн и весиг сё сюрсъясӧн, медсясӧ кустаръяс, ремесленникъяс да посньыдик тӧргӧвечьяс (вузасьысьяс). Ойвыв Китайын Бэйпин городся эмӧсь уна городдэз, кӧднаын олӧны неӧтік дас нето нельки сё сюрс оліссез, унажыксӧ кустаррез, ремесленниккез да поснитик торговеццез.
Тайӧ важ каръяс; уна кар сулалӧ стенаяс пытшкын. Эна городдэс зэв важсяӧсь, и уна ны коласісь гӧгӧртӧмӧсь стенаэзӧн.
Главнӧй порт Войвыв Китайын Тяньцзин, сулалӧ ляпкыд ваа Чжилийскӧй залив берег вылын. Ойвыв Китайлӧ главнӧй портӧн служитӧ Тяньцзинь, кӧда сулалӧ непыдын Чжилийскӧй залив берег дорын.
Кӧрт туйяс ӧтлаалӧны Тяньцзинӧс Бэйпинкӧд да Нанкинкӧд, ӧнія столицакӧд Китайын. Кӧрттуйез ӧтлаӧтӧны Тяньцзиньсӧ Бэйпинкӧт да Нанкинкӧт, кӧда лоӧ Китайлӧн ӧння столицаӧн.
[Лёссын кодйӧм оланінъяс (Войвыв Китай). [Оланіннэз, кӧдна гарйӧмӧсь лёссӧ (Ойвыв Китай).
Тыдалӧны сӧмын ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс абуӧсь. Тыдалӧны токо ыбӧссэз, ӧшыннэз абуӧсь совсем.
Мыйла тані чукӧрмӧма татшӧм уна лёсс?] Мыля эстӧн сідз уна ӧксис лёсс?]
[Ыджыд китайскӧй стена гӧраясын Войвыв Китайын. [Ойвыв Китай керӧссэзын Великӧй китайскӧй стена.
Вермас-ӧ сійӧ видзны ӧнія кадӧ? Вермас я сія лоны защитаӧн ӧння кадӧ?
Петкӧдлӧй сійӧс карта вылысь, 135 лб.] Мыччалӧ сійӧ карта вылісь, 137 листбок.]
Шӧр Китай. Шӧрӧт Китай.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй главнӧй юяс Шӧр да Лунвыв Китайлысь. Шуӧ главнӧй юэз Шӧрӧт да Лунвыв Китайлісь.
Висьталӧй главнӧй портъяс да каръяс. Шуӧ главнӧй порттэз да городдэз.
Висьталӧй, кутшӧм культурнӧй быдмӧгъяс быдмӧны Шӧр-Китайын. Висьталӧ, кытшӧм культурнӧй быдмассэз быдмӧны Шӧрӧт Китайын.
Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ Шӧр Китайлӧн му веркӧсыс Лунвыв Китай веркӧсысь. Висьталӧ, мыйӧн отличайтсьӧ мувевдӧр Шӧрӧт Китайлӧн Лунвыв Китай мувевдӧрись.
Главнӧй юкӧныс Шӧр Китайлӧн — зэв паськыд Янцзы бассейн, кӧні олӧ 200 млн. морт, — Янцзы ю пӧлӧн да сійӧ вожъяс пӧлӧн. Шӧрӧт Китайлӧн главнӧй часть — этӧ ӧддьӧн паськыт Янцзы бассейн, кӧдаын олӧны 200 млн. морт. Эта населеннё чукӧртӧма Янцзы ю береггез дорӧт, а сідзжӧ и сы зэв уна притоккез дорӧт.
Сэні юяс пӧлӧн дорвыв куйлӧны рис муяс, быттьӧкӧ ыджыд нюръяс, найӧ босьтӧны став увтас берегъяссӧ. Сэтӧн дугдывтӧг доль эна юэзлӧ кыссьӧны рисовӧй ыббез, кӧдна вачкисьӧны ӧддьӧн паськыт нюррез вылӧ; нія занимайтӧны быдсӧн лажмыт береггесӧ.
Сыысь ӧтдор, джуджыд доръясас быд долинаын вӧчӧма террасаяс; васӧ писькӧдӧма сэтчӧ гӧра выв шоръясысь; тайӧ террасаяс вылас сідз жӧ вӧдитӧны рис. Этася, быд долина вылынін доррезын керӧмӧсь террасаэз, кӧдна орошайтсьӧны керӧс шоррезісь и кӧдна садитӧмӧсь сідзжӧ рисӧн.
Вылынджык рис террасаясысь быдлаын чой бокъясас сулалӧны чайнӧй кустъяса да тутӧвӧй пуяса садъяс. Вылынжык рисовӧй террасаэзся быдлаын покаттэзас садитӧмӧсь чайнӧй куссэзісь саддэз да тутовӧй пуэз.
Юясысь бокын Шӧр Китайын сиктъяс пӧшти абуӧсь, — став местасӧ сэні босьтӧны куш скалаяса, мутӧм гӧраяс да. Юэзсянь жӧ бокланьынжык Шӧрӧт Китайын селеннёэз почти абу, сідз кыдз быдсӧн пространство эстӧн занимайтӧны скалаа керӧссэз, кӧдна вылын абу некытшӧм мусин.
Янцзы улыс помын (кывтыдын), кӧні долинаыс сылӧн паськалӧ уна дас километрӧдз, тшӧкыда нуӧдӧма орошайтан каналъяс, да сэні дорвыв куйлӧны рис да хлопок муяс. Янцзы ю кывтытын сылӧн долина, кӧда паськалӧ эстӧн дас километррез вылӧ, быдсӧн вундалӧма оросительнӧй каналлэзӧн и омӧн вевттьӧма рис да хлопок ыббезӧн.
Сюрс во сайын вӧчӧм плотинаяс видзӧны тайӧ муяссӧ юӧн да мореӧн ойдӧмысь. Кузь плотинаэз, кӧдна керӧмӧсь эшӧ сюрс год одзті, сайӧвтӧны энӧ ыббесӧ, медбы эз вӧть нійӧ ю да море.
Ю долинаыс тані сӧмын некымын метрӧн вылынджык море уровеньысь. Ю долина эстӧн море уровеньсянь куйлӧ токо кынымкӧ метр вылына.
Янцзы ю не сӧмын юкталӧ муяссӧ Шӧр Китайлысь, но сійӧ лоӧ и главнӧй волысян туйӧн сылӧн. Янцзы ю не токо юкталӧ аслас ваӧн Шӧрӧт Китайлісь ыббез, но и служитӧ сылӧ главнӧй туй сообщеннёӧн.
Уна сюрс пароход да уна дас сюрс пыж — джонка — ветлӧ ю вывті во гӧгӧр. Сюрссэзӧн пароходдэз и дас сюрссэзӧн пыжжез — джонкаэз — уялӧны ю кузя быдса год.
Иностраннӧй морскӧй суднояс кайӧны 1000 км сайӧдз ю вом дорсяньыс. Иностраннӧй морскӧй судноэз уялӧны уссёсянь катытӧ 1000 км ылына.
Главнӧй каръясыс Шӧр Китайлӧн сулалӧны Янцзы пӧлӧн да лоӧны ювывса да моревывса портъясӧн. Шӧрӧт Китайлӧн главнӧй городдэз сулалӧны Янцзы гӧгӧр и лоӧны морскӧй да ю порттэзӧн.
Янцзы ю мореӧ усянінын судоходнӧй канал вылын сулалӧ Шанхай — медыджыд кар Китайын да зэв ыджыд порт Тихӧй океан вылын. Мореӧ Янцзы усьӧмын судоходнӧй канал вылын сулалӧ Шанхай — медыджыт город Китайлӧн и медыджыт порт Ыджыт океан вылын.
Сэтчӧ волӧны корабльяс став странаясысь, вайӧны Китайӧ тканьяс, машинаяс да с. в., а сэтысь петкӧдӧны хлопок-сырец, шӧвк. Сыӧ локтӧны корабллез быд страналӧн и вайӧны Китайӧ тканнез, машинаэз и мӧд; нуӧны жӧ хлопок-сырец, шёлк.
Кызвын ортсыса вузасьӧмыс Китайлӧн мунӧ Шанхай пыр. Китайын внешнӧй торговлялӧн ыджытжык часть мунӧ Шанхай пыр.
Ӧти юкӧн карыслысь босьтісны иностраннӧй империалистъяс, да сійӧ Рытыввыв Европаса да США кар сяма: паськыд да веськыд уличаяса, кыті ветлӧны автомобильяс, паркъяса, иностраннӧй капиталистъяс дворецъяса, уна судта керкаяса, роскошнӧй магазинъяса. Городлӧн ӧтік часть захватитӧма иностраннӧй империалисттэзӧн и вачкисьӧ Рытвыв Европа да США городдэз вылӧ: паськыт и веськыт уличаэз, кӧдна тыртӧмӧсь автомобиллезӧн, парккез, иностраннӧй капиталисттэзлӧн двореччез, унаэтажа керкуэз да роскошнӧй магазиннэз.
Тайӧ кар юкӧнсӧ кытшовтӧдӧма бытшласян сутугаӧн; сэсся сійӧс видзӧ иностраннӧй полиция. Эта городлӧн частьыс гӧгӧртӧма проволочнӧй загражденнёэзӧн и охраняйтсьӧ иностраннӧй полицияӧн.
Китаецъяслы сэтчӧ веськавны сьӧкыд. Кокнита сыӧ китаеццезлӧ пырны оз туй.
Сутуга потшӧс саяс заводитчӧ китайскӧй кар, векньыдик да няйт уличаяса. Ограда мӧдӧр лапӧлын, векнитик нятя уличаэзӧн пондӧтчӧ китайскӧй город.
Тані ёна дзескыда олӧны китайса гӧль йӧз. Эстӧн зэв дзескыта олӧны китайскӧй беднота.
Шанхай гӧгӧрын сулалӧны гырысь хлопчатобумажнӧй да шӧлкӧвӧй фабрикаяс иностраннӧй капиталистъяслӧн. Шанхай гӧгӧр сулалӧны ыджыт хлопчатобумажнӧй да шёлковӧй фабрикаэз, кӧдна принадлэжитӧны иностранеццезлӧ.
Сэні уджалӧ уна сё сюрс китайскӧй рабочӧй. Ныын уджалӧны сё сюрссэзӧн китайскӧй рабочӧйез.
Рытывланьын Шанхайсянь Янцзы ю вылын сулалӧны Нанкин — столица Китайлӧн да Ханькоу — важнӧй порт Янцзы шӧр юкӧнын (петкӧдӧны чай) да главнӧй центрыс китайскӧй металлургическӧй промышленносьтлӧн да из шом перъян промышленносьтлӧн. Шанхайся рытвывланьжык Янцзы ю вылын сулалӧ Нанкин — Китайлӧн столица — и Ханькоу — Янцзы ю шӧрӧт визылын важнӧй порт (чай кыскӧм) и китайскӧй металлургическӧй да изшом промышленностьлӧн главнӧй центр.
Лунвыв Китай. Лунвыв Китай.
Лунвыв Китай сулалӧ Лунвывкитайскӧй мореӧ визувтысь юяс бассейнын. Лунвыв Китай куйлӧ юэз бассейнын, кӧдна визывтӧны Лунвыв-китайскӧй мореӧ.
Медыджыдыс тайӧ юяс пытшкысь Сицзян; сы ю вом дорын сулалӧ Кантон кар. Эна юэз коласісь медыджытыс Сицзян, кӧда уссё дынын сулалӧ город Кантон.
Кытшласяна горнӧй хребетъяс да пыдын куйлысь ю долинаяс чередуйтчӧны Лунвыв Китайын. Лунвыв Китайын чередуйтчӧны чуклясян керӧс хребеттэз да пыдын ю долинаэз.
Неджуджыд гӧра чойяс тані пӧртӧма террасаясӧ; сэні лӧсьӧдӧма чай плантацияяс, садитӧма тутӧвӧй пуяс, вӧчӧма градъяс, кӧні вӧдитӧны му орехъяс, юмов картупель да с. в. Вылын керӧссэзлӧн покаттэз пӧртӧмӧсь эстӧн террасаэзӧ, кӧдна вылын керӧмӧсь чайнӧй плантацияэз, садитӧмӧсь тутовӧй пуэз и торйӧтӧмась йӧррез, кытӧн кӧдзӧмӧсь му ӧреккез, чӧскыт картовки и с. одз.
Уліас долинаясын став местасӧ босьтӧны рис, сахарнӧй тростник да банан рощаяс. Улын долинаэзас быдсӧн пространствоыс займитӧма рисӧн, сахарнӧй тростникӧн и банан рощаэзӧн.
Уна сюрс посньыдик сиктъяс разалӧмӧн сулалӧны Лунвыв Китай долинаясын. Сюрссэзӧн поснитик селеннёэз чапкалӧмӧсь Лунвыв Китай долинаэзын.
Векньыдик пода туйяс (трӧпаяс), ½ м пасьтаӧсь, мунӧны сиктысь сиктӧ плантацияяс, садъяс да рис муяс костті. Подӧн ветлӧтан векнитик тропаэз, пасьтанас токо джын метр, плантацияэз шӧрӧт мунӧны деревнясянь деревня дынӧ, а сідзжӧ и саддэз да рисовӧй ыббез коласӧт.
Медым трӧпаыс эз кыр зэръясысь, туй пӧлӧныс вольсалӧны ӧти рад из. Медбы зэррезсянь тропа эз кырӧтсьы, сылӧ доль ӧтік пӧвсӧн тэчсьӧны иззэз.
Пассажиръясӧс да грузъясӧс носильщикъяс новлӧдлӧны мышныс вылын либӧ ӧти кӧльӧсаа кипом тачка вылын. Пассажиррез да груззэз кыскассьӧны носильщик спинаэз вылын либо ӧтік колесоа ки тачкаэз вылын.
Юяс вывті ветлӧны кокньыдик пыжъяс да кылӧдӧны морелань вӧр, кодӧс кералӧны ю йывъясас. Юэз вылӧт уялӧны кокнитик пыжжез и морелань кылӧтсьӧ вӧр, кӧда керассьӧ катыттэзын.
Море берегъясыс Лунвыв Китайын изъяӧсь да кыркӧтшаӧсь, сэні эмӧсь уна бухтаяс. Лунвыв Китайлӧн море береггез изаӧсь и обрывистӧйӧсь, ны вылын эмӧсь зэв уна бухтаэз.
Тані быдлаын сулалӧны уна рабочӧй посёлокъяс. Татӧн чапкалӧмӧсь ӧддьӧн уна рабочӧй посёлоккез.
Уна сюрс паруснӧй пыж (джонка) ветлӧ Лунвыв Китай берегъяс пӧлӧн, тані жӧ мунӧны иностраннӧй пароходъяслӧн туйяс. Дас сюрссэзӧн паруснӧй джонкаэз уялӧны доль Лунвыв Китай береггезӧт, таті жӧ мунӧны туйез иностраннӧй пароходдэзлӧн.
Море берег дорын матын сулалӧны зэв гырысь каръяс Лунвыв Китайлӧн, на пытшкысь медыджыдыс Кантон сулалӧ Сицзян ю вомын. Матын море берег дынын сулалӧны Лунвыв Китайлӧн зэв ыджыт городдэз, кӧдна коласісь медыджытӧн лыддиссьӧ Кантон, кӧда сулалӧ Сицзян ю уссёын.
Тайӧ — морскӧй порт да зэв ыжыд тӧргӧвӧй да ремесленнӧй кар. Эта — морскӧй порт и зэв ыджыт торговӧй да ремесленнӧй город.
Тані — китайскӧй да иностраннӧй банкъяс, Лунвыв Китайкӧд вузасьӧм нуӧдысь фирмаяслӧн контораяс; тані олӧны сё сюрсъясӧн ремесленникъяс; найӧ вӧчӧны тканьяс, паськӧм, кӧмкот китайскӧй крестьяналы. Сыын эмӧсь китайскӧй да иностраннӧй банккез, фирмаэзлӧн контораэз, кӧдна нуӧтӧны Лунвыв Китайкӧт торговля; сыын олӧны сё сюрссэзӧн ремесленниккез, кӧдна керӧны тканнез, паськӧм, кӧмкӧт китайскӧй крестьяна понда.
Кантон гӧгӧрын олысьыс сэтшӧм уна, весиг местаыс кос му вылас ставыслы оз тырмы, да йӧзыс дас сюрсъясӧн олӧны пуръяс вылын да пыжъясын ю вылас. Кантон гӧгӧр населеннё сідз дзескӧтӧма, што дас сюрс отир (сы понда мый му вылын оз тырмы места) олӧны плоттэз да джонкаэз вылын, кӧдна сулалӧны юэз вылын.
Пыжъясӧн груз кыскалысьяс видзӧны семьянысӧ ас дінас пыжас, кокньыдик идзас вевт улын. Пыжниккез, кӧдна уджалӧны груззэз кыскалӧм вылын, семьяэзнысӧ видзӧны кокнитик идзас навес увтын дынаныс.
Посни челядьӧс, медым найӧ оз усьны ваас, кӧрталӧны кокӧдыс дженьыдик кӧвйӧн. Учӧтик челядьӧс, медбы нія эз усьӧ борт сайӧ, кӧрталӧны кокӧт дженытик гезокӧн.
Кантонкӧд паныдӧн сулалӧ ді да важнӧй морскӧй порт Гонконг, кодӧс босьтіс Англия. Кантонлӧ паныт куйлӧ остров и важнӧй морскӧй порт Гонконг, кӧда босьтӧма Англияӧн.
Сэтчӧ сувтлӧны став морскӧй судноясыс, кодъяс мунӧны Китайӧ да Японияӧ Индияысь да Европаысь. Сыын сувтчылӧны быдсӧн морскӧй судноэз, кӧдна мунӧны Индияись да Европаись Китайӧ да Японияӧ.
Ді вылас вӧчӧма укреплениеяс, а гаваняс сулалӧны военнӧй корабльяс английскӧй флотлӧн. Остров вылын керӧмӧсь укрепленнёэз, и гаваньын сулалӧны английскӧй флотлӧн военнӧй корабллез.
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс. Хозяйстволӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаэз.
Китай — ёна важся культураа страна. Китай — важся культуралӧн страна.
Зэв важ кадъяссянь (уна сюрс во войдӧр миян эраӧдз) сэні паськаліс искусственнӧй орошениеа му уджалӧм, град выв рис культура вӧдитӧм, шӧвк вӧдитӧм, металлъяс обработайтӧм, фарфорӧвӧй пӧсуда вӧчӧм да с. в. Тӧдвылӧ усьтӧм годдэзсянь (миян эра вотӧдз неӧтік сё сюрс одзті) сэтчин зорамисӧ му уджалӧм искусственнӧя ыббез орошайтӧмӧн, рислӧн грядовӧй культура шёлквӧдитӧм, металлэз керӧм, фарфоровӧй посуда керан производство и с. одз.
Компас да порох — китайскӧй изобретениеяс. Компас и порох — катайскӧй изобретеннёэз.
Но китайскӧй культура ӧнія кадӧ зэв ёна коли бӧрӧ европейскӧй капиталистическӧй странаясса культураысь. Но китайскӧй культура ӧння кадӧ ӧддьӧн ылӧ кольччис европейскӧй капиталистическӧй странаэз культура сьӧрись.
Главнӧй помкаыс (причинаыс) тані — феодал-помещикъяслӧн да кулак-ростовщикъяслӧн засилие, кодъяс тӧждысьӧны сӧмын, медым эськӧ пычкыны став вынйӧрсӧ уна миллионъяса крестьяна массалысь, и налӧн абу некутшӧм интерес пуктыны ассьыныс капиталъяссӧ промышленносьтӧ. Главнӧй причина эталӧн — феодаллэзлӧн-помещиккезлӧн да кулаккезлӧн-ростовщиккезлӧн засилия, кӧдна заботитчӧны токо сы йылісь, медбы уна миллионнӧй крестьянскӧй массаэзісь кыскыны быдсӧн соккез, и абу заинтересованнӧйӧсь сыын, медбы ассиныс капиталлэз пуктыны промышленностьӧ.
Сэтчӧ жӧ, народнӧй массасӧ найӧ видзлісны дай ӧні видзӧны грамотатӧг, пемыдӧн да корысьясвыйын. Сэтчӧ жӧ нія видзисӧ и видзӧны ӧння виӧдз быдсӧн отирлісь массаэсӧ неграмотность да нищӧя олан состояннёын.
Китайскӧй грамотаын абу букваяс (шыпасъяс), а уна сюрс пасъяс, кодъяс петкӧдлӧны дзонь кывъяс либӧ дзонь сёрникузяяс. Китайскӧй грамота аркмӧ не шыпассэзісь, а уна сюрс знаккезісь, кӧдна обозначайтӧны — висьталӧны быдса кыввез либо быдса сёрникузяэз.
Велӧдны найӧс вермӧны сӧмын помещикъяс да купечьяслӧн челядь, кодъяс вермӧны мынтыны дыр велӧдчӧмысь; мукӧд массаыс велалӧны лыддьыны сӧмын неуна статьяяс книгаясысь да газетъясысь. Велӧтны нійӧ вермасӧ токо челядь помещиккезлӧн да торговеццезлӧн, кӧдналӧн эмӧсь средстваэз, медбы вештыны дыр велӧтчӧм понда; остальнӧй жӧ масса велалӧ лыддьӧтны книгаэзісь да газеттэзісь токо неыджыт статейкаоккез.
Букваяс (шыпасъяс) лӧсьӧдӧм вермис эськӧ ёна водзӧ йӧткыны йӧз велӧдӧмсӧ, но сыысь полӧны ыджыдалысь классъяс, да сы понда оз лӧсьӧдны найӧс (шыпасъяссӧ) не толькӧ Китайын, но сідзжӧ и Японияын. Азбука пыртӧм вермис бы отирлісь образованнё вештыны одзлань, но сія господствующӧй классэзлӧ кажитсьӧ опаснӧйӧн, а сійӧн оз пыртсьы не токо Китайын, но сідзжӧ и Японияын.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Корсьӧй из шомӧн да кӧрт рудаӧн озыр провинцияяс Китайысь. Адззӧ Китайлісь провинцияэз, кӧдна богатӧйӧсь изшомӧн да кӧрт рудаӧн.
Висьталӧй каръяс, кӧні паськалӧма текстильнӧй промышленносьт. Шуӧ городдэз, кӧднаын паськӧтӧм текстильнӧй промышленность.
Висьталӧй ва туйяс Китайлысь да сылысь портъяс. Шуӧ Китайлісь вавыв туйез, а сідзжӧ сылісь порттэз.
Китай — зэв ыджыд видз-му овмӧса страна. Китай — зэв ыджыт сельскохозяйственнӧй страна.
Кызвын олысьыс сэні (9/10 юкӧныс) олӧ сиктъясын. Ӧддьӧн уна населеннё коласісь (ӧкмыс дасӧт) олӧны посаддэзын.
Лёсса да краснозёмнӧй плодороднӧй почва, муссон зэръяс, ыджыд ваа юяс, кодъяс бура лӧсялӧны искусственнӧй орошение нуӧдӧм вылӧ, уна миллионъяса олысь — ставыс тайӧ зэв лӧсялӧ видз-му овмӧслы. Плодороднӧй гӧрд да лёссовӧй мусиннэз, муссоннӧй зэррез, унаваа юэз, кӧдна удобнӧйӧсь искусственнӧй орошеннё понда, унаотира уджлюбитан населеннё — быдсӧн эта благоприятнӧй сельскӧй хозяйство понда.
Китаецъяс зэв важ кадъяссянь нин бура кужлісны муяс вӧдитны. Китаеццез важся каддэзсянь ни вӧлісӧ искусственнӧя мууджаліссезӧн.
Но видз-му овмӧс Китайлӧн, кыдзи и мукӧд юкӧнъяс овмӧсас, сулалӧ вывті улын. Однако, Китайлӧн сельскӧй хозяйство, кыдз и быдсӧн хозяйстволӧн мӧдік отрасллез, сулалӧны ӧддьӧн лажмыт уровеньын.
Машинаяс да минеральнӧй удобрениеяс муяс вылын Китайын абуӧсь. Машинаэз да минеральнӧй удобреннёэз озӧ применяйтсьӧ.
Уджалан скӧт зэв этша. Уджалан пода ӧддьӧн етша.
Став уджыс мунӧ морт киӧн. Удж нуӧтсьӧ морт киэзӧн.
Китайын вӧдитӧны рис, чай, хлопок да мукӧд культураяс. Китайын вӧдитӧны рис, чай, хлопок да мӧдік культураэз.
Бӧръя воясӧ чай босьтӧм Китайын ёна чині. Медбӧрья кадӧ Китайын чай ӧктӧм ёна усис-чиніс.
Крестьянаӧс ёна дзескӧдӧны; налӧн эмӧсь посньыдик му участокъяс (кыдзи и Японияын) да му арендуйтӧмысь мынтӧны ыджыд донъяс. Крестьяна угнетитӧмӧсь, эмӧсь нылӧн учӧтик му участоккез (сідзжӧ кыдз и Японияын) и мынтӧны зэв ыджыт аренднӧй платаэз.
Помещикъяс да кулакъяс киын Китайын юкӧныс став шогмана мусьыс. Китайын помещиккезлӧ да кулаккезлӧ быдсӧн бур муэзісь принадлежитӧ нёльӧт да витӧт часть.
Пӧшти став урожайыс крестьяналӧн мунӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ. Почти быдсӧн урожай, кӧдӧ босьтӧны крестьяна мунӧ аренда да налоггез вештӧмӧ.
Найӧ тшӧт вылӧ видзӧны войска да озырмӧны ростовщикъяс. Ны счёт туйӧ видзсьӧны войскаэз да наживайтчӧны ростовщиккез.
Кызвын крестьянаыс скӧт абутӧмла уджалӧны мусӧ коканъясӧн, найӧ оз вермыны и мӧвпыштнысӧ кутшӧмкӧ машинаяс босьтӧм йылысь. Ӧддьӧн уна крестьяна сійӧн, мыля нылӧн абу пода, уджалӧны ассиныс мусӧ куштаннэзӧн и оз вермӧ думайтны, медбы пыртны кытшӧмкӧ машинаэз.
Ойдлывлӧмъяс да засухаяс бӧрын крестьяна тшыгъялӧны, уна миллион морт кулӧ тшыгла быд во. Ыджыт ва ыждӧммезсянь да засухаэзсянь крестьяна пондӧны тшыгьявны, кӧдаись быд годӧ кулӧны отирыс миллионнэзӧн.
Промышленносьт паськалӧма омӧля. Промышленность зорӧтӧма умӧля.
Из шом да кӧрт рудалӧн озыр запасъяс оз используйтсьыны. Зэв богатӧй изшом да кӧрт руда запассэз оз используйтчӧ.
Тайӧ запасъяс сертиыс Китай — мирын медозыр странаяс лыдын ӧти, а используйтӧм сертиыс — медбӧръяын сулалысь странаяс пиын ӧти. Ны запассэзӧн Китай — мирын медодзза странаэзісь ӧтік, а нійӧ используйтӧмӧн — медбӧрья страна.
Сӧмын кӧнсюрӧ, шуам, Шандунскӧй гӧраяс подув дорын да Ханькоу дінын, капиталистъяс вӧчӧмаӧсь рудникъяс, из шом шахтаяс да металлургическӧй заводъяс. Токо невна местаэзын, кыдз Шаньдунскӧй керӧссэз кок увтын и Ханькоу дынын, капиталисттэзӧн керӧмӧсь рудниккез, изшом шахтаэз да металлургическӧй заводдэз.
Но медся уна Китайын стрӧитӧма текстильнӧй фабрикаяс, кӧні вӧчӧны тканьяс китайскӧй хлопокысь да китайскӧй шӧвкысь. Но медуна Китайын строитӧмӧсь текстильнӧй фабрикаэз, кӧдна китайскӧй хлопокись да китайскӧй шёлкись керӧны тканнез.
Главнӧй центръясыс тайӧ промышленносьтыслӧн — Шанхай да Нанкин; тані гырысь иностраннӧй фабрикаясын уджалӧ уна сё сюрс китайскӧй рабочӧй. Эта промышленностьлӧн главнӧй центррез — Шанхай да Нанкин, кытӧн ыджыт иностраннӧй фабрикаэзын уджалӧны сё сюрссэзӧн китайскӧй рабочӧйез.
Но татшӧм гырысь фабрикаясыс Китайын абу уна, да и стрӧитӧма найӧс неважӧн. Но сэтшӧм гырись фабрикаэс Китаяс етшаӧсь, и керӧмӧсь нія ӧддьӧн важын ни.
Фабрикаяскӧд радын Китайын и ӧні на ёна паськалӧма кустарнӧй промышленносьт. Ордчӧн ныкӧт Китайын эм зэв ыджыт размеррезӧн и кустарнӧй промышленность.
Уна миллион морт кустаръяс да ремесленникъяс кипом станъяс вылын кыӧны тканьяс, вурӧны паськӧм, кӧмкот да с. в. Миллион кустаррез да ремесленниккез киа (ручнӧй) станоккез вылын керӧны тканнез, паськӧм, кӧмкӧт и с. одз.
Китайскӧй рабочӧйяслы мынтӧны зэв ичӧт удждон, а уджӧдӧны 14–16 часӧн сутки. Китайскӧй рабочӧйез получайтӧны заработнӧй платасӧ зэв учӧтӧ, а уджалӧны луннас 14–16 часӧн.
Волысян туйясыс Китайын зэв лёкиникӧсь. Сообщеннё туйез Китайын лоӧны ӧддьӧн умӧль состояннёын.
Войвыв Китайын эмӧсь кык кӧльӧсаа телегаясӧн ветлан туйяс, но найӧ зэв лёкӧсь — унаӧс на пытшкысь сё воясӧн эз вӧчлыны, эз дзоньтавлыны. Ойвыв Китайын эмӧсь кык колесоа телегаэз понда туйез, но эна туйес ёна запуститӧмӧсь (лэдзӧмӧсь) — уна ны коласісь эз вочсьылӧ неӧтік столетия ни.
Грузъяс сэті кыскалӧны медсясӧ рикшаяс; морт вын сэні донъялӧны улӧджык, мулъяс да осёлъяс удж дорысь. Груззэз ны кузя унажыксӧ кыскассьӧны рикшаэзӧн; морт вын сэтчин ченитсьӧ донтӧмжыка, нежели муллэзлӧн да осёллэзлӧн удж.
Кӧрт туйяс Китайын стрӧитӧма этша (12 сюрс км — кык мындаӧн этша ичӧтик Японияын серти). Кӧрттуйез Китайын керӧмӧсь етша (12 сюрс километр — кыкись етшажык, нежели учӧтик Японияын).
Унджык туйыс иностранецъяслӧн. Унажык туйес принадлежитӧны иностранеццезлӧ.
Море вывті да юяс вывті ветлӧм Китайын ёна паськалӧма. Морскӧй да ю судоходство Китайын зорӧтӧма зэв ёна.
Уна дас сюрс паруснӧй да пелыса пыж ветлӧ море берегъяс пӧлӧн, юяс кузя да Великӧй канал кузя, коді ӧтлаалӧ Тяньцзинӧс Нанкинкӧд. Дас сюрссэзӧн паруснӧй да сынсян пыжжез уялӧны доль море береггезӧт, Китай юэз вылӧт да Великӧй канал вылӧт, кӧда йитӧ Нанкинкӧт Тяньцзинь.
Морскӧй пароходъяс кайӧны Янцзы кузя Ханькоуӧдз, а посни морскӧй суднояс кайӧны 1700 км сайӧдз ю вомсяньыс. Морскӧй пароходдэз Янцзы кузя кайӧны Ханькоу дынӧдз, а учӧтик морскӧй судноэз сы уссёсянь кайӧны 1700 километрӧдз.
Кызвын пароходыс иностранецъяслӧн. Унажык пароходдэз принадлежитӧны иностранеццезлӧ.
Ыджыдалысь классъяс Китайын — помещикъяс, кулакъяс, тӧргӧвечьяс да ростовщикъяс (промышленникъяс сэні этша). Китайлӧн господствующӧй классэз — помещиккез, кулаккез, торговеццез да ростовщиккез (промышленниккез сэтчин етшаӧсь).
Но збыль кӧзяеванас Китайын лоӧны иностраннӧй империалистъяс (японскӧйяс, английскӧйяс, американскӧйяс, французскӧйяс да с. в.), кодъяс пӧртісны Китайӧс полуколонияӧ (джынвыйӧ колония). Но подлиннӧй хозяеваӧн странаын лоӧны иностраннӧй империалисттэз (японскӧйез, английскӧйез, американскӧйез, французскӧйез, да мӧд.), кӧдна Китайсӧ пӧртісӧ джын колонияӧ.
Найӧ босьтісны ас кианыс китайскӧй портъяс, кӧрт туйяс да полезнӧй ископаемӧйяс Китайлысь. Нія босьтісӧ асланыс киэзӧ китайскӧй порттэз, кӧрттуйез да Китайлісь пользаа шедтӧссэз.
На киын жӧ унджык фабрикаыс Китайын. Нылӧ принадлежитӧны и уна фабрикаэз, кӧдна эмӧсь Китаяс.
Таысь ӧтдор, иностранецъяс пыртӧны Китайӧ ассьыныс промышленнӧй вӧчасъяс, а мукӧдыс (торъя нин японскӧй империалистъяс) петкӧдӧны Китайысь из шом, руда, хлопок да шӧвк. Этася, Китайӧ иностранеццез вайӧны уна ассиныс промышленнӧй изделлёэз, а мукӧддэс (унажыксӧ японеццез) кыскӧны Китайись изшом, руда, хлопок да шолк.
Веськӧдлан ног сертиыс Китай лыддьысьӧ республикаӧн, но местаяс вылын торъя обласьтъясын (провинцияясын) медыджыдъясыс губернаторъяс (военнӧй генералъяс); найӧ омӧля подчиняйтчӧны Китайскӧй республикаса центральнӧй правительстволы. Управленнё форма сьӧрті Китай лыддиссьӧ республикаӧн, но местаэзын торья областтез юралӧмын (провинцияэзын) сулалӧны военнӧй генераллэзісь губернаторрез, кӧдна Китайскӧй республика центральнӧй правительстволӧ етша подчиняйтсьӧны.
Кыдзи центральнӧй правительство, сідзжӧ и губернаторъяс видзӧны интересъяссӧ китайса эксплоататорскӧй классъяслысь да иностраннӧй империалистъяслысь, кодъяс ӧтвылысь увтыртӧны уна сё миллион лыда китайскӧй уджалысь йӧзӧс. Кыдз центральнӧй правительство, сідз и губернаторрез дорйӧны интерессэсӧ Китайскӧй эксплуатируйтісь классэзлісь да иностраннӧй империалисттэзлісь, кӧдна ӧтлаын порабощайтӧны сё миллионнэзӧн Китайись уджалісь отирӧс.
Провинцияясса губернаторъяс Китайын частӧ кыпӧдлӧны война мӧда-мӧдныслы паныд, либӧ центральнӧй правительстволы паныд. Китай провинцияэзлӧн губернаторрез ӧта-мӧд вылӧ лэбтӧны мукӧдчид войнаэз, либо центральнӧй правительство вылӧ.
Тайӧ вир кисьтана ас кост войнаяссьыс страдайтӧны медсясӧ уджалысь йӧз. Эна ӧтамӧд коласся вир кисьтана войнаэзсянь страдайтӧны унажыксӧ уджалісь отир.
Увтыртана, нартитана китайскӧй рабочӧйяс да крестьяна нуӧдӧны революционнӧй кось иностраннӧй капиталлы паныд, а сідзжӧ и асланыс помещикъяслы да капиталистъяслы паныд. Китайлӧн угнетённӧй рабочӧйез да крестьяна нуӧтӧны революционнӧй пессьӧм паныт иностраннӧй капитал вылӧ, а сідзжӧ и асланыс помещиккез да капиталисттэз вылӧ.
Некымын провинцияын Китайын лӧсьӧдӧма некымын гырысь сӧветскӧй районъяс, кӧні олысьыс лыддьысьӧ дас миллионъясӧн. Неӧтік Китай провинцияын эмӧсь ыджыт советскӧй районнэз, кӧдналӧн населеннё лыддиссьӧ дас миллионнэзӧн.
Китайскӧй сӧветскӧй районъясса рабочӧйясӧн да крестьянаӧн лӧсьӧдӧм Краснӧй армия уна во нин нуӧдӧ героическӧй кось международнӧй империализмӧн медалӧм китайскӧй генералъяс войскаяскӧд. Гӧрд армия, кӧда организуйтӧма Китайскӧй советскӧй районнэзісь рабочӧйезӧн да крестьянаӧн, нуӧтӧ неӧтік год ни международнӧй империализм китайскӧй ставленник войскаэзкӧт героическӧя пессьӧм.
[Культурнӧй быдмӧгъяс да пӧскӧтинаяс Китайын. [Китайын культурнӧй быдмассэзлӧн да поскотинаэзлӧн карта.
Рис вӧдитан районъяс Рискӧдзан районнэз
Чай культураа районъяс Чай культура районнэз
Пӧскӧтинаа районъяс Подавидзан районнэз
Шӧвк вӧдитӧмлӧн войвыв граница Ойвывса шёлквӧдитан граница
Хлопок вӧдитӧмлӧн войвыв граница] Ойвывса хлопоквӧдитан граница]
[Ыджыд канал Китайын. [Китайын ыджыт канал.
Корсьӧй сійӧс Китай карта вылысь. Адззӧ сійӧ Китай карта вылісь.
Йӧзыс пыжас — чери кыйысьяс; лэбачьясыс — бакланъяс. Пыжйын отир — черикыйиссез; кайез — эта бакланнэз.
Найӧ сунлӧны ваӧ, кыйӧны чери да лэптӧны сійӧс пыжас. Нія ныряйтӧны ва пытшкӧ, кутӧны чериэзӧс и кыскалӧны нійӧ пыжӧ.
Голяяссӧ налысь кӧрталӧны, медым найӧ эз вермыны ньылыштны черисӧ (японецъяс бакланъяслы голяас сюйӧны кӧрт кольчаяс).] Голяэзнысӧ нылісь кӧрталӧны, медбы не сетны ньылавны чериэз (японеццез жӧ бакланнэзлӧ голяэзӧ кышалӧны кӧртовӧй кольчоэз).]
[Китайскӧй рикшаяс двуколка вылын кыскӧны пызь Бэйпин уличаясӧд.] [Бэйпин уличаэзӧт рикшаэз-китаеццез кыскӧны пизьӧн кыкколесоа телега.]
Манчжурия. Манчжурия.
Лунвылын Манчжурияын, кӧні визувтӧ Ляохэ ю, куйлӧны лёсса плодороднӧй муяс, муссонъяс татчӧ вайӧны тырмымӧн зэръяс; зэв плодороднӧй сідз жӧ Манчжурия шӧр юкӧнлӧн увтас, кӧні визувтӧ Сунгари ю, Амурлӧн вожыс. Манчжурия лунвылын, кытӧн визывтӧ Ляохэ ю, куйлӧны плодороднӧй ыббез, кӧдна вевттьӧмӧсь лёссӧн и кӧдна ёна орошайтсьӧны муссоннӧй зэррезӧн; ӧддьӧн плодороднӧй сідзжӧ лажмытін, кӧда занимайтӧ Манчжуриялісь шӧрӧт часть, кытӧн визывтӧ Сунгари ю, Амурлӧн приток.
Тані муяс вежласьӧны гӧрлывтӧм чернозёма степъясӧн. Сэтӧн ыббез чередуйтсьӧны эшӧ гӧрлытӧм сьӧдмусина степпезкӧт.
Гӧраяс, кодъяс сулалӧны Манчжурия гӧгӧрын, — Ыжыд Хинган (рытыввылын), Ичӧт Хинган да мукӧд — вевттьысьӧмаӧсь сьӧд-пемыд вӧръясӧн. Керӧссэз, кӧдна гӧгӧртӧны Манчжурияӧс, — Ыджыт Хинган (рытвылын), Учӧт Хинган и мӧдіккез — вевттьӧмӧсь дремучӧй вӧррезӧн.
Му пытшкас куйлӧны из шом, кӧрт рудаяс, зарни. Му недраэз богатӧсь изшомӧн, кӧрт рудаэзӧн, золотоӧн.
Кӧреннӧй олысьясыс тайӧ странаас — манчжуръяс. Кореннӧй оліссез эта страналӧн — манчжуррез.
Войдӧр найӧ вӧліны асвыйӧн олысь (независимӧй) народӧн. Одзжык нія вӧлісӧ независимӧй отирӧн.
Кымынкӧ сё во сайын найӧ пӧкӧритісны Китай. Неӧтік сё год одзті нія покоритісӧ Китайӧс.
Но китаецъясӧс пӧкӧритӧм бӧрын найӧ сэтшӧма сорсисны накӧд, весиг босьтісны налысь став обычайяссӧ да вунӧдісны даже ассьыныс кывнысӧ. Но, китаеццез покоритӧм бӧрын, манчжуррез сідз сорлассисӧ ныкӧт, што босьтісӧ нылісь быдсӧн обычайез и нельки вунӧтчисӧ ассиныс кывнысӧ.
Ӧні асас Манчжурияас населениеыс китаецъясысь, кодъяс овмӧдчисны Ляохэ да Сунгари юяс пӧлӧн да зэв бура вӧдитӧны сэні ассьыныс муяссӧ, кӧдзӧны гаолян (гырысь просо), соя бобы, мак да табак. Ӧні и ачыс Манчжурияын сьӧкыт тӧдны, кин манчжур, кин китаец, кӧдна пуксьӧтісӧ (заселитісӧ) Ляохэ да Сунгари ю долинаэз и кытӧн зэв бура уджалӧны ассиныс ыббез, кӧдна кӧдзӧмӧсь гаолянӧн (исполинскӧй просаӧн), соевӧй бобиэзӧн, макӧн да табакӧн.
Гӧра выв вӧръясын век на ветлӧны манчжуръяскӧд ӧти рӧдвужысь петӧм тунгусъяс да мукӧд народъяс; найӧ кыйӧны низьяс, туланъяс да тигръяс. Керӧс вӧррезын сё эшӧ бродитӧны манчжуррезлӧ родственнӧй тунгуссэз да мӧдік народдэз, кӧдна вӧралӧны соболлез вылӧ да тиграэз вылӧ.
Неважӧн (1931-ӧд воӧ) Манчжурияӧс босьтісны японецъяс; ещӧ 1905-ӧд воӧ, русско-японскӧй война бӧрын, найӧ босьтісны Ляодун полуостровлысь лунвыв юкӧнсӧ Дайрен порткӧд. Неважын (1931 годӧ) Манчжурия босьтӧма японеццезӧн, кӧдна эшӧ 1905 годӧ, русско-японскӧй война бӧрын, пондісӧ владейтны Дайрен порткӧт Ляодун кӧдж лунвыв частьӧн.
Ӧні найӧ пыртісны ассьыныс войскаяссӧ став Манчжурияас, а сідз жӧ мыйкӧ мында юкӧнӧ Китаяс. Ӧні нія асланыс войскаэзӧн босьтісӧ Манчжуриясӧ быдсӧн, а сідзжӧ и аслас Китайлісь часть.
Японияса империалистъяс йӧзӧдісны, Манчжурия пӧ торйӧдчис Китайысь да лӧсьӧдіс пӧ быттьӧкӧ ас выйӧн олысь (самостоятельнӧй) государство — Манчжоу-го. Японскӧй империалисттэз объявитісӧ, што Манчжурия торйӧтчис Китай дынісь и керис быттьӧ бы самостоятельнӧй государство — Манчжоу-го.
Япония стрӧитӧ Манчжурияын выль кӧрт туйяс да паськӧдӧ из шом перйӧм. Манчжурияын Япония строитӧ виль кӧрттуйез да паськӧтӧ изшом копиэз.
Главнӧй каръяс Манчжурияын: Мукден — важ столица, гӧгӧрыс лэптӧма джуджыд стенаяс да башняяс, Харбин — важнӧй пристань Сунгари ю вылын, кӧрт туй вожъяс шӧрын (центрын), да Чанчунь — ӧнія столица да кӧрт туйяслӧн центр (узел). Манчжуриялӧн главнӧй городдэз: Мукден — важся столица, кӧда гӧгӧртӧма вылын стенаэзӧн да башняэзӧн, Харбин — кӧрттуйез бӧрын да Сунгари ю вылын важнӧй пристань, и Чанчунь — ӧння столица да кӧрттуй гӧрӧд.
Пытшкӧсса Монголия да Рытыввыв Китай. Пытшкись Монголия да Рытвыв Китай.
Тайӧ кык странаыс, ӧтлаын босьтӧмӧн, кыссьӧны пӧшти 4 сюрс км кузя. Эна кыкнан странаыс, ӧтлаын босьтӧмӧн, нюжалӧмӧсь почти 4 сюрс километр.
Асыввылын Пытшкӧсса Монголия ӧтлаасьӧ Войвыв Китайкӧд, а рытыввылын Китайлӧн владениеясыс воӧны Памирӧдз да Тянь-Шаньӧдз, тані границаясыс налӧн мунӧны СССР-кӧд. Асыввылын Пытшкись Монголия ӧтлаасьӧ Ойвыв Китайкӧт, а рытвылын Китайлӧн владеннёэз локтӧны Памир да Тянь-Шань дынӧдз, кытӧн нія граничитӧны СССР-кӧт.
Тайӧ зэв ыджыд полосаыс дзоньнас мунӧ кос степъясӧд, полупустыняясӧд да пустыняясӧд. Быдсӧн эта ӧддьӧн ыджыт полосаыс кыссьӧ кӧс степпез кузя, джынпустыняэз да пустыняэз кузя.
Кос степъясын да полустепъясын кочуйтӧны монголъяс — вӧв, ыж да гырысь сура скӧт стадаяскӧд, а тшӧкыда кодь весигтӧ и кык гӧрба верблюдъяскӧд; найӧ пыр ветлӧны ӧти пӧскӧтина вылысь мӧдӧ, сьӧрсьыныс найӧ новлӧдлӧны войлок юртаяс. Кӧс степпез вылын да джынстеппез вылын вӧв стадоэзӧн, баляэзӧн, гырись сюра подаӧн и нешоча сідзжӧ кыкгорба верблюддэзӧн кочуйтӧны монголлэз; нія пыр ӧтік поскотина вылісь вуджӧны мӧдік поскотина вылӧ и кыскалӧны ассиныс войлока юртаэз.
Во гӧгӧрӧн мунӧны некымын сюрс километр. Ӧтік годӧн мунӧны неӧтік сюрс километр.
Скӧт видзӧм — пӧшти став ужыс налӧн. Подавӧдитӧм — нылӧн почти дзир ӧтік занятия.
Найӧ зэв бура верзьӧмӧн ветлӧны да зэв радейтӧны панласьны вӧвъяснаныс. Нія бур наездниккез и любитӧны состязайтчыны верзьӧмӧн вашӧтлӧмын.
Зэв ыджыд тӧдчанлун Монголиялы кутӧны автомобильнӧй туйяс, кодъясӧс стрӧитӧма Калгансань Улан-Баторӧдз (Монгольскӧй народнӧй республикаын) да Хамиӧдз (Рытыввыв Китайын). Монголия понда ыджыт значеннё видзӧны автомобильнӧй туйез, кӧдна керӧмӧсь Калганісь Улан-Батор вылӧ (Монгольскӧй народнӧй республикаын) и Хами вылӧ (Рытвыв Китайын).
Сэті ветлӧны автобусъяс да грузӧвӧй автомобильяс, вежмасьӧны кык гӧрба верблюд караванъяскӧд. Ны кузя ветлӧны автобуссэз да автомобиллез, кӧдна соперничайтӧны кыкгорба верблюд караваннэзкӧт.
Туйяс пӧлӧныс лӧсьӧдалӧма шойччан керкаяс (заезжӧй дворъяс) да бензина колонкаяс. Туйезӧт доль керӧмӧсь пыралана картаэз да бензинӧн колонкаэз.
Рытыввыв Китайын (Синьцзян) став олӧмыс мунӧ оазисъясын, юяс пӧлӧн, кодъяс визувтӧны джуджыд гӧраяссянь: Куэнь-Луньсянь, Тянь-Шаньсянь. Рытвыв Китайын (Синьцзян быдсӧн оланыс чукӧртӧма оазиссэзын, кӧдна куйлӧны ю береггез вылын, кӧдна визывтӧны вылын керӧссэз вылісь, кыдз Куэнь-Лунь вылісь, Тянь-шань вылісь.
Тайӧ гӧраяс вылас куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс, найӧ сетӧны ва уна юяслы, шуам, Тарим юлы Синь-Цзянын, Или юлы. Эна керӧссэз вылын куйлӧны векся лыммез, кӧдна питайтӧны уна юэз, кыдз шуам, Синьцзянын Тарим ю, Или ю.
Оазисъясын Тарим ю пӧлӧн да сійӧ вожъяс пӧлӧн олӧны турко-татара; искусственнӧй каналъяс (арыкъяс) кузя найӧ веськӧдӧны васӧ юясысь асланыс муяс вылӧ да садъясӧ, босьтӧны бур урожайяс; вӧдитӧны найӧ шобді, арбузъяс, дыняяс да разнӧй фруктъяс: абрикосъяс, персикъяс да мук. Тарим береггез да сы притоккез дорӧт оазиссэзын олӧны турко-татараэз; искусственнӧй каналлэз кузя (арыккез кузя) юэзісь нія нуӧтӧны ва асланыс ыббез да саддэз вылӧ, босьтӧны бур шогді, арбуз, дыня да мӧдік фрукта урожайез, кыдз абрикоссэз, персиккез да мӧд.
Но кӧні помасьӧны арыкъяс, сэні помасьӧны садъяс да заводитчӧны пустыняяс. Но кытӧн кончайтчӧны арыккез, сэтчин кончайтчӧны саддэз да пондӧтчӧ пустыня.
Главнӧй каръяс Синьцзянын Яркенд — Тарим вылын да Кульджа — Или вылын. Синьцзянын главнӧй городдэз: Тарим вылын Яркенд да Или вылын Кульджа.
Тибет. Тибет.
Тибет — му вылын медся джуджыд гӧраяса страна, плоскогорье сяма. Эта — му вылас ӧддьӧн вылын керӧса страна, кӧда вачкисьӧ плоскӧй керӧсаин вылӧ.
Сэні гӧра хребетъяс костын, кодъяс нюжӧдчӧны рытывсянь асыввылӧ, долинаясыс тырӧмаӧсь посни да гырысь изйӧн, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь сэні нэм чӧжъясӧн. Сэтчин керӧс хребеттэз коласся долинаэз, кӧдна нюжалӧмӧсь рытвывсянь асыввылӧ, тырӧмӧсь щебеньӧн да иззэзӧн, кӧдна ӧксисӧ сэтчӧ веккез чулалӧмӧн.
Найӧс оз мыськыны ваяс, оз нуны юяс, климатыс сэні зэв кос да. Нія ваӧн озӧ миськассьӧ и озӧ нуӧтсьӧ юэзӧн, сійӧн што климат сэтчин ӧддьӧн кӧс.
Сӧмын шочиник турун быдмӧ Тибетскӧй гӧраяс да вывтасъяс бокъясын; вӧръяс абу пӧшти некӧн; долинаясын уна тыяс, шуам Куку-нор, Тэнгри-нор, но пӧшти став тыыс Тибетын сола. Токо зэв умӧлик турун вевттьӧ Тибет керӧссэзлісь покаттэз да плоскӧй керӧсаиннэз; вӧррез абуӧсь почти некытӧн; долинаэзын уна тыэз, шуам, Куку-нор Тэнгри-нор, но почти быдӧс тибетскӧй тыэс солаӧсь.
Олӧны Тибетын монголъяс (войвылын, Куку-нор ты гӧгӧрын), тангутъяс да тибетецъяс. Олӧны Тибетын монголлэз (ойвылын, Куку-нор ты дынын), тангуттэз да тибетса.
Тангутъяс — скӧт видзысь кочевникъяс; ыжъясысь да вӧвъясысь ӧтдор, найӧ вӧдитӧны ещӧ гӧра выв ӧшъясӧс — якъясӧс; на вылын ветлӧны верзьӧмӧн либӧ кӧрталӧны мышку выланыс нопъяс (вьюкъяс), кодъясӧн якъяс кокниа кайӧны гӧра вывъясӧ (йизьӧм бокъясӧдыс найӧ лэччӧны гыжъяс выланыс, конькияс вылын моз). Тангуттэз — кочевниккез-подавӧдитіссез; баляэзся да вӧввезся, нія паськӧтӧны эшӧ керӧс быккез яккез; ны вылын ветлӧны верзьӧмӧн либо ны спинаэз вылӧ пуктӧны юккез, кӧднаӧн нія кокнита кайӧны керӧссэз вылӧ (йысялӧм покаттэз вылӧт нія лэдзчӧны асланыс копытаэз вылын, кыдз конёккез вылын).
Олӧны тангутъяс як гӧнысь вӧчӧм сьӧд шатёръясын. Тангуттэз олӧны шатраэзын, кӧдна кӧрӧмӧсь сьӧд як вурунісь.
Тибетецъяс олӧны ӧти местаынджык: долинаясын гӧраяс костын найӧ вӧдитӧны ид, олӧны изъясысь вӧчӧм керкаясын. Тибетса унажыксӧ олӧны оседлӧя; керӧс колас долинаэзын нія вӧдитӧны ид; олӧны керкуэзын, кӧднӧ керӧны иззэзісь.
Му вӧдитӧм медсясӧ паськалӧма лунвыв Тибетын — Брахмапутра ю пӧлӧн, Гималайяс да Транс-Гималайяс костын. Ӧддьӧнжык му уджалӧмыс паськаліс Тибет лунвылын — Брахмапутра ю долинаын, кытӧн сія визывтӧ Гималайез да Транс-Гималайез коласӧт.
Сэні жӧ сулалӧ главнӧй карыс Тибетлӧн Лхаса. Сэтӧн жӧ сулалӧ Тибетын и главнӧй город Лхаса.
Бӧръя кадӧ Тибетын ыджыд влияние босьтісны англичана, кодъяс пырисны сэтчӧ лунвывсянь, Индияысь. Бӧрья кадӧ Тибетын ыджыт влияннё босьтісӧ англичана, кӧдна пырисӧ сэтчин асывсянь, Индияись.
ИНДИЯ. ИНДИЯ.
Плӧщадь 4675 сюрс кв. км. Площадь — 4675 сюрс кв. км.
Население 353 млн. морт. Населеннё — 353 млн.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мореяс кытшовтӧны Индияӧс? Кытшӧм мореэз миськалӧны Индияӧс?
Кутшӧм гӧраяс ограничивайтӧны сійӧс? Кытшӧм керӧссэз сійӧ граничитӧны?
Кӧні вуджӧ Индияӧс войвыв тропик? Кыт Индияӧс кералӧ Ойвыв тропик?
Мерайтӧй костсӧ Калькуттасянь (Ганг ю вом дорын) Карачиӧдз (Инд ю вом дорын), корсьӧй Европаысь мӧда-мӧдсяньыс татшӧм жӧ коласта каръяс. Мерайтӧ ылынасӧ Калькуттасянь (Ганга уссё дынын) Карачи дынӧдз (Инд уссё дынын) и адззӧ Европаись городдэз, кӧдна сулалӧны ӧтамӧдсянь сы ылына жӧ.
Висьталӧй государствояс, кодъяскӧд мунӧ границаыс Индиялӧн, да корсьӧй места, кӧні Индия воӧ матӧ СССР бердӧ. Шуӧ государствоэз, кӧднакӧт граничитӧ Индия, и адззӧ места, кытӧн Индия матӧ локтӧ СССР-лань.
Ыджда, сулаланін да очертание. Величина, положеннё да очертаннё.
Индия босьтӧ Индостан полуостров, Индостанскӧй увтас да Гималайскӧй гӧраяс. Индия занимайтӧ Индостан кӧдж, Индостанскӧй лажмытін да Гималайскӧй керӧссэз.
Войвыв тропик юкӧ Индияӧс кык ӧткодь кымын юкӧнӧ; но Войвывсянь сійӧс сайӧдӧны зэв джуджыд гӧраяс да, Индия пӧшти дзоньнас лоӧ жар климата тропическӧй странаӧн. Ойвыв тропик торйӧтӧ Индиясӧ приблизительно кык ӧтыжда часть вылӧ, но сідз кыдз ойвывсянь сія йӧрйӧма зэв ыджыт керӧссэзӧн, то Индия являйтчӧ жар климата тропическӧй странаӧн.
Плӧщадь сертиыс сійӧ матӧ Европа джын ыджда. Площадь сьӧрті сія лоас почти джын Европа ыжда.
Индийскӧй океан вылын Индиялӧн сулалӧмыс зэв лӧсялӧ волысьӧмъяслы, ӧтарсянь — Рытыввыв Азиякӧд да Европакӧд (Суэцкӧй канал пыр), мӧдарсянь — Асыввыв Азиякӧд, Китайкӧд да Япониякӧд. Индиялӧн Индийскӧй океан вылын сношеннёэз понда положеннёыс удобнӧй ӧтӧр лапӧлӧ — Рытвыв Азиякӧт да Европакӧт (Суэцкӧй канал пыр), а мӧдӧр лапӧлӧ — Асыввыв Азиякӧт — Китайкӧт и Япониякӧт.
Таысь ӧтдор, Индияысь мунӧны туйяс Рытыввыв Африкаӧ да Австралияӧ. Этася, Индияись мунӧны туйез Рытвыв Африкаӧ да Австралияӧ.
Индия берегъясын бухтаяс этша, но сылӧн эмӧсь жӧ удобнӧй портъяс: рытыввылын — Бомбей, асыввылын Калькутта, лунвылын, Цейлон ді вылын — Коломбо, кӧні ӧтлаасьӧны разнӧй туйяс, кодъяс мунӧны Индийскӧй океан пыр. Индиялӧн береггез вундалӧмӧсь бухтаэзӧн етша, но сёжӧ сылӧн эмӧсь удобнӧй порттэз: рытвылын — Бомбей, асыввылын — Калькутта и лунвылын, Цейлон остров вылын — Коломбо, кытӧн крестассьӧны быдкодь туйез, кӧдна мунӧны Индийскӧй океан пыр.
Мӧдарӧ, суша вылын Индияӧс пӧшти дзикӧдз торйӧдӧны джуджыд гӧраяс орчча странаясысь. А кӧсін вылын Индия почти торйӧтӧма соседса странаэз дынісь вылын керӧссэзӧн.
Миян Союзысь туйяс Индияӧ мунӧны Гиндукуш джуджыд хребетъяс вомӧн (Афганистанын) либӧ зэв джуджыд гӧраяса Памир вомӧн, кӧні Индия да СССР костын мунӧ Афганистанлӧн сӧмын зэв векньыдик полоса (40 км пасьта гӧгӧр). Миян Союзісь туйез мунӧны Индияӧ вылын Гиндукуш хребеттэз пыр (Афганистанын) либо зэв вылын керӧса Памир страна пыр, кытӧн Индия да СССР коласын эм токо векнитик полоса (паськытанас — 40 км мымда), кӧда принадлежитӧ Афганистанлӧ.
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні заводитчӧны Индостанскӧй увтасвывса юяс? Кытӧн пондӧтчӧны Индостанскӧй лажмытінлӧн юэз?
Кӧні Индияын складчатӧй гӧраяс да кӧні массив платояс? Кытӧн Индияын чукыра керӧссэз и кытӧн массивнӧй плато?
Кӧні Индияын (карта, 151 лб.) гожӧмын овлӧны гырысь зэръяс да мыйла? Кытӧн Индияын (карта, 154 листбок) гожумнас усьӧны ыджыт зэррез и мыля?
Кӧні зэр овлӧ этша? Кытӧн нія етша?
Мыйла Индияын тӧлыс кос? Мыля Индияын тӧлыс кӧс?
Войвылын Индияын сулалӧ Гималайскӧй горнӧй страна, коді кыссьӧ 2400 км кузя да плӧщадь сертиыс лоӧ 13 пӧв ыджыдджык Европейскӧй Альпыясысь. Индия ойвылын куйлӧ Гималайскӧй керӧса страна, кӧда нюжалӧма 2400 км ылына и площадь сьӧрті ыджытжык Европейскӧй Альпаэзся 12-ись.
Нелямын йыв Гималайскӧй гӧраясын кайӧны 7 сюрс м судтаӧдз дай вылӧджык. Гималайезын нёльдас йыв лэбӧны 7 и унажык сюрс метрӧдз.
Нэмӧвӧйя лым граница (визь) куйлӧ на вылын 5–6 сюрс м судтаын (Альпыясын — 3 сюрс м судта гӧгӧр), гӧра вывъясыс кузяла нэмӧвӧйя лымъяс улын, кытысь артмӧны вывті гырысь ледникъяс да лэччӧны долинаясӧ 4–3 сюрс м-ӧдз; мукӧд ледникъясыс Гималайяслӧн да Каракорумлӧн ёна гырысьӧс Европаса ледникъясысь. Ны вылын векся лыммезлӧн граница куйлӧ вылынанас витсянь и квать сюрс метрӧдз (Альпаэзын — 3 сюрс метр гӧгӧр), но сёжӧ нылӧн гребеннез быдсӧн ны нюжалӧмын вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн, кӧднаись аркмӧны ӧддьӧн ыджыт ледниккез, кӧдна лэдзчӧны долинаэзӧ 3–4 сюрс метрӧдз и Гималайезлӧн да Каракорумлӧн мукӧд ледниккез ылӧ кольӧны асланыс ыждаӧн Европаись ледниккесӧ.
Гималайскӧй гӧраяс подулын кыссьӧны векньыдик полосаӧн тропическӧй нюръяса вӧръяс — джунгли. Гималайез кок увтӧт векнитик полосаӧн кыссьӧны тропическӧй нюра вӧррез — джунглиэз.
Найӧ сэтшӧма тырӧмаӧсь тростникӧн да бамбукӧн, сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, чертӧг весигтӧ мукӧддырйи он и письт мунны. Нія сідз тшӧка быдмисӧ тростникӧн да бамбукӧн, сідз каттисьӧмась лианаэзӧн, што мунны ныӧт верман токо черӧн.
Олӧны сэні зэв уна быдсяма мича лэбачьяс, тигръяс — лианаӧн гартчӧм пуяс да бамбук рощиясын, дикӧй порсьяс да с. в., Ныын обитайтӧны быд рӧма гӧна лыдтӧм кайез, тигррез, кӧдна ӧння виӧдз адззӧны аслыныс приютсӧ бамбук заросллез да пуэз коласын, кӧднія каттьӧмӧсь лианаэзӧн, дикӧй порссез и с. одз.
сынӧдыс тырӧма насекомӧйясӧн — малярия новлӧдлысь номъясӧн, дзизгысь цикадаясӧн, а войясын лэбалӧны светлякъяс. Воздух тыртӧма насекомӧйезӧн — малярийнӧй номмезӧн, герскан цикадаэзӧн, а ойезнас лэбалісь светляккезӧн.
Неважӧн на джунглиясын овлісны дикӧй слӧнъяс да носорогъяс, но ӧні найӧс бырӧдӧма нин. Эшӧ неважын джунглиэзын олісӧ дикӧй слоннэз да носороггез, но ӧні нія вийӧмӧсь.
Джунглиясӧн вевттьысьӧмаӧсь не сӧмын нюръяса равнинаяс гӧра подувъясын, найӧ (джунглияс) кайӧны и гӧра водзьясӧ 500–800 м судтаӧдз, кӧні муыс грунтӧвӧй ваӧн ёна кӧтасьӧма. Джунглиэз вевттьӧны кокувттэз дынын не токо нюра ровнӧйиннэз, но кайӧны керӧсодззезӧ 500–800 метрӧдз, кытӧн мусиныс ёна влажнӧйсьӧтӧма грунтовӧй ваӧн.
Тропическӧй вӧръяс кайӧны Гималайскӧй гӧраяс бокӧд 2–3 сюрс м судтаӧдз, сэсся вуджӧны сора да лыска вӧръясӧ. Тропическӧй вӧррез лэбӧны Гималайез покаттэз кузя 2–3 сюрс метрӧдз и сыбӧрын вуджӧны сора лысъя вӧррезӧ.
Рытыввыв Гималайясын, кӧні осадок усьӧ этшаджык (шуам, Инд ю йылын), вӧръяс этша, сэні уна места босьтӧны гӧра выв лугъяс. Рытвыв Гималайезын, кытӧн осадоккез усьӧны етшажык (шуам, Инд ю истоккезын), вӧррез етша, и сэтчин уна места занимайтӧны керӧс видззез.
Гималайскӧй гӧраяс подув пӧлӧн куйлӧ вывті ыджыд Индостанскӧй (либӧ Индогангскӧй) увтас; тайӧ увтасыс артмис сідзи жӧ, кыдзи Ломбардскӧй увтас, море заливысь, кодӧс тыртісны асланыс ваясӧн юяс: Инд, Ганг да Брахмапутра вожъясныскӧд. Гималайез кокувтӧт доль нюжалӧма зэв ыджыт Индостанскӧй (либо Индо-Гангскӧй) лажмытін, кӧда аркмис сідзжӧ, кыдз и Ломбардскӧй, море заливись, кӧдія тыртӧма пуксьӧссэзӧн сэтшӧм юэзісь, кыдз Инд, Ганг да Брахмапутра ны притоккезӧн.
Тайӧ ваясъясыс — зэв посни лыа да сёй. Эна пуксьӧссэз шогмӧны зэв поснит сёй да песӧк торрезісь.
Позьӧ мунны увтасӧдыс Карачисянь Калькуттаӧдз, и некытысь он аддзы рыхлӧй ваясъяс костысь ни ӧтик из. Туйӧ мунны эта лажмытін вылӧт Карачисянь Калькуттаӧдз, и некытӧн он адззы сы вылісь, рышкыт ю пуксьӧссэз коласісь, ӧтік из тор.
Вылысяньыс ваясъяс вевттьысьӧмаӧсь краснозёмӧн — зэв бур (плодороднӧй) гӧрдов-вижов рӧма муӧн, коді артмӧма уна нэм чӧжӧн ю ваясъясысь. Вевдӧрсянь пуксьӧссэз вевттьӧмӧсь гӧрдмусинӧн — плодороднӧйӧн, Гӧрд веж рӧма мусинӧн, кӧда ю пуксьӧссэзісь аркмис веккез сьӧрна.
Брахмапутра Гангкӧд тшӧтш вӧчӧны зэв ыджыд дельта; тайӧ дельтаыс зэв ӧдйӧ содӧ, петӧ Бенгальскӧй заливӧ. Брахмапутра ӧтлаын Гангкӧт керӧны ӧтік ӧддьӧн ыджыт дельта, кӧда чожа быдмӧ Бенгальскӧй залив пытшкӧ пырӧмӧн.
Лунвыв юкӧнсӧ Индияысь босьтӧ Декан плоскогорье. Индиялісь лунвыв частьсӧ занимайтӧ плоскӧй керӧсаин Декан.
Тайӧ вывті ыджыд тшӧтшкӧс глыба; тані — зэв важся кристаллическӧй породаяс да кӧнсюрӧ, торъя нин рытыв-войвылын, сійӧ вевттьысьӧма важ вулкан шыбласъясӧн — базальт трапъясӧн, кодъяс сьӧд равнинаяс кодьӧсь. Эта ӧддьӧн ыджыт плоскӧй глыба; сія сулалӧ зэв важся кристаллическӧй породаэзісь и мукӧд местаэзын, ӧддьӧнжыксӧ ой-рытвылын, вевттьӧма важся вулкан излияннёэзӧн — базальтовӧй траппезӧн, кӧдналӧн видыс кыдз сьӧд ровнӧйиннэз.
Тайӧ из породаяс вылас куйлӧ плодороднӧй (бур) му — краснозём, а трапъяс вылын — весиг чернозём. Быдсӧн эна изъя породаэз вевдӧрын куйлӧ плодороднӧй мусин — гӧрдмусин, а траппез вевдӧрын — нельки сьӧдмусин.
Кор артмисны Гималайскӧй складкаяс, сэки став глыбаыс кыптіс аслас рытывладорнас; тайӧ дорыс, коді кайӧ кӧнсюрӧ 2700 м судтаӧдз, шусьӧ Рытыввыв Гатыясӧн. Быдсӧн глыбаыс, сэк кӧр аркмисӧ Гималайскӧй чукыррез, лэбис аслас рытвыв дорӧн, и эта дорыс, кӧда мукӧд местаын сибалӧ 2700 м-ӧдз, новйӧтӧ ним Рытвыв Гаттэз.
Тайӧ Гатыясыс крута помасьӧны морелань да ньывка лэччӧны асывланьӧ, кытчӧ визувтӧны и главнӧй юясыс Деканлӧн. Эна Гаттэз крутӧя орӧны мореланьӧ и пологӧя лэдзсьӧны асывланьӧ, кӧдӧрӧ и визывтӧны Дэканлӧн главнӧй юэз.
Юясыс тайӧ визувтӧны ёна увтаса паськыд долинаясын, вуджӧны плоскогорьелысь помсӧ асыввылын — Асыввыв Гатыяс. Эна юэз визывтӧны пыдын и паськыт долинаэзӧт, асыввылын плоскӧй керӧсаинлісь дор вундалӧмӧн, — Асыввыв Гаттэз.
Му пытшкыс Индияын абу торъя озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн. Индиялӧн му недраэс пользаа шедтӧссэзӧн не сідз ёна богатӧйӧсь.
Деканса кристаллическӧй породаяс костын паныдасьлӧны разнӧй металлъяс да рудаяс, но этша: зарни, эзысь, свинец, алмазъяс да с. в. Декан кристаллическӧй породаэз коласын пуктасьӧны быдкодь металлэз да рудаэз, но неыджыт количествоӧн: золото, серебро, свинец, алмаззэз и с. одз.
Из шом ёнджыка паныдасьлӧ Деканын да сійӧ войвыв подулын, Ганг ю вом дорын; нефть эм сӧмын ӧти районын, да и сійӧ абу Индияас, а Бирмаын (орчча Индокитай юкӧнын), коді пырӧ сэтчӧ веськӧдлӧм сертиыс. Унажык изшомыс пантасьӧ Декан вылын сы ойвыв кокувтын, матын Ганг уссё дынын; нэфть эм токо ӧтік районын, да и то не самӧй Индияын, а Бирмаын (соседса Индокитай частьын), кӧда пырӧ сы дынӧ управленнё сьӧрті.
Климат Индияын тропическӧй, джуджыд гӧра бокъясын ӧтдор. Климат Индияын тропическӧй, кытчӧ оз пырӧ токо вылын керӧс покаттэз.
Весиг тӧлын (январ тӧлысьын) шонді Индияын кайӧ вылӧ да шонтӧ ёна; сы понда тӧлын Войвыв Индияын овлӧ сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи Францияын да Германияын гожӧмын. Нельки тӧвнас (январын) Индияын шонді лэбӧ вылына и шонтӧ ёна; сійӧн тӧлӧн Ойвыв Индияын овлӧ сідзжӧ шоныт, кыдз гожумнас Францияын да Германияын.
Январ тӧлысся шӧр температура Индостанскӧй увтасын 15–20° шоныд, а Индия лунвылын да Цейлон вылын 25°. Январлӧн шӧрӧт температура Индостанскӧй лажмытінын шоныт 15–20°, а Индия лунвылын и Цейлонын 25°.
Осадок Индияын усьӧ зэв уна, найӧс вайӧны гожся муссонъяс, кодъяс пӧльтӧны юль тӧлыссянь октябр тӧлысь помӧдз. Осадоккез Индияын усьӧны ӧддьӧн етша, нійӧ вайӧтӧны гожумся муссоннэз, кӧдна пӧльтӧны июль, август, сентябр да октябр.
Тулыс Индияын овлӧ жар да кос; муыс потласьӧ да пӧрӧ бусӧ, коді кайӧ сынӧдӧ да доналӧ, ещӧ содтӧ жарсӧ. Тулыс Индияын овлӧ жар да кӧс; мусин потласьӧ да пӧрӧ пыльӧ, кӧда сулалӧ воздухын и аслас калялӧмӧн эшӧ жарсӧ содтӧ.
Но Шӧр Азияын да Индияын войвыв равнинаясын атмосфера улі личкӧм вӧсна заводитчӧ гожся рытыв-лунвыв муссон. Но сы кузя, што Центральнӧй Азияын атмосфералӧн давленнёыс учӧт, и Индия ойвыв ровнӧйиннэзын пондӧтчӧ гожумся лун — рытвыв муссон.
Сійӧ босьтӧ сынӧдсӧ кыза, 4 км судтаӧдз. Сія кутӧ зэв кыз воздух слой, вылынанас 4 км-ӧдз.
Тайӧ сынӧд слӧйыс васӧд Индийскӧй океансянь; сы понда, кор сійӧ мунӧ Декан весьтті, заводитчӧны гырысь зэръяс, тшӧкыда да ёна гымалӧм-чардалӧмъясӧн. Эта слой боссьӧтӧма Индийскӧй океан влагаӧн, и сійӧн, кӧр сія лэбӧ Декан вевдӧрӧ, то пондӧтчӧны вына да тшӧк вирдалӧммезӧн ыджыт зэррез.
Кымӧръяс тупкӧны енэжсӧ да зэв ӧдйӧ мунӧны асыв-войвывлань, Гималайяслань. Кымӧррез вевттьӧны нёбосӧ да котӧртӧны ой-асыввылӧ, Гималайез дынӧ.
Сэні муссон друг кайӧ вывлань да кӧдзалігас торйӧдӧ ас пытшсьыс выль кымӧръяс, кодъяс ещӧ ёна зэрӧны. Сэтӧн вынӧн муссоныс лэбтісьӧ вылӧ и кӧдзалікӧ ассис торйӧтӧ виль кымӧррез, кӧднаись усьӧны зэррез эшӧ унажык.
Сы понда Брахмапутра шӧр юкӧнын эм сэтшӧм места, кӧні осадокъяс усьӧны медся уна став мушар вылын (12 м). Эта кузя, Брахмапутра шӧрӧт визылын эм места, кытӧн осадоккез усьӧны унажык, нежели кытӧнкӧ мушар вылас (годнас) 12 м гӧгӧр.
Гожся муссон дырйи ставыс ульдӧ: пӧрӧдӧм пуяс регыдӧн баксялӧны да сісьмӧны, продуктъяс ӧдйӧ тшыкӧны. Гожумся муссон дырни быдӧс боссьӧ ульсӧтӧн: пӧрӧтӧм пуэз чожа вевттисьӧны багӧн и сісьмӧны, продуктаэз чожа тшыкӧны.
Вылысса слӧйыс пӧрӧ няйтӧ, грунтӧвӧй туйяс вывті ветлыны оз позь. Мусинлӧн вевдӧрись слой пӧрӧ нятьӧ, и грунтовӧй туйез лоӧны сэтшӧмӧсь, што ны вылӧт мунны оз туй.
Ва сынӧд понда йӧзлӧн самочувствиеыс лёкмӧ, паськалӧ лихорадка да мукӧд висьӧмъяс. Уль воздухсянь да духотасянь отирлӧн самочувствия лоӧ умӧльжык, содӧны лихорадкаэз да мӧдік шогӧттэз.
Гималайяс вомӧн муссон оз вермы вуджны, сы понда сійӧ вежӧ ассьыс туйсӧ да мунӧ водзӧ рытыв-войвылӧ, Инд да Сетледж ю йывъяслань, а улыс помъясыс Индлӧн да Сетледжлӧн кольӧны зэръястӧг; сэні куйлӧ ыджыд пустыня — Тарр. Гималайез пыр муссон оз вермы вуджны, и сійӧн сія ассис иньдӧтсӧ вежӧ да мунӧ одзлань ой-рытвылӧ, Инд истоккез дынӧ да Сетледж дынӧ, а Индлӧн да Сетледжлӧн кывтыттэз кольччӧны зэррезтӧг; сэтчин куйлӧ ыджыт пустыня Тарр.
Декан вывтас вылӧ осадок усьӧ этшаджык, Рытыввыв Гатъясын серти (серпас., 152 лб.). Декан плоскӧй керӧсаин вылӧ осадоккес усьӧны етшажык, нежели Рытвыв Гаттэз вылын (рисунок, 155 листбок)
Войвыв Индия. Ойвыв Индия.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні Войвыв Индияын вӧдитӧны рис да джут? Кытӧн Ойвыв Индияас вӧдитӧны рис да джут?
Кӧні сорӧн вӧдитӧны шобді, рис да сахарнӧй тростник? Кытӧн сорӧн вӧдитӧны шогді, рис да сахарнӧй тростник?
Кӧні медсясӧ вӧдитӧны шобді? Кытӧн унажык вӧдитӧны шогді?
Кӧні чай? Кытӧн чай?
Индостанскӧй увтасын олӧ 200 млн. мортысь унджык, кызвыныс индусъяс, и пӧшти ставныс найӧ му уджалысьяс — крестьяна. Индостанскӧй лажмытін вылын олӧны унажык 200 миллион мортся, унажыксӧ индуссэз, и почти быдсӧн нія крестьяна — мууджаліссез.
Уна сё да сюрс километръяс вылын коставлытӧг куйлӧны тані вӧдитан муяс. Сё да сюрс километррез ылына кыссьӧны эстӧн орлытӧг бергӧтӧм ыббез.
Асыввылын, кӧні усьӧ вывті уна осадок, муясыс частӧ ойдлӧны гырысь зэръяссянь либӧ ойдӧм юяссянь. Асыввылын, кытӧн усьӧны уна осадоккез, ыббес часто тыртсьӧны ыджыт зэррезӧн либо ыждӧм юэзӧн.
Тайӧ муяс вылас индусъяс кӧдзӧны уна ва босьтысь быдмӧгъяс — рис да джут; джутысь (быдмӧ кык морт туша судта) вӧчӧны кудель, мешӧкъяс вылӧ. Эна ыббез вылын индуссэз садитӧны уна влага коран быдмассэз — рис, джут; джут заись (сувданас кӧда кыкись вылынжык морт мыгӧрся), мешӧккез понда шедтӧны кудель (сі).
Мусӧ индусъяс уджалӧны стариннӧй гӧръясӧн буйволъяс вынӧн, кодъяс любитӧны ва. Индуссэз уджалӧны мусӧ важся гӧррезӧн буйволлэз вылын, кӧдна ёна любитӧны ва.
Рисысь да джутысь ӧтдор, сэні вӧдитӧны кокосовӧй пальмаяс да бананъяс. Рисся да джутся, сэтӧн вӧдитӧны кокосовӧй пальмаэз да бананнэз.
Ганглӧн да Брахмапутралӧн дельтаыс зэв ляпкыд да зэв ва; крестьяна ассьыныс хижинаяссӧ (керкаяссӧ) стрӧитӧны лэптӧм му нӧрысъяс вылын, керкаяс гӧгӧрыс лэптӧны му жӧ. Ганглӧн да Брахмапутралӧн дельта сідз лажмыт да мускыт, што крестьяналӧн хижинаэз нешоча сулалӧны нагладь керӧм мысоккез вылын и гӧгӧртсьӧны му валлэзӧн.
Сиктъяс костын волысьӧм мунӧ пыжъяс вылын; челядь ветлӧны школаӧ посньыдик вор кодь пыжъясӧн. Деревняэз коласын сообщеннё мунӧ пыжжез вылын, и челядь мунӧны школаэзӧ учӧтик челноккезын-ӧррезын.
Шӧр юкӧнас Индостанскӧй увтасын осадок усьӧ этшаджык. Шӧрӧт Индостанскӧй лажмытін частьын осадоккез усьӧны етшажык.
Патна да Бенарес каръяс гӧгӧрын уна муяс искусственнӧ орошайтчӧны юкмӧсъясысь либӧ юясысь; сэні вӧдитӧны рис, сахарнӧй тростник да шобді; ещӧ рытывланьын — Бенарес карсянь Делиӧдз (столица Индиялӧн) — муяссӧ орошайтӧны оз юкмӧсъясысь нин (сэні абу тырмымӧн ва), а Ганг юысь да мукӧд юясысь, кодъяс босьтӧны васӧ Гималайскӧй лымъя хребетъясысь. Патна, Бенарес городдэз районын уна ыббез орошайтсьӧны искусственнӧя колодеччезісь либо юэзісь; сэтӧн вӧдитӧны рис, сахарнӧй тростник и шогді, а эшӧ рытвылынжык — Бенарес городсянь Индия столица Дэли дынӧдз — ыббез орошайтсьӧны не колодеччезісь ни (ныын ваыс етша), а Ганг да мӧдік юэзісь, кӧдна нуӧтӧны васӧ Гималайез лыма хребеттэз вылісь.
Искусственнӧ орошайтан муяс вылын вӧдитӧны хлопок да шобді, а сэтшӧм муяс вылын, кодъяс кӧтасьӧны сӧмын зэръясысь, кӧдзӧны проса да масличнӧй быдмӧгъяс (шуам, рапс), кодъяс бура воӧны умереннӧй зэръяс дырйи. Искусственнӧя орошайтан ыббез вылӧ садитӧны хлопок и шогді, а ыббез вылын, кӧдна орошайтсьӧны токо зэррезӧн, кӧдзӧны проса да виа быдмассэз, (шуам рапс), кӧднія бура аркмӧны умереннӧй зэррез дырни.
Дзик рытыв-войвылас Пятиречьеын муяс орошайтчӧны Инд юысь да сійӧ нёль гырысь вожъясысь; главнӧй нянь сэні — шобді. Меддорись ой-рытвылын Пятиречьеын ыббез орошайтсьӧны Инд да сы нёль ыджыт притоккез юэзісь; главнӧй сю сэтчин — шогді.
Тарр пустыняын бӧръя кадӧдз олысьяс эз вӧвны, но 1932-ӧд воӧ английскӧй правительство, индусъяслысь уджсӧ эксплоатируйтӧм могысь, стрӧитіс Инд ю вылын, шӧр юкӧнас, зэв ыджыд плотина (медся ыджыдъяс радын мирас), ӧні нуӧдӧны каналъяс пустыня пытшланьыс. Пустыня Тарр медбӧрья кадӧдз вӧлі отиртӧм, но 1932 годӧ английскӧй правительство, индуссэзлісь труд эксплуатируйтан цельӧн, строитіс Инд вылын, сы шӧрӧт визылын, зэв ыджыт плотина (мирын ӧддьӧн ыджытӧ) и ӧння кадӧ пустыня пытшкӧ сооружайтӧ каналлэз.
Кӧтӧдӧм муяс вылас вермасны овмӧдчыны млн. морт. Орошайтан муэз вылын вермасӧ пуксьыны кык дӧ джын миллион морт.
Мыйкӧ мында каналыс уджалӧ нин, да пустыняас заводитісны овмӧдчыны. Мымдакӧ каналлэз действуйтӧны ни, и пустыняэзӧ отир пуксьӧтӧмыс пондӧтчис ни.
Участокъясӧн пӧльзуйтчӧмысь да муяс киськалӧмысь правительство босьтӧ ыджыд дон. Участоккезӧн пользуйтчӧм понда да сідзжӧ и ыббесӧ ваӧн киськалӧм понда правительство босьтӧ ыджыт плата.
Но нянь муяс оз на дзоньнас вевттьыны Индостанскӧй увтас: сэні эм уна пӧскӧтина, кӧні крестьяна видзӧны ассьыныс скӧтнысӧ (буйволъясӧс васӧд асыввылын да гӧрба ӧшъясӧс, ыжъясӧс, кӧзаясӧс кос рытыввылын). Сю ыббез ылӧ, однако, оз вевттьӧ быдсӧн Индостанскӧй лажмытін: эмӧсь сэтчин уна поскотинаэз, кытчӧ крестьяна вашӧтлӧны ассиныс пода (мускыт асылын буйволлэзӧс, а горба быккезӧс, баляэзӧс да кӧзаэзӧс кӧс рытвылын).
Асьныс индусъясыс олӧны либӧ хижинаясын муяс костас, либӧ сиктъясын. Асьныс индуссэз олӧны ыб шӧрся хижинаэзын, либо деревняэзын.
Сиктъяс гӧгӧрын — пӧскӧтинаяс скӧтлы. Деревняэз гӧгӧр пода понда эмӧсь выгоннэз.
Олӧны индусъяс лёкиник лачугаясын, сёйӧны зэв омӧля. Олӧны индуссэз умӧлик лачугаоккезын и вердчӧны ӧддьӧн умӧля.
Найӧ уджалӧны посньыдик участокъяс (2 га гӧгӧр), арендуйтӧны помещикъяслысь либӧ правительстволысь: мусьыс мынтӧны джын урожайсӧ. Нія уджалӧны зэв учӧт (2 га гӧгӧр) участоккез, кӧдна принадлежитӧны помещиккезлӧ либо правительстволӧ, и му понда мынтӧны джын урожайсӧ.
Оз кӧ вермыны кадын мынтысьны, крестьянаӧс вӧтлӧны му вылысь. Ежели крестьяна озӧ аскадӧ мынтӧ плата, нійӧ му вылісь вашӧтӧны.
Хижинаясыс налӧн асыввылын вӧчӧма бамбукысь, вевттьӧма идзасӧн, а кос рытыввылын вӧчӧны сёйысь, вевттьӧны сёйӧн жӧ. Асыввылын нылӧн хижинаэз керсьӧны бамбукись и вевттьӧны идзасӧн, а кӧс рытвылын керсьӧны сёйись да крышаэз сідзжӧ плоскӧй сёёвӧйӧсь.
Хижинаыс зэв ичӧтик, нёль морта семья ӧдва тӧрӧ водны му джоджас (крӧватьяс да мебель сэні абу). Хижина обычнӧй сэтшӧм учӧт, што семья нёль мортісь ой кежӧ муовӧй джодж вылӧ ӧдва вермӧ тӧрӧтчыны водны (кроваттез да мебель сыын абуӧсь).
Став семьянаныс уджалӧны найӧ джут да рис муяс вылын (пидзӧсӧдзныс няйтын) либӧ шобді да хлопок муяс вылын, весалӧны мусӧ коканъясӧн. Быдсӧн семьяӧн нія уджалӧны джутовӧй да рисовӧй ыббез вылын (пидзӧсӧдз нятьын) либо шогді да хлопчатник ыббез вылын, кытӧн ряд колассэз окучивайтӧны куштаннэзӧн.
Урожай идралӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр жӧ локтӧны помещикъяс да английскӧй чиновникъяс перйыны аренда дон. Кӧр урожай босьтіссьӧ, то сэкжӧ мыччисьӧны помещиккез да английскӧй чиновниккез, кӧдна корӧны медбы нія сэкжӧ вештісӧ аренда понда.
Буйволъяс вылын либӧ гӧрба ӧшъяс вылын индусъяс нуӧны джын чукӧртӧм няньсӧ му кӧзяевалы. Буйволлэз либо горба быккез вылын индуссэз кыскалӧны няньлісь джын урожайсӧ му владелеччезлӧ.
Сэсся мыйкӧ мында урожайсӧ сетӧны лавкаяс кутысь ростовщикъяслы, английскӧй купечьяслы да найӧ приказчикъяслы. Сыбӧрын урожайись часть сетӧны лавочниккезлӧ-ростовщиккезлӧ и англичана-купеччезлӧ да ны приказчиккезлӧ.
Аслыныс сёйӧм вылӧ индусъяслӧн нянь кольӧ этша, и найӧ пӧшти век тшыгъялӧны. Питайтчыны индуссэзлӧн нянь кольччӧ етша, и нія пыр почти тшыгьялӧны.
Сёйӧны найӧ кымынкӧ китыр рис луннас либӧ кымынкӧ шобді сӧчӧн, быдмӧгъясысь вӧчӧм выйӧн мавтыштӧмӧн. Нылӧн сёяныс — лун кежӧ кынымкӧ рис кырым, либо кынымкӧ шогдіа кӧрыш, кӧда дынӧ содтіссьӧ быдмас ви.
Яй найӧ некор оз сёйлыны, ӧти-кӧ, гӧльлун понда, мӧд-кӧ, яй сёйны оз тшӧкты брахманскӧй религия, коді медсясӧ паськалӧма Индияын. Яй нія некӧр озӧ сёйӧ, ӧткӧ сійӧн, што нія ӧддьӧн беднӧйӧсь, а мӧдкӧ сійӧн, што этія падтіссьӧ брахманскӧй религияӧн, кӧда ёнажык паськалӧма Индияын.
Но абу став индусъясыс брахманистъяс, уна сэні и магометана (кымынкӧ дас миллион); крестьяна-магометана яй оз жӧ сёйлыны пӧшти некор; скӧтсӧ найӧ вузалӧны налогъяс мынтӧм вылӧ. Но не быдсӧн индуссэс-брахманисттэз, сэтчин уна и магометаннэз (неӧтік дас миллион); крестьяна-магометаннэз яй тожӧ почти некӧр озӧ сёйӧ; ассиныс пода нія вузалӧны, медбы эта сьӧмӧн вештыны налоггез.
Торъя нин лёкмис олӧмыс индийскӧй крестьяналӧн мирӧвӧй кризис вӧсна: продуктаясыс налӧн ӧні куим мындаӧн донтӧмджыкӧсь, а налогъяс колины важыс. Ӧддьӧнжык индусскӧй крестьяналӧн умӧльсяліс положеннёыс мировӧй кризиссянь: продуктаэз нылӧн ӧні куимись донтӧмжыкӧсь, нежели вӧлісӧ одзжык, а налоггез — сё нія жӧ.
Уна миллионъясӧн индусъяс кулӧны быд во висьӧмъясысь: чумаысь, холераысь и торъя нин малярияысь. Миллионнэзӧн индуссэз быд годӧ кулӧны чума, холера и, ӧддьӧнжыксӧ, малярия шогӧттэзсянь.
(Малярия новлӧдлысь ном ёна рӧдмӧ ва местаясын: рисӧвӧй муяс налы зэв бур оланін). (Малярийнӧй ном ёна паськалӧ уль местаэзын: рисовӧй ыббез керӧны сы понда благоприятнӧй среда).
Тайӧ висьӧмъясыс ёна паськалӧмаӧсь Индияын индусскӧй крестьяна гӧльлун понда, пемыдлун понда да вывті дзескыда олӧм понда. Эна шогӧттэз сы кузя, што индусскӧй крестьяна олӧны ӧддьӧн вевсьӧн, беднӧя да неграмотнӧйӧсь, ёна позйисисӧ Индияын.
Школаяс индусскӧй сиктъясын зэв этша. Индусскӧй деревняэзын школаэз ӧддьӧн етшаӧсь.
Ещӧ уна индус, висьӧмъясӧн дорысь, кулӧ тшыгъялігъясӧн; татшӧм тшыгъялан воясыс овлӧны, кор гожся муссон сёрмӧ (мый понда, оз на тӧдны). Эшӧ унажык, нежели шогӧттэзсянь, индуссэз кулӧны тшыгьялікӧ, кӧда овлӧ, кӧр гожумся муссон сёрмӧ (кытшӧм причинаэзісь, эшӧ абу тӧдмалӧма).
Сэки кос поводдяа местаясын Индияын — рытыввылас Индостанскӧй увтасын да Деканын — няньяс косьмӧны вотӧдзныс, да уна миллион йӧз кулӧны тшыгла. Сэк засухаа Индия местаэзын — рытвылын Индостанскӧй лажмытінын и Деканын — сюэз косьмӧны вотӧдз, и миллионнэзӧн отир кулӧны тшыгсянь.
Помтӧм муяс костын Индостанскӧй увтасын, индусскӧй сиктъяс да грездъяс костын важысянь нин, колян нэмъясӧ, быдмисны уна йӧза каръяс, кӧні войдӧр коркӧ паськавлісны быдсяма ремеслӧяс да кустарнӧй промыселъяс. Индостанскӧй лажмытін конечтӧм ыббез шӧрын да индусскӧй деревняэз да посаддэз шӧрын важын ни, эшӧ чулалӧм веккезӧ, быдмисӧ унаотира городдэз, кӧднаын кӧркӧ вӧлісӧ чукӧртӧмӧсь быдкодь ремеслоэз да кустарнӧй промыселлэз.
Индия — зэв важся культураа страна. Индия — зэв важся культураа страна.
Сэні Инд да Ганг юяс вылын ёна войдӧр миян эраӧдз вӧліны государствояс, кӧні паськалӧма вӧлі му уджалӧм да быдсяма ремеслӧяс, кӧні вӧліны гырысь каръяс, шуам Дели. Сыын Инд да Ганг юэз вылын дыр миян эра вотӧдз вӧлісӧ государствоэз, кытӧн вӧлі паськалӧма мууджалӧм да быдкодь ремеслоэз и кытӧн вӧлісӧ зэв ыджыт городдэз, кыдз Дели.
Зэв важ кадъясӧ индусъяс тӧдлісны нин гижӧм, найӧ лӧсьӧдісны лыдпасъяс, бӧрынджык найӧс пондісны шуны арабскӧй лыдпасъясӧн. Важся индуссэз тӧдісӧ ни письменность, и нія изобретитісӧ цифраэз, кӧдна сыбӧрын вӧлісӧ нимтӧмӧсь арабскӧйезӧн.
Найӧ жӧ изобретитісны шахматӧн ворсӧм. Ныӧн жӧ изобретитӧма шахматтэзӧн орсан.
Индия нимавліс (славитчыліс), кыдзи образованнӧй да озыр страна: сылӧн вӧчасъяс, шуам, тканьяс, петкӧдсьывлісны мукӧд странаясӧ. Индия славитчис, кыдз образованнӧй и богатӧй страна, кӧдалӧн изделлёэз, кыдз тканнез, кыскиссьывлісӧ мӧдік странаэзӧ.
Ыджыдалысь классъяс — помещикъяс да духовенство, раджа — князьясӧн юрнуӧдӧмӧн нуӧдісны Индияын народсӧ кастаяс вылӧ юкӧм, кодъяс пондісны ӧтдортны мӧда-мӧдсӧ. Индиялӧн господствующӧй классэз — помещиккез да княззезӧн-раджаэзӧн юралӧмӧн духовенство — керисӧ Индияас кастаэз вылӧ строгӧя отир юкӧм, кӧдна чуждайтчисӧ ӧтамӧдісь.
Став кастаыс вӧлі уна, но главнӧйясыс вӧлі нёль: брахманъяс (брахманскӧй религиялӧн жрецъяс), воинъяс, му уджалысьяс да ремесленникъяс. Быдсӧн кастаэз вӧлісӧ уна, но главнӧйес вӧлісӧ нёль: брахманнэз (брахманскӧй религиялӧн жреццез), воиннэз, му уджаліссез да ремесленниккез.
Вуджны ӧти кастаысь мӧдӧ оз вӧлі лэдзны. Вуджны ӧтік кастаись мӧдік кастаӧ эз разрешайтсьывлы.
Медулын сулалысь кастасӧ — парийясӧс — морт туйӧ эз пуктывны; найӧс эз лэдзлыны весиг юкмӧсъясысь ва лэптыны да юны. Медулісь кастаэз коласісь — парии — пользуйтсисӧ презреннёӧн; париэзӧс эз лэдзлӧ локны нельки колодеччез дынӧ, медбы босьтны ва да юны.
Татшӧма торйӧдлӧм да татшӧма увтыртӧм народӧн Индия зэв кокниа сюри иностраннӧй завоевательяс — англичана — киӧ. Сэтшӧма торйӧтӧм дырни и сэтшӧма народнӧй массаэзӧс пытшкын угнетайтӧм дырни Индия кокнита керсис добычаӧн мӧдік муись завоевателлезлӧ — англичаналӧ.
Найӧ босьтісны главнӧй индийскӧй портъяссӧ да некутшӧм дон мынтытӧг (пошлинатӧг) кутісны пыртны Индияӧ ассьыныс фабричнӧй вӧчасъяссӧ, медвойдӧр хлопчатобумажнӧй тканьяс, кодъяс регыдӧн зырисны киӧн кыӧм тканьяссӧ индусъяслысь. Нія босьтісӧ главнӧй индийскӧй порттэз и пондісӧ пошлинаэзтӧг Индияӧ кыскавны ассиныс фабричнӧй изделлёэз, медодз хлопчатобумажнӧй тканнез, кӧдна чожа вашӧтісӧ бокӧ индусскӧй ткаччезлісь киӧн керӧм тканнез.
Индусъяс — печкысьяс, кыысьяс да мукӧд ремесленникъяс да кустаръяс — унаӧн сэки куліны тшыгла. Зэв уна индуссэз-печкиссез, ткаччез (ткань кыйиссез) и мӧдік ремесленниккез да кустаррез кулісӧ-эта дырни тшыгйӧн.
Каръяс кушмисны, олысь лыд сэні ёна чині. Городдэз пустӧйсялісӧ, ныын оліссез чинісӧ.
Бурджыкӧсь мукӧд каръяс дорысь колины Дели — столицаыс Индиялӧн да Лагор; найӧс ӧтлаалӧма кӧрт туйясӧн Калькуттакӧд да Карачикӧд. Мӧдіккезся буржыка сохранитсисӧ Дели, — Индиялӧн столица, и Лахор, кӧдна ӧтлаӧтӧмӧсь кӧрттуйезӧн Калькуттакӧт да Карачикӧт.
Дели — важ кар, мечетьяса да важ кадъясса памятникъяса. Дели — мечеттезӧн да зэв важся памятниккезӧн древньӧй город.
200–300 во сайын сійӧ вӧлі медся ыджыд кар мирын (сэні вӧлі 1 млн.-ысь унджык олысь). 200–300 год одзті сія вӧлі мирын медыджыт городӧн (сыын оліссез вӧлісӧ унажык миллионся).
Ӧні олысь лыдыс сэні чині 200 сюрс мортӧдз. Ӧні сылӧн населеннё усис 450 сюрс мортӧдз.
Выль каръясысь, кодъяс кыптісны Войвыв Индияын капиталистическӧй промышленносьт да вузасьӧм паськалӧмкӧд ӧттшӧтш, мед ыджыдыс Калькутта (1½ млн. олысь), тані — гырысь хлопчатобумажнӧй да джутӧвӧй фабрикаяс. Виль городдэзісь, кӧдна быдмисӧ Ойвыв Индияын капиталистическӧй промышленность да торговля зоралӧм увья, медыджытыс — Калькутта (оліссез — миллион да джын) ыджыт джутовӧй да хлопчатобумажнӧй фабрикаэзӧн.
Сійӧ сулалӧ Ганг ю дельтаын да лоӧ портӧн, кытысь петкӧдӧны джутӧвӧй тканьяс да джут став странаясӧ мирын. Сія сулалӧ Ганг дельтаын и сіужитӧ портӧн, кысянь кыскиссьӧны джутовӧй тканнез да джут быдсӧн мӧдік странаэзӧ.
Карачи — порт Инд ю вом дорын. Карачи — порт, кӧда сулалӧ матын Инд уссё дынын.
Симла — Гималайясын 2 сюрс м судтаын — курорт, татчӧ волӧны гожся муссон дырйи английскӧй чиновникъяс да купечьяс. Симла — Гималайезын кык сюрс м вылын — курорт, кытчӧ гожумся муссон кад кежӧ локтӧны английскӧй чиновниккез да купеччез.
Гималайскӧй гӧраяс найӧ сьӧд пемыд вӧръясӧн ӧнӧдз на омӧля освоитӧма. Гималайскӧй керӧссэз ны первобытнӧй вӧррезӧн кольччӧны и ӧння виӧдз умӧля освоитӧм.
Сэні олӧ этша йӧз. Ныын отир олӧны етша.
Гӧра подувъясас вӧдитӧны рис да бананъяс, а джуджыдджык гӧра бокъясын кӧдзӧны ид. Керӧс кокувттэзын вӧдитӧны рис да бананнэз, а вылынжык покаттэзын кӧдзӧны ид.
Но татшӧм вӧдитан муясыс паныдасьлӧны шоча. Но сэтшӧм уджалӧм му торрез сюрӧны шоча.
Рытыв-войвыв Гималайясын, гӧра выв лугъяс вылын йирсьӧны ыжъяс да кӧзаяс гырысь стадоясӧн. Ой-рытвыв Гималайез вылын, керӧс видззез вылын, видзсьӧны ыджыт баля да кӧза стадоэз.
Кӧза гӧнысь вӧчӧны мирын медся бур кашмирскӧй шальяс. Кӧза пухись керсьӧны мирын зэв бур кашемировӧй шаллез.
Кашмир долинаын вӧдитӧны садъяс, кӧні, искусственнӧй орошение нуӧдӧмӧн, быдмӧны виноград, яблӧкъяс да абрикосъяс; татшӧм садъясыс кайӧны гӧра бокъясас 4 сюрс м судтаӧдз. Кашмир долинаэзын паськӧтӧмась саддэз, кытӧн искусственнӧй орошеннё дырни быдмӧны виноград, яблоккез да абрикоссэз, кӧдна покаттэзӧт лэбӧны 4 сюрс метр вылынаӧдз.
Асыввыв Гималайясын, Ассамын, да гӧра бокъясас (1-сянь 2 км судтаӧдз) куйлӧны гырысь чайнӧй плантацияяс; на вылын уджалӧ 1 млн. гӧгӧр рабочӧй индусъяс да китаецъяс (чукӧртӧны чай коръяссӧ да обрабатывайтӧны найӧс фабрикаясын). Асыввыв Гималайезын, Ассамын, и керӧс покаттэз вылын (1 км-сянь 2 км-ӧдз) куйлӧны зэв паськыт чайнӧй плантацияэз, кӧдна вылын уджалӧны индуссэз да китаеццез миллион мортӧдз (нія ӧктӧны чайнӧй лиссэз да обрабатывайтӧны нійӧ фабрикаэзын).
Тайӧ — медся гырысь плантацияяс мирын. Эна плантацияэз лоӧны мирын медыджыттэзӧн.
Кӧзяевалы-капиталистъяслы паныда ӧтувъя косьын тайӧ плантацияяс вылын, а сідзжӧ фабрикаясын уджалысь йӧз уна миллион лыдӧн котыртчӧны став Индияыслы ӧтувъя пролетариатӧ. Хозяиннэзкӧт-капиталисттэзкӧт эна плантацияэз вылын, а сідзжӧ и фабрикаэзын общӧй пессьӧмын уджалісь йӧз чукӧртчӧ омӧн Индия понда унамиллиона единӧй пролетариатӧ.
[Гималайскӧй гӧраяс, — снимитӧма Индостанскӧй увтасладорсянь. [Гималайскӧй керӧссэз вылӧ вид, кӧда снимитӧма Индостанскӧй лажмытін лапӧвсянь.
Тыдалӧ сизим горнӧй цеп. Тыдалӧны сизим керӧс чеппез.
Веськыдвылын — джуджда сертиыс мӧд йыв (Эверест бӧрын) Гималайяслӧн (8600 м). Веськытсянь — Гималайезлӧн йыв (8600 м, кӧда вевттьӧма лыммезӧн и аслас сувдаӧн лоӧ мӧдік (Эверест бӧрын).
Петкӧдлӧй кымӧръяс гӧра бокъяссьыс.] Мыччалӧ керӧс покаттэз вылісь кымӧррез.]
[Осадок Индияын гожся кадӧ (майсянь октябр тӧлысьӧдз) да тӧвся кадӧ (ноябрсянь апрель тӧлысьӧдз). [Индияын гожумся кадӧ осадоккез (майсянь октябрӧдз), а сідзжӧ и тӧвся кадӧ (ноябрсянь апрельӧдз).
Кыдзи влияйтӧны муссонъяс мунӧм вылӧ Гималайяс? Кыдз муссоннэз мунӧм вылӧ влияйтӧны Гималайез?
Кӧні Индияын усьӧ этша осадок и гожӧмын и тӧлын?] Кытӧн Индияын усьӧны етша осадоккез и гожумӧ и тӧлӧ?]
[Осадок усьӧм Декан вылын. [Декан вылын осадоккезлӧ юкӧм.
Мыйла шӧр юкӧнас деканын усьӧ этшаджык осадок, доръясас серти?] Мыля Декан шӧрын нія усьӧны етшажык, нежели доррезас?]
[Культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм Индияын. [Индияын культурнӧй быдмассэз вӧдитӧм.
Петкӧдлӧй джут да чай вӧдитан районъяс. Мыччалӧ джут да чай районнэз.
Мыйла рис да шобді вӧдитӧны разнӧй местаын? Мыля рис да шогді вӧдитсьӧны быдкодь местаэзын.
Петкӧдлӧй хлопок вӧдитан районъяс. Мыччалӧ хлопок районнэз.
Культураяслӧн районъяс Культураэзлӧн районнэз.
рислӧн рислӧн
шобділӧн шогділӧн
сорголӧн сорголӧн
хлопоклӧн хлопоклӧн
джутлӧн джутлӧн
чайлӧн] чайлӧн
abu каучуклӧн]
Лунвыв Индия. Лунвыв Индия.
Рытыввыв Гатыяс озырӧсь осадокъясӧн. Рытвыв Гаттэз богатӧйӧсь осадоккезӧн.
Найӧ подулын, Аравийскӧй море берег вылын, вежӧдӧны банан плантацияяс да майӧгъяс гӧгӧр гартчысь перец кустъяса садъяс. Ны кокувттэзын, Аравийскӧй море берег вылын, вежӧтӧны банан плантацияэз и перечнӧй кустарникӧн саддэз, кӧдна каттисьӧны шесттэз кузя.
Сэні жӧ паныдасьлӧны пуктӧм каучук пуяса садъяс, но найӧ абу гырысьӧсь. Сэтӧн жӧ пантасьӧны каучука пуэз садитан местаэз, но не сідз паськытӧсь.
Вылынджык, гӧра бокъясас, куйлӧны кофейнӧй да чайнӧй плантацияяс. Вылынжыка, покаттэз кузя, паськӧтӧмӧсь кофейнӧй да чайнӧй плантацияэз.
Но культурнӧй быдмӧгъяса участокъяс босьтӧны неыджыд места тайӧ гӧраясас; кызвын местасӧ тані босьтӧны тропическӧй вӧръяс, кӧні олӧны тигръяс, слӧнъяс да мукӧд пӧлӧс зверъяс. Однако, эна керӧссэз вылын культурнӧй быдмас участоккез занимайтӧны не уна местасӧ; сёжӧ мӧд пространствоыс вевттьӧма тропическӧй вӧррезӧн, кӧднаын олӧны тигррез, слоннэз да мӧдік дикӧй животнӧйез.
Декан вывтас вылын климатыс ёна косджык; важ кадъясӧ сэні вӧліны саваннаяс. Декан плоскӧйкерӧсаин вылын климатыс уна кӧсжык, и сэтчин важся кадӧ вӧлісӧ саваннэз.
Ӧні сэні быдлаын куйлӧны вӧдитан муяс, кытчӧ кӧдзӧны просо (сійӧ мукӧд няньяс дорысь озджык пов кос поводдяысь) да масличнӧй быдмӧгъяс. Ӧні жӧ быдлаын паськалӧны уджалан ыббез, кӧдна вылын кӧдзӧны проса, кӧда буражык вермӧ терпитны засухаэсӧ, да виа быдмассэз.
Хлопок да рис вӧдитӧм вылӧ Декан плоскогорьеын вӧчӧма зэв уна запрудаяс юясын да шоръясын, кодйӧма уна резервуар; найӧ чукйӧныс тырлӧны ваӧн гожся муссон дырйи; ваыс сэні дыр сулалӧ. Хлопок да рис паськӧтӧм понда Деканскӧй плоскӧйкерӧсаинын керӧмӧсь юэз да шороккез вылын зэв уна пруддэз и гарйӧмӧсь уна резервуаррез, кӧдна гожумся муссоннэз дырни тырӧны доррезӧдз ваӧн и этӧ васӧ видзӧны ӧддьӧн дыр.
Торъя нин дыр олӧ ваыс рытыв-войвылын, кӧні куйлӧны чернозёмӧн вевттьысьӧм базальтӧвӧй трапъяс. Буражык ваыс видзсьӧ ой рытвылын, кытӧн паськалӧмӧсь базальтовӧй траппез и кӧдна вевттьӧмӧсь сьӧдмусинӧн.
Сэні паськыда вӧдитӧны хлопок. Сэтчин зэв ыджыта и вӧдитсьӧ хлопок.
Деканын олӧны индусъяс да сьӧд дравидъяс (60 млн. гӧгӧр). Деканлӧн населеннё лоӧ индуссэзісь да сьӧд дравиддэзісь (нія лыддиссьӧны 60 миллионӧдз).
Олӧны найӧ сэтшӧм жӧ гӧля, кыдзи и войвылын Индияын. Олан нылӧн сідзжӧ беднӧй, кыдз и Индия ойвылын.
Аренда дон зэв ыджыд, да уна сюрсъясӧн крестьянаӧс вӧтлӧны муяс вылысь аренда мынтытӧмысь. Аренда понда колӧ вештыны ӧддьӧн уна, и уна сюрс крестьяна эта аренда понда не мынтӧмсянь вашӧтсьӧны муэз вылісь.
Цейлон ді — Деканысь торъялӧм глыба, но тані овлӧны уна зэръяс кыдзи гожся муссон дырйи, сідзжӧ и тӧвся муссон дырйи. Остров Цейлон — Декан осколок, но сія ёна орошайтсьӧ зэррезӧн кыдз гожумся муссон дырни, сідз и тӧвся дырни.
Увтасінъясын, ва нюръясын, тайӧ ді вылас куйлӧны рис муяс, быдмӧны кокосовӧй пальмаяса да каучук пуяса рощаяс. Улын, эта остров уль да нюра местаэзын, эмӧсь рисовӧй ыббез, кокосовӧй пальмаэзлӧн да каучуковӧй пуэзлӧн вӧроккез.
Ді пытшланьыс, гӧра бокъясын, вӧдитӧны чайнӧй плантацияяс. Остров пытшкын, керӧс покаттэзӧт, паськӧтӧмӧсь чайнӧй плантацияэз.
Ляпкыдик проливас, коді торйӧдӧ Цейлон дісӧ Индостанскӧй полуостровысь, перйӧны жемчуг морскӧй раковинаясысь (рак паньясысь). Непыдын проливын, кӧда торйӧтӧ Цейлонсӧ Индостан кӧдж дынісь, судзӧтсьӧ морскӧй раковинкаэзісь жемчуг.
Главнӧй каръяс Лунвыв Индияын сулалӧны море берегъяс вылын: Бомбей — порт зэв бур естественнӧй гаваньын (петкӧдӧны хлопок) да ыджыд промышленнӧй центр. Лунвыв Индиялӧн главнӧй городдэз сулалӧны море береггез дорӧт: Бомбей — зэв бур естественнӧй гаваньын порт, важнӧй хлопок кыскӧм сьӧрті и зэв ыджыт промышленнӧй центр.
Тані хлопчатобумажнӧй фабрикаясын уджалӧ 500 сюрс рабочӧй. Сы хлопчатобумажнӧй фабрикаэзын уджалӧны рабочӧйез 500 сюрс.
Бомбейын синмад чеччӧ гӧльлун да няйт рабочӧй кварталъяслӧн, кӧні олӧны текстильщикъяс индусъяс лёк киссьӧм керкаясын, да карса уличаяслӧн мичлун, кӧні олӧны асланыс роскошнӧй домъясын индусскӧй купечьяс да британскӧй чиновникъяс. Бомбейын чапкисьӧны син вылӧ бедность да нять рабочӧй кварталлэзын, кытӧн индуссэз-текстильщиккез олӧны трущобаэзын, и роскошнӧй уличаэз, кытӧн олӧны асланыс бур керкуэзын индусскӧй купеччез да британскӧй управителлез.
Мадрас — порт, стрӧитісны английскӧй инженеръяс бетонысь да стальысь восьса берег вылын. Мадрас — порт, кӧда керӧма осьта берег вылын бетонісь да стались английскӧй инженеррезӧн.
Коломбо — порт Цейлон вылын, татчӧ сувтлӧны став корабльясыс, кодъяс мунӧны Лунвыв Азия гӧгӧр. Коломбо — Цейлон вылын порт, кӧда служитӧ стоянкаӧн быд корабль понда, кӧдна гӧгӧртӧны Лунвыв Азияӧс.
Индия кыдзи колония. Индия кыдз колония.
Индия — зэв важнӧй английскӧй колония. Индия лоӧ ӧддьӧн важнӧй английскӧй колонияӧн.
Но став англичанаыс — чиновникъяс, купечьяс, полицейскӧйяс, военнӧйяс — Индияын лыддьысьӧ 300 сюрс морт гӧгӧр. Но быдсӧн англичанаыс — чиновниккез, купеччез, полицейскӧйез, военнӧйез — Индияын лыддиссьӧ 300 сюрс морт гӧгӧр.
Войска да полиция вынӧн найӧ ыджыдалӧны (господствуйтӧны) 350 миллионысь унджык безоружнӧй (водзсасьны вермытӧм) население вылын. Военнӧй вынӧн да полиция отсӧтӧн нія господствуйтӧны оружиятӧм населеннё вылын, кӧдна унажык 350 миллионся.
Индияса уджалысь йӧзӧс порабощайтӧмын союзникъясӧн английскӧй правительстволы лоӧны индусскӧй раджияс, помещикъяс, ростовщикъяс да купечьяс. Английскӧй правительстволӧ союзниккезӧн Индияись уджалісь йӧз порабошайтӧм делоын лоӧны индусскӧй раджиэз, помещиккез, ростовщиккез да купеччез.
Индияса крестьяна олӧны кык пӧвста нартитӧм улын: найӧ мынтӧны аренда да уджйӧзъяс асланыс помещикъяслы да ростовщикъяслы, таысь ӧтдор, найӧс ещӧ топӧдӧны английскӧй правительство да капитал. Индийскӧй крестьяна нуӧны кыкпӧвса гнёт: нія мынтӧны аренда и долггез асланыс помещиккезлӧ да ростовщиккезлӧ, а этася лоӧны эшӧ английскӧй капитал да правительство гнёт увтын.
Медым кутны вывті уна населениеа Индияӧс ас кипод улын, английскӧй правительство паськӧдӧ разнӧй религияа да разнӧй кастаа индусъяс костын мӧда-мӧд вылӧ лӧгалӧм, мӧда-мӧдӧс ӧтдортӧм. Медбы видзны повиновеннёын Индияись ӧддьӧн ыджыт населеннё, английскӧй правительство видзӧ рознь быдкодь религия да быдкодь кастаа индуссэз коласын.
Сэсся сэтчӧс олысьясӧс эксплоатируйтӧм могысь да доходъяс кыпӧдӧм могысь английскӧй правительство стрӧитӧ волысян туйяс, нуӧдӧ муяс вылын искусственнӧй орошение. А сыбӧрын, медбы ёнажык эксплуатируйтны местнӧй населеннё и доходдэз содтӧм понда, английскӧй правительство сооружайтӧ (керӧ) сообщеннё туйез, а сідзжӧ керӧ искусственнӧя му орошайтӧм.
Такӧд ӧттшӧтш английскӧй правительство оз лэдз Индиялы паськӧдны ассьыс сьӧкыд промышленносьт, торъя нин машиностроение. Сія жӧ кадӧ сія оз сет Индиялӧ паськӧтны ассис сьӧкыт промышленность, ӧддьӧнжык машинакеран промышленность.
Главнӧй значениеыс Индиялӧн, кыдзи колониялӧн, со мыйын: сэтысь петкӧдӧны Англияӧ зэв уна быдсяма сырӧй материал, кодъясӧс донтӧм донысь босьтӧны найӧс Индияын — хлопок, джут, масличнӧй быдмӧг кӧйдысъяс, кучикъяс да звер куяс, а сідзжӧ сёян продуктъяс — рис, чай да мукӧд; Главнӧй значеннё Индиялӧн кыдз колониялӧн сулалӧ сыын, што сыись кыскиссьӧны Англияӧ зэв уна сырӧй (уль) материаллэз, кӧдна боссьӧны Индияын донтӧма: обрабатывайтӧм хлопок, джут, виа кӧдзыссэз, кучиккез, а сідзжӧ сёяна продуктаэз: рис, чай и мӧд.
такӧд ӧттшӧтш Индияӧ Англияысь пыртӧны английскӧй тканьяс, металлическӧй вӧчасъяс, машинаяс, автомобильяс да с. в. Сія жӧ кадӧ Индияӧ вайсьӧны английскӧй тканнез, металлическӧй изделлёэз, машинаэз, автомобиллез и уна мӧд.
Тӧваръяссӧ кыскалӧны английскӧй суднояс вылын английскӧй тӧргӧвӧй фирмаяс. Товаррез кыскиссьӧны английскӧй судноэз вылын и английскӧй торговӧй фирмаэзӧн.
Индияӧ пуктӧма уна английскӧй капитал — кӧрт туйясӧ, гаваньясӧ да с. в. Индияӧ уна пыртӧмӧсь-пуктӧмӧсь английскӧй капиталлэз — кӧрттуйезӧ, гаваннезӧ и с. одз.
Веськӧдлӧм серти Индия юксьӧ провинцияясӧ, кӧні пукалӧны английскӧй губернаторъяс, да сэтчӧс государствоясӧ, кӧні медвылын лыддьысьӧны индусскӧй князьяс — раджаяс. Управленнё сьӧрті Индия торйӧтсьӧ провинцияэз вылӧ, кӧдна подвластнӧйӧсь английскӧй губернаторрезлӧ, и туземнӧй государствоэз вылӧ, кӧдна юралӧмын сулалӧны индусскӧй княззез — раджиэз.
Став Индиянас веськӧдлӧ английскӧй генерал-губернатор, шусьӧ сійӧ вице-корольӧн. Быдсӧн Индия юралӧмын сулалӧ английскӧй генерал-губернатор, кӧда шусьӧ вице-корольӧн.
Индияын частӧ овлӧны гырысь кыпӧдчӧмъяс (восстаниеяс) крестьяналӧн, а сідз жӧ гырысь стачкаяс рабочӧйяслӧн промышленнӧй каръясын. Индияын часто крестьяналӧн овлӧны ыджыт восстаннёэз, а сідзжӧ промышленнӧй городдэзын рабочӧйезлӧн ыджыт стачкаэз.
Рабочӧй класс Индияын мирӧвӧй война бӧрын ёна быдмис; татчӧ пырӧны уна миллион лыда промышленнӧй рабочӧй, а сідз жӧ батракъяс, кодъяс уджалӧны чайнӧй, джутӧвӧй да мукӧд плантацияяс вылын. Рабочӧй класс Индияын война бӧрын ёна быдмис; сія сулалӧ миллион промышленнӧй рабочӧйезісь, а сідзжӧ батраккезісь чайнӧй, джутовӧй да мӧдік плантацияэз вылын.
Ставныс найӧ котыртчӧны ӧтувъя косьын кыдзи асланыс помещикъяслы да капиталистъяслы паныд, сідз жӧ и английскӧй империализмлы паныд. Быдӧнныс нія чукӧртчӧны ӧтласа пессьӧмын кыдз паныт асланыс помещик да капиталисттэз вылӧ, сідз и паныт английскӧй империализм вылӧ.
Революционнӧй вынъяслӧн водзын мунысь отрадӧн лоӧны рабочӧй-текстильщикъяс Бомбейын да Калькуттаын, индийскӧй компартия веськӧдлӧм улын. Революционнӧй выннэзлӧн одзын мунісь отряд составляйтӧны Бомбейлӧн да Калькутталӧн рабочӧйез-текстильщиккез, индийскӧй компартия веськӧтлӧм увтын.
Индия аслас уна миллион лыда населениеӧн да вывті гырысь природнӧй озырлунъяснас кыскӧ ас бердас и мукӧд империалистическӧй державаясӧс, торъя нин Японияӧс. Индия аслас уна миллиона населеннёӧн да зэв ыджыт природнӧй богатствоэзӧн привлекайтӧ (кыскӧ) ас дынас вниманнёсӧ и мӧдік империалистическӧй державаэзлісь, ӧддьӧнжыксӧ Япониялісь.
Японскӧй капитал пыр ёнджыка да ёнджыка пырӧдчӧ Индияӧ, босьтӧ сэтысь хлопок да вузалӧ сэтчӧ ассьыс тканьяс да фабричнӧй вӧчасъяс. Японскӧй капитал сё унажык и унажык пырӧ Индияӧ, ньӧбӧ сэтчинісь уль хлопок да сюйӧ ассис тканнез да мӧдік фабричнӧй изделлёэз.
Ассьыс ыджыдалӧмсӧ мукӧд державаяс уськӧдчӧмысь видзӧм могысь Англия стрӧитіс зэв ён морскӧй базаяс — Сингапур асыввылын (ді вылын Малаккскӧй проливын) да Адэн рытыввылын (Баб-эль-Мандеб проливсянь матын). Англия уськӧтчӧмсянь ас господство дорйӧм понда соорудитӧмӧсь вына морскӧй базаэз — асылын Сингапур (Малаккскӧй пролив остров вылын) и рытвылын Аден (матын Баб-эль-Мандеб пролив дынын).
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кутшӧм выгӧдаяс Англия босьтӧ Индияысь? 1. Кытшӧм выгодаэз извлекайтӧ Индия Англиялісь?
2. Кутшӧм тӧваръяс сійӧ петкӧдӧ Индияысь да кутшӧмъясӧс сэтчӧ пыртӧ? 2. Кытшӧм товаррез сія кыскӧ Индияись и кытшӧммезӧ иньдӧ сэтчин?
3. Мыйла индийскӧй буржуазия ӧтвылысь действуйтӧ английскӧй правительствокӧд? 3. Мыля индийскӧй буржуазия действуйтӧ ӧтлаын английскӧй правительствокӧт?
ТУРЦИЯ. ТУРЦИЯ
Плӧщадь 763 сюрс кв. км. Площадь — 763 сюрс кв. км.
Население 15 млн. морт. Населеннё — 15 млн.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм мореяс да проливъяс эмӧсь Турция доргӧгӧрын? Кытшӧм мореэзӧн и кытшӧм проливвезӧн миськассьӧны Турциялӧн береггез?
Кутшӧм портъяс сылӧн эмӧсь Босфорын да Эгейскӧй мореын? Кытшӧм сылӧн эмӧсь порттэз Босфорын и Эгейскӧй мореын?
Кутшӧм туйяс мунӧны тайӧ портъяссяньыс Турция столицаӧ — Анкараӧ? Кытшӧм туйез эна порттэзсянь нуӧтӧны Турция столицаӧ — Анкараӧ?
Кутшӧм государствояскӧд да кутшӧм колонияяскӧд мунӧны границаясыс Турциялӧн? Кытшӧм государствокӧт и кытшӧм колонияэзкӧт граничитӧ Турция?
Кыдзи мунӧ границаыс СССР-кӧд? Кыдз мунӧ граница СССР-кӧт.
Сулаланін да природалӧн главнӧй чертаяс. Положеннё да природалӧн главнӧй чертаэз.
Турция босьтӧ неыджыд юкӧн Балканскӧй полуостров вылысь, Малая Азияӧс, либӧ Анатолияӧс да Армениялысь юкӧн. Турция занимайтӧ Балкан кӧджлісь неыджыт часть, учӧт Азия, либо Анатолия, да Армениялісь часть куим море коласын.
Куим море костын сулалӧмыс сылы зэв удобнӧ: сы пытшті мунӧ зэв важнӧй морскӧй туй Дарданеллы, Мраморнӧй море да Босфор пыр. Сылӧн положеннёыс удобнӧй сійӧн, што сы пределлэзын мунӧ зэв важнӧй морскӧй туй Дарданеллэз пыр, Мраморнӧй море пыр да Босфор пыр.
Тайӧ туйыслӧн значениеыс зэв ыджыд и миян Союзлы. Эта туй имейтӧ ыджыт значеннё и миян Союз понда.
Таысь ӧтдор, Турциялӧн эмӧсь удобнӧй туйяс (кӧрт туйяс) Рытыввыв Европакӧд да Иранкӧд волысьӧм вылӧ. Этася, сылӧн эмӧсь удобнӧй туйез (кӧрттуйез) Рытвыв Европакӧт да Ираккӧт сношеннёэз понда.
Малая Азия полуостровыд гӧраяса. Учӧт Азия кӧдж — керӧса.
Войвыв берег пӧлӧныс нюжӧдчӧ Понтийскӧй хребет; сэні войвыв бокъясас быдмӧны зэв бур вӧръяс: уліас дуб да бук, а вылынджык пожӧм да коз. Сы ойвыв берегӧт доль кыссьӧ Понтийскӧй хребет, кӧда ойвыв покаттэзӧт вевттьӧма зэв басӧк вӧррезӧн: улын дубовӧйезӧн да буковӧйезӧн, а вылынжыка пожумовӧйезӧн да кӧзовӧйезӧн.
Лунвывладор пӧлӧныс кыпӧдчӧ Тавр хребет; сэні лунвыв бокъясас быдмӧны век веж кустарникъяс: лавръяс, миртаяс, олеандръяс, тулысын найӧ дзордзалӧны розӧвӧй дзоридзьясӧн. Доль лунвыв дорӧт лэбӧ хребет Тавр, кӧда лунвыв покаттэз вылын быдмӧны вечнозелёнӧй кустарниккез: лавраэз, миртаэз, олендраэз, тулыснас кӧдна чветитӧны югытрозовӧй чветтэзӧн.
Шӧрас хребетъяс костын куйлӧ 800–1000 м судтаын кос плоскогорье, сола тыясӧн, сола муясӧн да шочиник степ выв быдмӧгъясӧн. Шӧрӧт жӧ хребеттэз коласын куйлӧ 800–1000 м вылына сола тыэзӧн, солончаккезӧн да умӧлик быдмассэзӧн кӧс плоскӧй керӧсаин.
Татчӧ сьӧкыда веськалӧны васӧд тӧвъяс, сы понда осадокъяс тані усьӧны зэв этша; гожӧмын тані овлӧ жар, а тӧлын морозъяс, муыс вевттьысьӧ лымйӧн. Татчӧ ӧдва вермӧны пырны мускыт тӧввез, и сійӧн осадоккез эстӧн ӧддьӧн етша; гожумӧ эстӧн овлӧ жар, а тӧлӧ мороззэз, и му вевттисьӧ лымӧн.
Рытыввылын Малая Азия увтасмӧ; сэні гӧра хребетъяс костын куйлӧны паськыд ю долинаяс, небыд подтропическӧй климатӧн да плодороднӧй муӧн, кодӧс пуктӧмаӧсь татчӧ юяс. Рытвылын Учӧт Азия лажмалӧ, и сэтӧн керӧса хребеттэз коласын куйлӧны паськыт ю долинаэз, небыт тропикувдӧр климатӧн и плодороднӧй мусинӧн, кӧда пуксьӧтӧма сэтчӧ юэзӧн.
Асыв-войвылын Турцияын кыпӧдчӧ гӧраяса страна — Армения. Турция ой-асыввылын лэбӧ керӧса страна — Армения.
Сэні гӧра хребетъяс костын сулалӧны кусӧм вулканъяс; на пышкысь медджуджыдыс Арарат кайӧ 5200 м судтаӧдз, сэні эмӧсь ледникъяс. Сэтчин керӧс хребеттэз коласын сулалӧны кусӧм вулканнэз, кӧдна коласісь медвылыныс Арарат сибалӧ 5200 м вылына и сы вылын эмӧсь ледниккез.
Вулканъяс костас эмӧсь уна котловинаяс; найӧ артмисны извержениеяссянь: лава юяс да пӧим чукӧръяс потшисны ю долинаяс, да сэні артмисны гырысь тыяс, — татшӧм, шуам, Ван ты. Вулканнэз коласын эмӧсь уна котловинаэз, кӧдна аркмисӧ изверженнёэзсянь: лава потоккез и пӧим грудаэз тыртісӧ-йӧрйисӧ ю долинаэз, и ныын аркмисӧ ыджыт тыэз — сэтшӧм ты Ван.
Климат Арменияын дӧза чорыд: тӧлын гӧраяс вылын бушуйтӧны пургаяс, тыртӧны лымйӧн; лым куйлӧ 5–6 тӧлысьӧдз. Арменияын климат зэв суровӧй: тӧвнас керӧссэз вылын бушуйтӧны лым пургаэз, и плоскӧй керӧсаиннэз вевттисьӧны лымӧн, кӧда куйлӧ 5–6 мисеч.
Тулысын, лым сылігӧн, гӧра выв долинаясын быдлаын ызгӧны шоръяс. Тулыснас, кӧр лым сылӧ, быдлаын керӧс долинаэзас шумитӧны шоррез.
Гожӧмын тані жар да кос поводдя. Гожумӧ овлӧны жаррез да засухаэз.
Гӧраясын Арменияын заводитчӧны гырысь юяс — Тигр да Евфрат (мӧдыс дзик СССР границаяс дорын). Армения керӧссэз вылын пондӧтчӧны ыджыт юэз Тигр да Евфрат (медбӧрья самӧй СССР границаэз дынын).
Море берегъяс. Морскӧй берегдор.
Став берегъяс вылын Турцияын кыдзи войвылын, сідз жӧ и лунвылын, а торъя нин рытыввылын сулалӧны виноградникъяс да зэв мича садъяс фрукта (медзэвсӧ фиги) пуясӧн. Быдсӧн Турциялӧн береггез кыдз ойвылын, сідз и лунвылын, а ӧддьӧнжыксӧ рытвылын, вевттьӧмӧсь виноградниккезӧн да роскошнӧй фруктовӧй пу саддэзӧн, унажыксӧ фиговӧйезӧн.
Виноградысь турокъяс да грекъяс вӧчӧны изюм, а фиги плодъясысь инжир. Виноградісь туркаэз да греккез керӧны изюм, а фига плоддэзісь — инжир.
Ыджыд местаяс босьтӧны тутӧвӧй пуяс; шӧвк вӧдитӧм — сійӧ неыджыд отсӧг став крестьянаыслы. Ыджыт пространствоэз садитӧмӧсь тутовӧй пуэзӧн, и шелководство быд крестьяна понда мымдакӧ лоӧ отсӧтӧн.
Пуктӧны сідз жӧ табак да хлопок искусственнӧ орошайтан плантацияяс вылын, а муяс вылӧ кӧдзӧны ӧзима няньяс — шобді, ид. Садитӧны сідзжӧ табак и хлопок, плантацияэз искусственнӧя орошайтӧм дырни, ыббез вылын жӧ кӧдзӧны ӧзима сюэз — шогді, ид.
Кӧдзӧны тайӧс ставсӧ сёрӧн арын, кор заводитчӧны тӧвся зэръяс, кодъяс бура киськалӧны берег вывъяссӧ. Кӧдзӧны быдсӧн этӧ сёрӧн арнас, кӧр пондӧтчӧны тӧвся зэррез, кӧднія зэв ёна киськалӧны берегдор.
Берег доръясын сулалӧны уна каръяс. Берег доррезын сулалӧны уна городдэз.
Медся важнӧйясыс на пытшкысь: Измир (Смирна) — порт Эгейскӧй море вылын; Трапезунд — порт Чёрнӧй море вылын да Стамбул (Константинополь) — Босфор вылын. Ны коласісь важнӧйес: Измир (Смирна) — Эгейскӧй море вылын порт, Трапезунд — Сьӧд море вылын порт и Стамбул (Константинополь) — Босфор вылын.
Стамбул медся ыджыд кар Турциялӧн (пӧшти 1 млн. олысь). Турциялӧн Стамбул медыджыт город (оліссес почти 1 миллион).
Стамбул сулалӧ Босфор европейскӧй берег вылын, Золотӧй Рог гавань дорын. Стамбул сулалӧ европейскӧй Босфор берег вылын, Золотӧй Рог гавань дынын.
Войдӧр Стамбул вӧлі столица Турциялӧн, а ӧні сійӧ важнӧй торговӧй центр. Одзжык Стамбул вӧлі Турциялӧн столица, а ӧні лоӧ важнӧй торговӧй центрӧн.
Сэтчӧ сувтлӧны став корабльясыс, кодъяс мунӧны Босфор пыр. Сыын сувтчылӧны быд корабллез, кӧдна мунӧны Босфор пыр.
Плоскогорье. Плоскӧйкерӧсаин.
Малая Азия пытшкас гырысь местаяс босьтӧны пӧскӧтинаяс кыдзи плоскогорье вылын, сідз жӧ и гӧра бокъясас. Учӧт Азия пытшкын ыджыт пространствоэз занимайтӧны поскотинаэз кыдз плоскӧйкерӧсаиннэз вылын, сідз и керӧс покаттэз вылын.
Сэні быдлаын ветлӧны ыж стадаяс, ангорскӧй кӧзаяс (найӧ сетӧны шӧвк кодь небыд еджыд гӧн) да осёлъяс. Сэтчин быдлаын бродитӧны ангорскӧй кӧзаэз, баля стадоэз, кӧдна сетӧны чочком шелковистӧй вурун, да осёллэз.
Кӧнсюрӧ сулалӧны негырысь сиктъяс — сэні олӧны турокъяс. Ӧті-мӧділаын чапкалӧмӧсь неыджыт деревняоккез, кӧднаын олӧны туроккез.
Олӧны найӧ гӧля, му пытшкын вӧчӧм оланінъясын либӧ изйысь вӧчӧм хижинаясын; тӧлын найӧ оз ломтыны — пескыс абу. Олӧны нія беднӧя землянкаэзын либо изовӧй хижинаэзын, кӧднӧ озӧ вонтӧ тӧлӧн, сідз-кыдз абу пес.
Вой кежлӧ пыртӧны хижинаас скӧтсӧ, асьныс узьӧны пӧлатьясын (сэні шоныдджык). Ой кежӧ вашӧтӧны хижинаэзӧ пода и асьныс узьӧны потолок бердын нараэз вылын (кытӧн овлӧ шонытжык).
Плоскогорье шӧр юкӧнас куйлӧны сола муа пустыняяс. Плоскӧйкерӧсаин шӧрӧт частьын куйлӧ солончаковӧй пустыня.
Плоскогорье доръясас, хребетъяс подулын, кӧнсюрӧ куйлӧны искусственнӧ орошайтан муяс да сулалӧны садъяс; васӧ нуӧдӧма сэтчӧ гӧра выв шоръясысь. Плоскӧйкерӧсаин доррезӧт жӧ, хребеттэз кок увтӧт, куйлӧны искусственнӧя орошайтан ыббез да саддэз; ва ны дынӧ вайӧтӧма керӧс шоррезісь.
Оазисъяс дінын быдмӧмаӧсь каръяс, на пытшкысь главнӧйыс — Анкара, выль столицаыс Турциялӧн, ӧдйӧ паськалӧ; сійӧс ӧтлаалӧма кӧрт туйясӧн Стамбулкӧд да Измиркӧд. Матын оазиссэз дынӧ быдмисӧ городдэз, кӧдна коласісь главнӧйыс — Анкара, Турциялӧн виль столица, кӧда чожа быдмӧ и кӧда ӧтлаӧтӧма кӧрттуйезӧн Стамбулкӧт да Измиркӧт.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс. Хозяйстволӧн главнӧй чертаэз.
Турция — видз-му овмӧса страна; кызвын олысьыс сэні крестьяна; найӧ уджалӧны посньыдик овмӧсъяс кустарнӧй плугъясӧн да коканъясӧн. Турция — сельскохозяйственнӧй страна; ыджытжык часть сы населеннёись составляйтӧны крестьяна, кӧдна нуӧтӧны ассиныс учӧтик хозяйство кустарнӧй плуггезӧн да куштаннэзӧн.
Уна крестьяна арендуйтӧны мусӧ помещикъяслысь. Уна крестьяна арендуйтӧны мусӧ помещиккезлісь.
Ыджыд значениеаӧсь лоӧны Турцияын, торъя нин ортсыса вузасьӧмын, табак, фруктъяс да хлопок. Ыджыт значеннё, ӧддьӧнжыксӧ внешнӧй торговля понда, имейтӧны Турцияын табак, фруктаэз и хлопок.
Ӧні турецкӧй правительство нуӧдӧ уналаын выль оросительнӧй (му киськалан) каналъяс. Ӧння кадӧ турецкӧй правительство сооружайтӧ уна местаэзын виль оросительнӧй каналлэз.
Промышленносьт паськалӧма омӧля. Промышленность паськӧтӧма умӧля.
Турецкӧй каръясын, торъя нин Измирын да Стамбулын, зэв уна ремесленникъяс да кустаръяс кыӧны кипом станъяс вылын турецкӧй ковъёръяс да мукӧд вӧчасъяс вурунысь да шӧвкысь. Турецкӧй городдэзын, ӧддьӧнжыксӧ Измирын да Стамбулын, зэв уна ремесленниккез да кустаррез, кӧдна ручнӧй станоккез вылын керӧны вурунісь да шёлкись турецкӧй ковёррез да мӧдік изделияэз.
Но ӧні Турцияын стрӧитсьӧны и гырысь фабрикъяс. Но ӧні Турцияын строитчӧны и ыджыт фабрикаэз.
Машинаяс да станокъяс выль турецкӧй заводъясӧ да фабрикаясӧ вӧчӧма машиностроительнӧй заводъясын Сӧветскӧй Союзын; Сӧветскӧй Союз ёна отсалӧ Турциялы лӧсьӧдны гырысь государственнӧй промышленносьтсӧ. Виль турецкӧй заводдэз да фабрикаэз понда машинаэз и станоккез керӧмӧсь Советскӧй Союз машинакеран заводдэзын, кӧда Турциялӧ ыджыт государственнӧй промышленность керӧмын сетӧ зэв ыджыт отсӧт.
Уна нэм чӧж Турция вӧлі султанъяс власьт улын, а ХІХ нэмсянь сэні ыджыдалісны иностраннӧй капиталистъяс; мирӧвӧй война бӧрын султанлысь власьтсӧ, а сідз жӧ и иностраннӧй капиталсӧ вӧлі путкыльтӧма народнӧй (буржуазнӧй) партия веськӧдлӧм улын, кӧні юрнуӧдысьӧн вӧлі ӧнія президентыс Турецкӧй республикаын Мустафа Кемаль Ататюрк. Неӧтік век сьӧрна Турция вӧлі султаннэз власть увтын и ХIХ вексянь подчиняйтсьыліс иностраннӧй капиталисттэзлӧ, но мировӧй война бӧрын властьыс кыдз султанлӧн, сідз и иностраннӧй капиталлӧн народнӧй (буржуазнӧй) партия веськӧтлӧм увтын, кӧда юрын сулаліс ӧння Турецкӧй республикалӧн президент Мустафа Кемаль Ататюрк, — вӧлі чапкӧма.
Тайӧ партияыс вӧчис уна реформа, шуам, лишитіс вичкоӧс государство отсӧгысь, мездіс нывбабаӧс чадра новлӧмысь, лӧсьӧдіс светскӧй школа, вежис сьӧкыд арабскӧй алфавит ёна кокньыдджык латинскӧй алфавитӧн. Эта партия керис неӧтік реформа: лишитіс вичкуӧс государствосянь отсӧтісь, мездӧтіс инькаэзӧс чадра новйыны обязанносттезісь, пыртіс светскӧй школа, вежис сложнӧй арабскӧй алфавит кокнитжыкӧн — латинскӧйӧн.
СССР да Турция костын лӧсьӧдӧма бур волысьӧмъяс (дружескӧй отношениеяс) империализмлы паныд ӧтвылысь вермасьӧм могысь да мир кутӧм могысь. СССР да Турция коласын лӧсьӧтсисӧ дружескӧй отношеннёэз империализмкӧт общӧй пессян да мир видзан основа вылын.
Империалистъяслӧн Турция независимость вылӧ усьласьӧмъяс помасисны неудачаӧн. Турция независимость вылӧ империалисттэзлӧн посягательствоэз кончитчисӧ удайтчытӧг.
Столицаыс Турциялӧн, кӧні олӧны президент, правительство да национальнӧй собрание — Анкара. Турциялӧн столицаыс, кытӧн олӧ президент, правительство да национальнӧй собраннё, — Анкара.
[Босфор, Стамбул да Скутари. [Босфор, Стамбул и Скутари.
Сравнитӧй Босфорлысь фотография (веськыд вылын) тайӧ картаыскӧд да корсьӧй, кутшӧм юкӧн Босфорлысь фотографируйтӧма. Сравнитӧ фотографиясӧ Босфорлісь (веськыт вылын) эта картакӧт и адззӧ, кытшӧм часть Босфорлӧн фотографируйтӧм.
Корсьӧй залив Золотӧй Рог (сійӧ пырӧ Стамбулӧ).] Адззӧ залив Золотӧй Рог (сія иньдӧтчӧ Стамбуллань).
[Босфор, снимитӧма аэроплан вывсянь. Босфорлӧн вид, кӧда снимитӧма аэроплансянь.
Кузьтаыс Босфорлӧн 30 км, пасьтаыс медся векньыд инъясас — 700 м. Босфорлӧн кузяыс 30 км, паськытаыс медвекнит местаэзын — 700 м.
Корсьӧй карта вылысь сушалысь полоса, кодӧс снимитӧма аэроплан вывсянь.] Адззӧ карта вылісь кӧсін, кӧда снимитӧма аэроплансянь.]
АФРИКА. АФРИКА
Физико-географическӧй обзор. ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Плӧщадь 30 млн. кв. км. Площадь — 30 млн. кв. км.
Население 150 млн. морт. Населеннё — 150 млн.
Ыджда, сулаланін да очертание. Величина, положеннё да очертаннё.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Тӧдмалӧй, кутшӧм местаясӧд вуджӧны Африкаӧс войвыв широталӧн 30-ӧд параллель да лунвыв широталӧн 30-ӧд параллель, да кыті вуджӧ экватор (висьталӧй наӧн вомӧналан юяслысь, гӧраяслысь да с. в. нимъяссӧ). Тӧдмалӧ, кытшӧм местаэзӧт кералӧ Африкасӧ ойвыв широтаись 30-ӧт параллель да лунвыв широтаись 30-ӧт параллель, и кытӧн — экватор (шуӧ ныӧн кералан юэз, керӧссэз и с. одз.).
Мерайтӧй Африкасӧ рытывсянь асыввылӧдз да войвывсянь лунвылӧдз. Мерайтӧ Африкаись нюжалӧмсӧ рытвывсянь асыввылӧ и ойвывсянь лунвылӧ.
Висьталӧй мореяс, заливъяс да проливъяс, кодъяс кытшовтӧны Африкалысь берегъяссӧ. Шуӧ мореэз, заливвез да проливвез, кӧдна миськалӧны сылісь береггесӧ.
Африка плӧщадь сертиыс куим мындаӧн ыджыдджык Европаысь. Африка аслас ыждаӧн куимись ыджытжык Европася.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 8 сюрс км кузя да пӧшти сы мында жӧ рытывсянь асыввылӧ. Ойвывсянь лунвылӧ сія нюжалӧма 8 сюрс км вылӧ и почти сымда жӧ рытвывсянь асыввылӧ.
Экватор вуджӧ Африкаӧс пӧшти шӧрӧдыс: войвыв помыс сылӧн — Бланко мыс — сулалӧ 37-ӧд параллель вылын войвыв широтаын, а лунвыв помыс — Игольнӧй мыс — 35 параллель вылын лунвыв широтаын. Экватор кералӧ Африкаӧс почти шӧрӧттис: сылӧн ойвыв конечыс — мыс Бланко — сулалӧ ойвыв широта 37-ӧт параллель вылын, а лунвыв конечыс — мыс Игольнӧй — лунвыв широта 35-ӧт параллель вылын.
Европаысь сійӧс торйӧдӧны векньыдик Средиземнӧй море да Гибралтарскӧй пролив — медвекньыдінас пасьтаыс сылӧн сӧмын 13½ км. Европа дынісь сія торйӧтӧма не паськыт Мушӧр мореӧн да Гибралтарскӧй проливӧн, кӧдалӧн пасьтаыс медвекнит местын токо 13½ километр.
Азияысь сійӧс торйӧдӧ векньыдик Краснӧй море да Баб-эль-Мандеб пролив, куим мындаӧн сӧмын паськыдджык Гибралтарскӧй проливысь. Азия дынісь торйӧтӧ сійӧ векнитик Гӧрд море да Баб-эль-Мандебскӧй пролив, кӧда Гибралтарскӧй пролився паськытжык токо куимись.
Суэцкӧй перешеек вылын, кӧть и кодйӧма канал, но сэні позьӧ нуӧдны косвыв туйяс тайӧ свет юкӧнъяс костын; ӧні сэті вуджӧ кӧрт туй Каирысь Яффаӧ. Суэцкӧй перешеек, кӧть и кералӧма каналӧн, но вермас служитны эна свет часттез коласын кӧсін кузя туйез нюжалӧм понда; ӧння кадӧ сійӧ кераліс Каирись Яффаӧ кӧрттуй.
Морскӧй туйяс Африкаысь Европаӧ да Азияӧ дженьыдӧсь да удобнӧйӧсь, но мукӧд свет юкӧнъяссьыс сійӧс торйӧдӧны паськыд океанъяс. Морскӧй туйез Африкаись Европаӧ и Азияӧ дженытикӧсь и удобнӧйӧсь, но мӧдік свет часттезісь сія торйӧтӧма ӧддьӧн паськыт океаннэзӧн.
Берегъясыс Африкалӧн абу кытшолаӧсь. Африкалӧн очертаннё — простӧй, береггез сылӧн абу чуклясьӧмӧсь.
Сэні эм сӧмын ӧти ыджыд залив — Гвинейскӧй, но сійӧ оз пыдӧдз пыр материк пытшкас: тайӧ заливыскӧд паныд, материк асыввылас, ылӧдз петӧ Сомалийскӧй полуостров. Сылӧн эм токо ӧтік ыджыт залив — Гвинейскӧй, кӧда, однако, материк пытшкӧ пыдӧ оз пыр; эта заливлӧ паныт, материк асыввылын, эм ыджыт выступ — Сомалийскӧй кӧдж.
Мукӧд заливъяс да полуостровъяс посниӧсь. Мӧдік заливвез да кӧджжез не сідз тӧдчанаӧсь.
Діяс Африкаын этша. Островвез Африкалӧн етшаӧсь.
Рытыввыв берегъяс дорас сулалӧны некымын негырысь ді чукӧръяс: Азорскӧй діяс, Канарскӧй діяс, Зелёнӧй мыслӧн діяс. Сы рытвыв береггез дынын эмӧсь неыджыт островвезлӧн группаэз: Азорскӧй, Канарскӧй, Зелёнӧй мыслӧн островвез.
Африкалӧн эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскар, сулалӧ Индийскӧй океанын, материкысь сійӧс торйӧдӧ паськыд Мозамбикскӧй пролив. Дзир ӧтік ыджыт остров Африкалӧн лоӧ Индийскӧй океан вылын — эта Мадагаскар, кӧда торйӧтӧма материк дынісь паськыт Мозамбикскӧй проливӧн.
Африка берегъясын, кызвынас, абуӧсь весиг бухтаяс, Средиземнӧй море берегъясысь ӧтдор. Африкалӧн береггез унажыксӧ нельки оз имейтӧ бухтаэз, кытчӧ оз туй пыртны токо Мушӧр морелісь береггез.
Океан берегъяс Африкаын омӧля сибаланаӧсь суднояслы: сэтчӧ пыр кучкӧны гырысь гыяс, кодъяс локтӧны ылысянь, восьса океансянь, кӧні век бушуйтӧны ыджыд тӧвъяс. Африкалӧн океаническӧй береггез етша лэдзанаӧсь судноэз понда, сідз-кыдз ны вылын пыр бузӧтӧны ыджыт ваввез, кӧдна локтӧны зэв ылісь, осьта океаннэз вылісь, кытӧн бушуйтӧны буряэз.
Краснӧй морелӧн берегъясыс абу удобнӧйӧсь коралловӧй рифъяс понда; тайӧ — медшоныд море му вылын, да коралловӧй полипъяс сэні зэв ӧдйӧ лэптӧны ассьыныс стрӧйбаяссӧ. Гӧрд морелӧн береггез абу удобнӧйӧсь сійӧн, што ны дорын эмӧсь ӧддьӧн уна коралловӧй риффез — эта мореыс му вылын медшоныт, и коралловӧй полиппез чожа сэтчин керӧны ассиныс постройкаэз.
Главнӧй портъяс Африкалӧн: войвылын — Алжир, Тунис, Александрия да Порт-Саид; лунвылын — Кейптаун (Капштадт), асыввылын — Занзибар (ді вылын, материкладорас). Африкалӧн главнӧй порттэз: ойвылын — Алжир, Тунис, Александрия и Порт-Саид, лунвылын — Кейптаун (Капштадт), асыввылын — Занзибар (эта остров сы лапӧлын, кӧда бергӧтчӧма материкланьӧ).
Африка тӧдмалӧм. Африка исследуйтӧм.
Европеецъяс зэв важ кадъяссянь волывлісны Африка войвыв берегъясӧ, важысянь тӧдлісны найӧ сідз жӧ Краснӧй море берегъясӧс, кыті ветлісны Суэцкӧй перешеексянь Индияӧ. Европееццез тӧдвылӧ усьтӧм кадсянь вовлісӧ Африка ойвыв береггез дорӧ, важын ни сідзжӧ тӧдісӧ береггез Гӧрд морелісь, кӧда вылӧт Суэцкӧй перешеексянь уялісӧ Индияӧ.
Но став мукӧд паськыд местаяссӧ Африкалысь европеецъяс тӧдмалісны неважӧн. Но быдсӧн Африкалісь мӧд ыджыт пространствосӧ европееццез тӧдмалісӧ неважын.
Сӧмын ХV нэмын португальскӧй морякъяс, Европаысь Индияӧ морскӧй туй корсигӧн, тӧдмалісны став рытыввыв берегсӧ Африкалысь да воисны мысӧдз, кӧні материк берегыс вужӧ асыв-войвывлань. ХВ векӧ португальскӧй моряккез, кӧр нія стремитчисӧ осьтны море туй Европаись Индияӧ, исследуйтісӧ быдсӧн Африкалісь рытвыв берег да локтісӧ мыс дынӧдз, кытӧн материклӧн берегыс& ой-асыввывлань.
Тайӧ мыссӧ найӧ первой шуисны Буряяс мысӧн, а сэсся сетісны сылы выль ним — <rus>мыс Доброй Надежды</rus> — найӧ чайтісны, мый сійӧс кытшовтӧм бӧрын позьӧ воны Индияӧ. Этӧ мыссӧ нія перво нимтісӧ Буряэз мысӧн, а сыбӧрын вежисӧ нимсӧ и сетісӧ Добрӧй Надежда мыс, кӧр чайтісӧ, што ежели сійӧ гӧгӧртны, то туйӧ локны Индияӧ.
И збыльысь, Васко-да-Гама кытшовтіс Лунвыв Африкаӧс, муніс асыввыв берег пӧлӧныс экваторӧдз, вуджис Индийскӧй океан да сувтіс Индостан берег дорӧ. И быль сідз, Васко-да-Гама гӧгӧртіс лунвыв Африкасӧ и доль асыввыв берегӧт уйис топ экваторӧдз, кераліс Индийскӧй океан и сувтіс Индостан береггез бердӧ.
Тадзи Васко-да-Гама вӧчис ӧтпырйӧ кык ыджыд удж: восьтіс морскӧй туй Индияӧ дай тӧдмаліс, мый Африкаӧс лунвывсянь и асыввывсянь кытшовтӧ океан. Сідз Васко-да-Гама керис сразу кык важнӧй дело — осьтіс морскӧй туй Индияӧ и тӧдіс, што Африка и лунвывсянь и асывсянь миськассьӧ океанӧн.
Первой морт, коді вӧчис гырысь путешествиеяс пыдӧдз Африка материк пытшкӧ, вӧлі англичанин Ливингстон. Первӧйыс кин керис ыджыт путешествия Африка пытшкӧ, вӧлі англичанин Ливингстон.
Сійӧ видлаліс Замбези ю да аддзис (восьтіс) сы вылысь зэв ыджыд водопад (ва усянін) Виктория. Сія исследуйтіс ю Замбези и осьтіс сы вылісь зэв ыджыт ваусян Виктория.
Сы бӧрын сійӧ восьтіс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсӧ да Бангвеоло ты. Одзлань сія осьтіс ты Ньяса, Конго юлісь катыт и ты Бангвеоло.
Ливингстон зэв шоча юӧртліс ас йывсьыс рӧдинаас да ӧти кадӧ чайтлісны, мый сійӧ пӧгибнитіс. Ливингстон аслас родинаӧ юӧрресӧ ас йылісь мӧдӧтліс ӧддьӧн шоча, и ӧтік кадӧ думайтісӧ, што сія куліс ни.
Корсьны сійӧс мӧдӧдчис американец Стэнли. Кошшыны сійӧ муніс американец Стэнли.
Африка асыввыв берег вылын, Занзибара дікӧд паныд, Стэнли чукӧртіс ыджыд караван да муніс Танганьика ты дорӧ, сэні сійӧ аддзис Ливингстонӧс. Лӧсьӧтіс ыджыт караван асыввыв Африка берег вылын, паныт Занзибара кӧджлӧ, и Стэнли, пондіс мунны Танганьика тыланьӧ и сэтчин адззис Ливингстонӧс.
Тайӧ тысӧ ӧтлаын тӧдмалӧм бӧрын, Стэнли бӧр муніс, а Ливингстон мӧдӧдчис водзӧ лунвывлань, но регыд кулі малярияысь. Ӧтлаын сыкӧт гӧгӧртісӧ этӧ тысӧ и сэсся Стэнли бергӧтчис бӧр, а Ливингстон муніс одзлань путешествуйтны лунланьӧ, но маляриясянь чожа куліс.
Стэнли вӧчис ещӧ куим путешествие Африкаӧд, тӧдмаліс Виктория ты, Конго ю да важ тропическӧй вӧръяс тайӧ ю пӧлӧнысь. Стэнли керис Африка кузя эшӧ куим путешествия и тӧдмаліс ты Виктория, ю Конго и первобытнӧй тропическӧй вӧррез, кӧдна куйлӧны эта ю бассейнын.
abu Империалистическӧй державаэз используйтісӧ Ливингстонлісь да Стэнлилісь осьтӧммесӧ медбы ас кианыс босьтны почти быдӧс Африкасӧ.
Му веркӧс. Мувевдӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Уна-ӧ места босьтӧны Африкаын увтасъяс? Уна я Африкаын места занимайтӧны лажмытіннэз?
Кӧні сулалӧны 1500 м-ысь вылынджык местаяс? Кытӧн эмӧсь местаэз вылынжыкӧсь 1500 м-ся?
Кутшӧм юкӧнын Африкаын эмӧсь джуджыдджык плоскогорьеяс (600-сянь 1500 м-ӧдз)? Кытшӧм Африка частьын эмӧсь вылынжык плоскӧйкерӧсаиннэз (500–1500 м-ӧдз?)
Висьталӧй зэв джуджыд кык гӧра да куим ыджыд ты. Шуӧ кык зэв ыджыт керӧс и куим ыджыт ты.
Пӧшти став Африкаыс дзоньнас — зэв ыджыд ӧти плоскогорье, шӧр судтаыс сылӧн 600 м-ысь вылынджык море уровеньсянь. Почти быдсӧн Африкаыс — эта ӧтік зэв ыджыт плоскӧйкерӧсаин, кӧдалӧн шӧрӧт вылынаыс — море уровеньсянь унажык 600 м-ся.
Дзонь лунъясӧн, дзонь вежонъясӧн мунӧны сэні караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлыны ни гӧра хребетъяс ни весиг гырысьджык холмъяс. Быдса луннэзӧн и неделяэзӧн мунӧны сэтчин караваннэз, кӧдна асланыс туй вылын озӧ адззылӧ не керӧс хребеттэз, не тӧдчанажык мыссэз.
Шыльыд места кокньӧдӧ ӧні кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс стрӧитны. Ровнӧйина рельеф кокньӧтӧ ӧні керны кӧрттуйез да автомобильнӧй туйез.
Тайӧ ыджыд плоскогорьелӧн доръясыс кыркӧтшъясаӧсь (крутӧсь) да гырысь тшупӧдъясӧн (террасаясӧн) лэччӧны море берегъяслань. Эта ӧддьӧн ыджыт плоскӧйкерӧсаинлӧн доррес обрывистӧйӧсь и ыджыт ступенькаэзӧн (террасаэзӧн) лэдзчӧны море береггез дынӧ.
Но дзик море берег пӧлӧныс мунӧ нюрсялӧм да малярияа векньыдик увтас полоса. Однако доль самӧй берегӧттис кыссьӧ векнитик лажмытіна полоса, кӧда зэв нюра да малярийнӧй.
Асыввылын Африкаын плоскогорьеыс потласьӧма тшӧтшкӧс глыбаясӧ; мукӧдыс на пытшкысь кайӧмаӧсь вылӧ, а мукӧдыс, мӧдарӧ, лэччӧмаӧсь улӧ. Африка асыввылын плоскӧйкерӧсаиннэз торйӧтӧмась потӧминнэзӧн плоскӧй глыбаэз вылӧ, кӧдна коласісь ӧтіккез вылына лэбисӧ, а мӧдіккез жӧ лэдзчисисӧ.
Медся вылӧ кайӧма Абиссинскӧй горнӧй страна; сійӧ джуджыд ді моз кыпӧдчӧ плоскогорье кытшын; шӧр судтаыс сылӧн — 2½ сюрс м гӧгӧр. Медвылына лэбис Абиссинскӧй керӧса страна, кӧда кыдз вылын остров лэбтісьӧма гӧгӧртӧм плоскӧйкерӧсаинын; сылӧн шӧрӧт вылына — 2½ сюрс метр гӧгӧр.
Абиссинскӧй нагорье кызвыннас артмӧма гнейсысь да кристаллическӧй сланецъясысь, а выліас куйлӧны песчаник да известняк слӧйяс. Абиссинскӧй керӧсаин аслас унажыкын сулалӧ гнейсісь да кристаллическӧй сланеччезісь, кӧдна вылын куйлӧны горизонтальнӧя песӧка да известняка слойез.
Вылыссяньыс Абиссиния вевттьысьӧма кынмӧм лава потокъясӧн. Вевдӧрӧттяс Абиссиния вевттьӧма кынмӧм лава потоккезӧн.
Став гӧра выв местаыс вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн; на костын кыпӧдчӧны пызан сяма гӧраяс — амбыяс. Быдсӧн эта керӧсаиныс вундалӧма пыдын ущеллёэзӧн, кӧдна коласӧт лэбӧны столб кодь керӧссэз-амбаэз.
Амбаяс весьтас ещӧ вылынджык кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяслӧн йывъяс. Эна амбаэз вылын эшӧ вылынжыка лэбӧны кусӧм вулканнэзлӧн куполлэз.
Лунвывланьын Абиссиниясянь Асыввывафриканскӧй плоскогорье вылын эмӧсь впадинаяс, кӧні куйлӧны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукӧд. Абиссинияся лунвылынжык Асыввывафриканскӧй плоскӧйкерӧсаин вундалӧма пыдын, но векнитик сбросовӧй впадинаэзӧн, кӧднаын куйлӧны тыэз: Ньяса, Танганьика да мӧдіккез.
Тайӧ тыясыс зэв джуджыдӧсь. Танганьика джуджта сертиыс (матӧ 1,5 км) уступайтӧ сӧмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкал сяма жӧ. Эна тыэс ӧддьӧн пыдынӧсь: сідз, Танганьика аслас пыдынӧн (почти 1½ км.) уступайтӧ токо ӧтік Байкаллӧ, кӧда вылӧ эта тыыс зэв ёна вачкисьӧ.
Впадина доръясас кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (6 сюрс м), на вылын куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс; тайӧ районас эм весиг ӧти действуйтысь вулкан. Впадинаэз дор вылын лэбӧны кусӧм вулканнэз: Кения и Килиманджаро (6 сюрс метр), кӧдна вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн; эта жӧ районын эм нельки ӧтік действуйтан вулкан.
Краснӧй море артмис му корка вӧйӧмла жӧ (ён сброс вӧсна), джудждаыс сылӧн 2 км-ысь унджык, а берегъясыс кайӧны тшупӧдъясӧн 2–3 км судтаӧдз море уровеньсянь. Гӧрд море шогмис тожӧ сы кузя, што му кораын аркмисӧ сброссэз: пыдынаыс сылӧн — унажык 2 километрся, а береггез уступпезӧн море уровеньсянь лэбӧны кык-куим километрӧдз.
Землетрясениеяс петкӧдлӧны, мый му коркалӧн вешъясьӧмыс тані мунӧ и ӧні. Музэгалӧммез мыччалӧны, што эстӧн му коралӧн движеннё мунӧ и ӧні.
Драконӧвӧй гӧраяс, кодъяс сулалӧны асыв-лунвылын Африкаын плоскогорье дорас, сідз жӧ сбросовӧй гӧраяс. Драконовӧй керӧссэз, лэбӧны лун-асыввыв Африкаын, мыччалӧны асьнысӧ сідзжӧ сбросовӧй керӧссэзӧн и сулалӧны плоскӧйкерӧсаин дор вылын.
Азияын кодь гӧра хребетъяс Африкаын абуӧсь, Атласысь ӧтдор; Керӧс хребеттэз, азиатскӧй коддес, Африкаын абуӧсь.
Атлас — гӧраяса страна, тані некымын радӧн мунӧны складкаяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаӧдз. Исключеннё составляйтӧ токо Атлас керӧса страна, кӧда сулалӧ неӧтік 3 и даже 4 сюрс м параллельнӧй чукыррезісь.
Тайӧ складкаясыс — Альпийскӧй да Апеннинскӧй том складкаяслӧн водзӧ мунӧм. Эна чукыррез лоӧны Альпаэзлӧн да Апенниннэзлӧн том чукыррез продолженнёӧн.
Сӧмын ӧти ыджыд діыс Африкалӧн — Мадагаскар — тэчас сертиыс ӧтсяма материкыскӧд: тайӧ тшупӧда крут бокъяса тшӧтшкӧс из глыба. Африкалӧн токо ӧтік ыджыт остров — Мадагаскар, — кӧда аслас строеннёӧн вачкисьӧ материк вылӧ: эта крутӧй ступеня доррезӧн плоскӧй изовӧй глыба.
Мукӧд діясыс Африкалӧн либӧ вулканъяссянь артмӧм (вулканическӧй) діяс, шуам, Вознесение, Елена да Канарскӧй діяс, либӧ кораллӧвӧй діяс, шуам, уна посни діяс Африка асыввыв берег дорын, на пиын жӧ Занзибар. Мӧдік Африкалӧн островвез либо вулканическӧйез, кыдз, шуам, Вознесения, Елена, Канарскӧй островвез либо коралловӧйез, шуам, уна поснит островвез асыввыв Африка береггез дынын, и сія жӧ лыдын Занзибар.
[Сбросовӧй впадина Асыввыв Африкаын. [Асыввыв Африкаын сбросовӧй впадина.
Впадинаас тыдалӧны кык ты. Впадинаын тыдалӧны кык ты.
Корсьӧй ылын тыдалан кык йыла вулкан — Килиманджаро.] Адззӧ ылісь кыкйыла вулкан Килиманджаро.]
[Прибой лӧнь поводдя дырйи Гвинейскӧй залив берегъяс дорын. [Гвинейскӧй залив береггез дынын лӧнь погоддяӧ прибой.
Мыйла пассажиръяссӧ корабль вывсянь вуджӧдӧны пыжъясӧн?] Мыля пассажирресӧ корабль вылісь кыскалӧны берег вылӧ пыжжезӧн?]
[Землетрясениеяс Африкаын. [Африкаын музэгалӧмлӧн карта.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні тшӧкыда овлӧны землетрясениеяс, — сійӧ мунӧ Краснӧй моресянь Драконӧвӧй гӧраясӧдз. Мыччалӧ полоса, кытӧн овлӧны зэв тшӧка музэгалӧммез, кӧда кыссьӧ Гӧрд моресянь Драконовӧй керӧссэзӧдз.
Кутшӧм тыяс дінын землетрясениеяс овлӧны медся тшӧкыда да мый понда? Кытшӧм тыэз дынын музэгалӧммез овлӧны уна тшӧкжыка и мыля?
Абуӧсь землетрясениеяс либӧ вонас 1-ӧд Музэгалӧм абу нето годӧн ӧтпыр.
1-сянь 5 землетрясениеӧдз 1–5 музэгалӧмӧдз
5–20 20–50 50–100 100-ысь унджык] 5–20 20–50 50–100 100-ся унажык]
Климат. Климат.
Кызвын юкӧннас Африка сулалӧ тропикъяс костын да, климатыс сылӧн жар. Сідз кыдз Африкалӧн ыджыт часть куйлӧ тропиккез коласын, то сылӧн климатыс жар.
Шонді во гӧгӧр шонтӧ зэв ёна; тӧвся да гожся тӧлысьяс костын температуралӧн торъялӧм пӧшти некутшӧм абу. Шондіыс быдса год шонтӧ сійӧ зэв ёна, и температураын тӧвся да гожумся мисеччезын разница почти абу некытшӧм.
Меджар странаыс, не сӧмын Африкаын, но и став му вылын, — сійӧ пустыня Сахара. Меджар страна, и сы дырни жӧ не токо Африкаын, но и быдӧс му вылын, — эта пустыня Сахара.
Сэні вогӧгӧрся шӧр температура кайӧ 30°-ӧдз. Сыын шӧрӧт годовӧй температура овлӧ 30°.
Гожса лунъясӧ куш скалаяс донавлӧны 70 дай 80°-ӧдз, а сынӧдыс овлӧ сэтшӧм жар, весиг сьӧкыд лолавны. Гожумся луннэзӧ куш скалаэз калитчӧны 70 и даже 80° ӧдз, и воздух овлӧ сэтшӧм пым, што сьӧкыт сійӧн лолавны.
Кор пустыняӧд мунӧ зэв ыджыд тӧв (самум), караванъяс сувтӧны, верблюдъяс водӧны му вылас, мортъяс гартчӧны да дзебсьӧны тюкъяс костӧ, лыа ураганысь виччысьӧм могысь. Кӧр жӧ пустыня вылӧт мунӧ страшнӧй песӧка ураган (самум), караваннэз сувтӧны, верблюддэз водӧны му вылӧ, путниккез песӧка вихррез шогья каттисьӧны и дзебсисьӧны тюккез коласӧ.
Но войясын Сахараын овлӧ ыркыд, уналаын усьлӧ лысва, а тӧвся войясӧ скалаяс вылын овлӧ весиг пуж. Но ойезӧн Сахараын овлӧ ыркыт, уна местаэзын не шоча усьӧ роса, а тӧвся ойезӧ скалаэз вылын мыччисьӧ даже пуж.
Шоныд да кӧдзыд ӧдйӧ вежласьӧм понда скалаяс пустыняын потласьӧны, пӧрӧны из-торпыригӧ да лыаӧ. Чожа шоныт да кӧдзыт вежсьӧмсянь пустынялӧн скалаэз потласьӧны и пӧрӧны песӧкӧ да щебеньӧ.
Тӧв нуӧ лыасӧ да пуктӧ сійӧс увтасджыкинъясӧ еджыд либӧ виж дюна радъясӧн 300 м судтаӧдз. Тӧв нӧбӧтӧ песӧксӧ и тыртӧ сійӧн конечтӧм чочком либо веж ряд дюнаэзӧн лажмытжык местаэз и лэбтӧ вылынанас 300 метрӧдз.
Кызвын юкӧныс Сахаралӧн — изъя пустыня; уналаын куш скалаясыс сылӧн сулалӧны быдсикас сюръяяс кодьӧсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьӧсь да с. в. Ыджыт часть Сахаралӧн мыччалӧ асьсӧ иза пустыняӧн, куш скалаэз нешоча видзӧны причудливӧй столб формаэз, пирамида формаэз, гриббез и с. одз.
Но уна места босьтӧны сэні сідз жӧ лыаяс да сёйяс. Но зэв ыджыт пространствоэз занимайтӧны сідзжӧ песӧккез да сёйез.
Сахара кос со мый понда. Сахара кӧслӧн причинаэс то кытшӧмӧсь.
Рытывсянь сійӧс кытшовтӧ Атлантическӧй океанлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні во гӧгӧр помала пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ нуӧны океанысь васӧ Лунвыв Америкаланьӧ. Рытвывсянь сія миськассьӧ сэтшӧм Атлантика океан частьӧн, кытӧн быдса год дугдывтӧг пӧльтӧны ой-асыввыв пассаттэз, кӧдна кыскӧны влага Лунвыв Америка лапӧлӧ.
Сыысь ӧтдор, Сахара берегъяс дорын океан ваыс кӧдзыд: пассатъяс вӧтлӧны веркӧс шоныд слӧйсӧ берег доръяссьыс, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыдджык ва, коді омӧля испаряйтчӧ. Этася, океанлӧн Сахара береггез дынын ваыс кӧдзыт: береггез дынісь пассаттэз вевдӧрись шоныт ва слойсӧ вашӧтӧны, а сы туйӧ пыдынісь кайӧ кӧдзытжык ва, кӧда испареннёэз сетӧ етшажык.
Пассатъяс пӧльтӧны сідз жӧ и Сахара весьтас. Пассаттэз пӧльтӧны и Сахара вевдӧрӧт.
Найӧ нуӧны сынӧдсӧ кӧдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясӧ, но мунігас сынӧдыс сідз жӧ шоналӧ да косьмӧ. Нія кыскӧны воздух кӧдзытжык местаэзісь шонытжык местаэзӧ, сы дырни воздух сідзжӧ шоналӧ и пышшӧ боссьӧмсянь.
Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымӧръяс да оз овлыны зэръяс пӧшти некор. Эта кузя Сахара вевдӧрын озӧ аркмӧ кымӧррез и озӧ усьӧ зэррез почти некӧр.
Таысь ӧтдор, Сахара весьтын сынӧдыс надзӧник лэччӧ атмосфера вылыс слӧйясысь, а тайӧ сідз жӧ мешайтӧ кымӧръяс артмӧмлы. Этася, Сахара вевдӧрын вевдӧр атмосфера слойезісь мунӧ нешоча воздух лэдзчисьӧм, мый сідзжӧ мешайтӧ кымӧррез аркмӧмлӧ.
Унджык осадок усьлӧ гӧраясын, шуам, Тибестын. Унажык осадоккез усьӧны керӧса местаэзын, кыдз Тибестиын.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Корсьӧй сэтшӧм обласьт Африкаысь, кӧні во гӧгӧрӧн усьӧ 1 м-ысь унджык осадок. Адззӧ Африкаись область, кытӧн годнас усьӧны осадоккез унажык 1 метрся.
Петкӧдлӧй извилистӧй полоса, кӧні усьӧ осадок 25-сянь 100 см-ӧдз (сэні жар да ва гожӧм вежсьӧ жар да кос тӧлӧн). Мыччалӧ чуклясьӧм полоса, кытӧн усьӧны 25 и 100 см ӧдз (сыын жар и мускыт гожум чередуйтчӧ жар, но кӧс тӧлӧн).
Лунвывланьын Сахарасянь куйлӧны жар да васӧд странаяс; найӧ мунӧны экваторсянь кыкнанладор бокас. Сахарасянь лунланьӧ куйлӧны жар и мускыт странаэз; нія нюжалӧны экватор кыкнан лапӧлӧт.
Сэні сынӧдыс пӧшти пыр кайӧ вывлань, сэки артмӧны кымӧръяс да овлӧны зэръяс. Сэтчин воздух почти пыр лэбӧ вевдӧрӧ, мыйись аркмӧны зэра кымӧррез и усьӧны зэррез.
Кайӧм сынӧд местаӧ локтӧ васӧд сынӧд океанъяссянь. Лэбан воздух местӧ локтӧ океаннэзсянь мускыт (влажнӧй) воздух.
Торъя уна зэръяс овлӧны Гвинейскӧй залив берегъяс вылын да Конго ю бассейнын. Унажык зэррез усьӧны Гвинейскӧй залив береггез вылын и Конго ю бассейнын.
Тані гырысь зэръяс мунӧны пӧшти во гӧгӧр. Эстӧн гырись зэррез мунӧны быдса год.
Тайӧ васӧд обласьтсӧ кытшовтӧ войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь полоса, кӧні тӧлын сулалӧны кос поводдяяс, а зэръяс медзэвсӧ овлӧны гожся тӧлысьясын, торъя нин кор лун шӧр шонді сулалӧ зенитын (веськыда юр весьтын). Этӧ мускыт областьсӧ ойвывсянь, асывсянь и лунвывсянь гӧгӧртӧ зэв кузь полоса, кытӧн тӧвся мисеччезӧ овлӧны засухаэз, а зэррез усялӧны унажыксӧ гожум шӧрын, ӧддьӧнжыксӧ кӧр луншӧрся шонді сулалӧ зенитын (мӧднёж шуны, кӧр шонді сулалӧ юр вевдӧрын).
Тайӧ зэръяссӧ сідзи и шуӧны — зенитнӧй зэръяс. Эна зэррез сідз и шусьӧны зенитнӧйезӧн.
Найӧ локтӧны кызвынысьсӧ ӧти кадӧ луннас. Нія мунӧны кыдз и пыр ӧтік и нія жӧ лунся чассэзӧ.
Асылын енэж мича; шонді вӧтліс войся ру, пӧжӧ зэв ёна; лун шӧр кежлӧ шоналӧм васӧд сынӧд кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ; пырысьтӧм-пыр жӧ енэжын ӧшйӧны сьӧкыд кымӧръяс, заводитчӧ ливень кисьтан зэр, гымалӧ да помала чардалӧ. Асъяпонсянь нёбоыс мича и кӧр шонді вашӧтас ойся туман, сэк пондӧ сотны сідз, што терпитны оз позь, луншӧрлань шонтӧм мускыт воздух кайӧ вевдӧрӧ и сэтчин сайкалӧ; сэкжӧ нёбоын мыччисьӧны сьӧкыт кымӧррез да пондӧны зэрны ливеня зэрӧн зэв ёна гымалӧмӧн да вирдалӧмӧн.
Войнас енэж бара сэзьдӧ, еджыд сук ру вевттьӧ став увтас местаяссӧ. Ойӧн нёбо бӧра мичамӧ, и чочком сук туман вевттьӧ быдсӧн улына куйлан местаэсӧ.
Тропическӧй Африкаӧд путешествуйтысьяс ёна норасьӧны лыӧдзыд мӧрччан кӧдзыд тайӧ руяс (туманъяс) вылӧ; весиг велалӧм негръяс оз петны асылын удж вылӧ, кытчӧдз шонді оз вӧтлы войся русӧ. Тропическӧй Африка кузя путешественниккез ёна норасьӧны эна лы бердӧдз кынтана туманнэз вылӧ, и даже велалӧм негррез асъяпоннэзӧн озӧ петӧ удж вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз шонді оз вашӧт ойся тумансӧ.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалӧн умереннӧ-шоныд. Лунвыв тропиксянь луньланьӧ Африкалӧн климат умеренно шоныт.
Гожӧмын (декабр, январ да февраль тӧлысьясын) сэні сулалӧны зэв жар поводдяяс, а тӧлын сэні овлӧ ыркыд, джуджыдджыкинъясын весигтӧ усьлӧ лым. Гожумӧ (мӧднёж висьтавны, декабрӧ, январӧ и февральӧ) сэтчин сулалӧны зэв ыджыт жаррез, а тӧвнас овлӧ зэв ыркыт погоддя, и вылын местаэзын даже усьлывлӧ лым.
Зэръяс вайӧны татчӧ асыв-лунвыв пассатъяс, кодъяс локтӧны Индийскӧй океансянь. Зэррез вайӧтсьӧны лунь-асыввыв пассаттэзӧн, кӧдна пӧльтӧны Индийскӧй океансянь.
Сы понда Драконӧвӧй гӧраяс вылын зэр овлӧ уна, а водзӧ рытывланьӧ, кӧні куйлӧ Калахари пустыня, зэр овлӧ зэв этша. Эта кузя Драконовӧй керӧссэз вылын нія усьӧны уна, а одзлань рытвылӧ, кытӧн куйлӧ Калахари пустыня, зэррез усьӧны ӧддьӧн етша.
Зэртӧмыс лоӧ тані ещӧ и сы понда, мый Калахарилысь берегъяссӧ кытшовтӧны кӧдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв берегъяссӧ Сахаралысь. Зэррезлӧн не усьӧм эшӧ зависитӧ и сысянь, што Калахарилӧн береггез миськассьӧны кӧдзыт визылӧн, кыдз и Сахаралӧн рытвыв береггез.
Сӧмын дзик лунвылас Африкаын пӧльтӧны тӧлын рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна осадокъяс; гожӧмыс сэні, мӧдарӧ, кос. Токо Африкалӧн медлунвыв дор пӧльтіссьӧ рытвыв тӧввезӧн, кӧдна вайӧтӧны зэв ыджыт осадоккез; гожумӧ жӧ сэтчин, мӧднёж, кӧс.
Климат серти тайӧ местаыс дзик ӧтсяма Африка войвыв берегъяскӧд да Италиякӧд. Климат сьӧрті эта местность зэв ёна лӧсялӧ ойвыв Африка берегдоркӧт да Италиякӧт.
Сӧмын тӧлыс Африка лунвылын овлӧ сэки, кор войвылын сулалӧ жар да кос гожӧм. Но токо тӧв Африка лунвылын овлывлӧ сія кадӧ, кӧр ойвылын сулалӧ кӧс жар гожум.
[Сынӧдлӧн температура юль тӧлысьын. [Июльын воздухлӧн температура.
Кӧні жарджык гожӧмыс — Войвыв Африкаын али Лунвыв Африкаын? Кытӧн овлӧ жаржык гожум — ойвыв Африкаын али Лунвывсаын?
Мыйла рытыввыв юкӧнас Лунвыв Африкаын изотермаяс вӧчӧны войвывланьӧ кытшов?] Мыля Лунвыв Африка рытвыв частьын изотермаэз керӧны ойланьӧ чукыль?]
[Осадокъяс Африкаын (во гӧгӧр). [Африкаын осадоккез (год сьӧрна).
Стрелкаясӧн мореяс вылын петкӧдлӧма тӧвъяс, кодъяс вайӧны медся уна осадокъяс. Мореэс вылӧт стрелкаэзӧн мыччалӧмӧсь тӧввез, кӧдна унажык вайӧтӧны осадоккез.
Кык пӧвста стрелкаясӧн петкӧдлӧма кос тӧвъяс. Кыкпӧвса стрелкаэзӧн — кӧс тӧввез.
0–25 см-ӧдз 0–25 см-ӧдз
25–100 „ 25–100 „
100–150 „ 100–150 „
50 см-ысь унджык] 50 см-ся унажык]
Юяс да тыяс. Юэз да тыэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй, кӧні заводитчӧны Белӧй Нил да Голубӧй Нил. Следитӧ, кытӧн пондӧтчӧны визывтны Чочком Нил да Голубӧй Нил.
Петкӧдлӧй ю йывъяссӧ Конголысь, Замбезилысь, Оранжевӧйлысь да Нигерлысь. Мыччалӧ Конго, Замбези, Оранжевӧй да Нигер истоккез.
Кутшӧм ю Африкаын оз во океанӧдз? Кытшӧм ю Африкаын аслас визывтӧмӧн оз лок океан дынӧдз?
Кутшӧм кузьтаыс Ниллӧн да Конголӧн? Кыным километр кузя нюжалӧмась Нил да Конго?
(1 № содтӧд). (Приложеннё №1.)
Став гырысь юясыс Африкалӧн заводитчӧны сэтшӧм местаясын, кӧні усьӧны уна осадокъяс, визувтӧны найӧ джуджыд плоскогорьеясӧд, туй выланыс найӧ паныдасьӧны тшупӧдъяскӧд, сы понда вӧчӧны уна порогъяс да водопадъяс. Bыдӧс Африкалӧн ыджыт юэз пондӧтчӧны сэтшӧм местаэзын, кытӧн усьӧны уна осадоккез; визывтӧны нія вылын плоскӧйкерӧсаиннэз вылӧт и асланыс туй вылын панталӧны уступпез, эта кузя керӧны зэв уна пороггез да ваусяннэз.
Главнӧй юыс Африкаын — Нил, кузьтанас сійӧ уступайтӧ сӧмын Миссисипилы Миссурикӧд. Африкаын главнӧй ю Нил, кӧда аслас кузяӧн дженытжык токо Миссисипися да Миссурися.
Сійӧ артмӧ Белӧй Нилысь да Голубӧй Нилысь. Сія аркмӧ Чочком да Голубӧй Нилісь.
Белӧй Нил заводитчӧ Виктория тыысь, — уровеньыс сылӧн километр дорысь вылынджык океан уровеньысь. Чочком Нил пондӧтчӧ Виктория тыись, кӧдалӧн уровень океан уровенься вылынжык километрӧн.
Голубӧй Нил заводитчӧ Абиссинскӧй гӧраясын Тан тыысь, коді куйлӧ ещӧ вылынджык Виктория ты серти (серпас, 167 лб.). Голубӧй Нил пондӧтчӧ Абиссинскӧй керӧссэз вылын Тан тыись, кӧда куйлӧ эшӧ вылынжыка, нежели Виктория ты (рисунок, 170 листбок).
Средиземнӧй морелань визувтігӧн Нил паныдасӧ тшупӧдъяскӧд да вӧчӧ уна порогъяс. Нил аслас Мушӧр морелань туй вылын панталӧ уступпез и керӧ зэв уна пороггез.
Сы бӧрын Нил визувтӧ сэсся лӧня да мореӧ усянінын вӧчӧ дельта (ыджта сертиыс Волга дельта кодь кымын). Эта бӧрын Нил визывтӧ спокойнӧя и аслас мореӧ усьӧминын керӧ дельта (кӧда аслас ыждаӧн сы ыжда жӧ, кыдз дельта Волгалӧн).
Гожся кадӧ Нил быд во ойдлӧ вывті уна зэръясысь заводитчанінас. Сы кузя, што Нил истоккезын уна усялӧны гырись зэррез, сія быд год гожумся кадӧ ыждӧ.
Тайӧ зэръясыс заводитчӧны тулысын да мунӧны гожӧмбыд. Эна зэррез пондӧтчӧны тулысӧн и мунӧны быдса гожум.
Кыкнан Нилыс — Белӧй и Голубӧй — туӧны да нуӧны гудыр ва ылӧ войвылӧ, кӧні зэръяс ньӧти оз овлыны, да кӧні юыс ойдӧ гожӧмын, мича, кос да жар поводдя дырйи (быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг). Кыкнан Нилыс — и Чочком и Голубӧй — польдӧны и ойланьӧ нуӧтӧны зэв уна гудыр ва, кытӧн зэррез совсем оз овлӧ и кытӧн ыждӧм пондӧ лоны гожумӧ, мича, кӧс да жар погоддя дырни (кыдз бытьтӧ причинатӧг).
Арнас юыс бӧр пырӧ аслас берегъясӧ, долинаас кольӧ влага да плодороднӧй нюйт слӧй. Арнас ю бӧр пырӧ аслас береггезӧ, влага да плодороднӧй ил пласт долина вылӧ кольӧмӧн.
Кузьта сертиыс мӧд ю Африкалӧн — Конго. Африкалӧн мӧдік ю аслас кузяӧн — Конго.
Сійӧ нуӧ сэтшӧм уна ва, мый пасьтаыс сылӧн шӧр юкӧнас 10 км гӧгӧр. Сія нуӧтӧ сідз уна ва, што сы шӧрӧт визылын обыкновенно пасьтаыс дас километрӧдз.
Но кӧні сійӧ писькӧдчӧ океанлань, кыпӧдчӧм материк дор вомӧн, сэні Конго векнялӧ 400 м-ӧдз да лэччӧ порогъяс пыр джуджыд, кытшлалысь ущельеӧд 50 км-ӧн час. Но океан дынӧт материк дор лэбтыштӧмӧн, Конго векнямӧ 400 метрӧдз и котӧртӧ пороггез пыр пыдын да чукыля ущеллё кузя часӧ 50 км.
Коймӧд кузь ю Африкалӧн — Нигер — Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бӧрӧ кольӧ. Африкалӧн куимӧт ю аслас кузяӧн — Нигер — Нился унаваажык, но уна учӧтжык Конгося.
Мукӧд ыджыдджык юяс Африкаын — Замбези Виктория водопадӧн (серпас, 169 лб.) да Оранжевӧй. Африкалӧн мӧдік ыджыт юэз — Замбези Виктория ваусянӧн (рисунок, 172 листбок), Оранжевӧй.
Замбези ю шӧр юкӧнас визувтӧ базальтовӧй пыдӧсӧд (важ кынмӧм лава вылын), туй вылас паныдасьӧ потаскӧд да усьӧ 120 м судтасянь. Замбези ю, кӧда визывтӧ базальтовӧй русло кузя шӧрӧт визылын (важся кынмӧм лава вевдӧрӧт), аслас туй вылын панталӧ потӧмин и усьӧ сыӧ 120 м вылынасянь.
Водопадыслӧн шумыс кылӧ 15 км сайсянь. Шум ваусьӧмсянь кылӧ 15 км ылына.
Водопад весьтас пызйӧ-кайӧ ваыс вылӧдз, сэні шонді ворсӧ радуга рӧмъясӧн (артмӧ ӧшкамӧшка). Ваусянін вылӧт везласьӧны брызгаэз, кӧднаын шонді орсӧ быдкодь рӧма чветтэзӧн.
Асыввывафриканскӧй тыяс — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукӧд — куйлӧны джуджыд впадинаясын, берегъясыс налӧн джуджыдӧсь да зэв крутӧсь. Асыввыв африканскӧй тыэз — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт и мӧді — тыртӧны пыдын впадинаэз, кӧдна гӧгӧртӧмась вылын, крутӧй береггезӧн.
Медыджыд тыыс Африкалӧн — Виктория, ыджда сертиыс уступайтӧ сӧмын ӧти преснӧй ваа тылы — Верхньӧйлы (Верхньӧй тылы Америкаын), но Виктория — ляпкыд ваа ты. Африкаын медыджыт ты — эта Виктория, кӧда аслас ыждаӧн учӧтжык токо Вевдӧр преснӧй тыся (Америкаын), но Виктория — непыдын ваа ты.
Суданын эм сӧмын ӧти ыджыд ты — Чад, но сійӧ некытчӧ оз визувт; сэтчӧ усьӧ Шари ю. Суданын эм ыджыт кодь ты токо ӧтік — Чад, и то невизывтана: сыӧ усьӧ ю Шари.
Войвыв помас Сахараын, а сідз жӧ Атлас складкаяс костын паныдасьлӧны сола тыяс — шотты, кӧні ваыс овлӧ сӧмын зэръяс бӧрын, мукӧд кадъясӧ шотты пыдӧсын куйлӧ лым кодь еджыд сов. Сахара ойвыв дорын, а сідзжӧ Атлас чеппез коласын пантасьӧны сола тыэз — шоттаэз, кӧднаын ва овлӧ токо зэррез бӧрын; мӧдік жӧ кадӧ шоттэзлӧн пыдӧс овлӧ вевттьӧм лым кодь чочком сов слойӧн.
[Нил ю, сылӧн ваыс — кымын паськыд штриховкаыс, сымын уна ва нуӧ юыс. [Нил ю, сылӧн ыждӧм — мымда паськытжык штриховка, сыным унажык ю нуӧ ва.
Кытысь Нил босьтӧ кызвын васӧ? Кысянь Нил босьтӧ унажык васӧ?
Лыдпасъясӧн петкӧдлӧма, кымын кубическӧй километр ва нуӧ во гӧгӧрӧн юыс. Цифраэзӧн мыччалӧма, кыным кубическӧй километр нуӧтӧ ю.
Плотинаяс] Плотинаэз]
[Конго аслас вожъяскӧд. [Конго аслас притоккезӧн.
Мыйла Конго абу судоходнӧй ю вом дорӧдыс? Мыля Конго матын аслас уссё дынын не судоходнӧй?
Видзӧдӧй, кымын судоходнӧй места лоӧ Конго вылын ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс. Видзӧтӧ, кыным судоходнӧй участоккез эмӧсь Конголӧн истоксянь уссё дынӧдз.
Петкӧдлӧй Конго вылысь да вожъяс вывсьыс местаяс, кытчӧ позьӧ стрӧитны электростанцияяс. Мыччалӧ Конго да сы притоккез вылісь местаэз, кӧдна удобнӧйӧсь электростанцияэз керӧм понда.
Мыйла тайӧ юяс вылас сэтшӧм уна порогыс? Мыля эна юэз вылын сідз уна пороггез?
500 м дорысь джуджыдінъяс Вылынаыс 500 м-ся вылынжык
Судоходнӧй юяс Судоходнӧй ю
Ты Ты
Порогъяс Пороггез
Конго ю бассейнлӧн граница] Конго юлӧн бассейн границаэз]
[Водопад Виктория. [Ваусян Виктория.
Петкӧдлӧй план вывсьыс потас, кытчӧ усьӧ Замбези. Мыччалӧ план вылісь потӧмин, кӧдаӧ усьӧ Замбези.
Петкӧдлӧй сійӧ жӧ потассӧ серпас вылысь. Мыччалӧ сійӧ жӧ потӧминсӧ рисунок вылісь.
Корсьӧй схема вывсьыс места, кытысянь вӧчӧма фотографиясӧ. Адззӧ схема вылісь места, кысянь керӧма фотография?
Водопад. Ваусян.
Кыркӧтша берег.] Буждӧга берег.]
Быдмӧгъяс да животнӧйяс. Быдмассэз да животнӧй мир.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй пустыня обласьтъяс Войвыв Африкаын да Лунвыв Африкаын. Мыччалӧ Ойвыв да Лунвыв Африкаись пустыня областтез.
Кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс? Кытӧн быдмӧны тропическӧй вӧррез?
Висьталӧй пустынясянь тропическӧй вӧрлань вуджан полосаяс. Шуӧ пустыняэзсянь тропическӧй вӧррез дынӧ вуджан полосаэз.
Гвинейскӧй залив берег вылын да Конго ю бассейнын — медся ва местаясас Африкаын — быдмӧны тропическӧй вӧръяс. Гвинейскӧй залив берег вылын и Конго ю бассейнын, мӧднёж шуны, медвлажнӧй Африка местаэзын, быдмӧны тропическӧй вӧррез.
Тайӧ — зэв сук вӧръяс, гартчӧмаӧсь лианаясӧн. Нія ӧддьӧн тшӧкӧсь и каттисьӧмӧсь лианаэзӧн.
Пуясыс быдмӧны сэні уна вевсьӧн (ярусӧн). Пуэз сэтчин лэбӧны неӧтік ярус сувдаӧн.
Шонді югӧр шоча пыравлӧ коръяс косттіыс; сынӧдыс сэні жар да уль руа. Шонді югӧр шоча кытӧн лиссэз пыр локтӧ му бердӧдз; воздух жар и мускыт (влажнӧй).
Пуясыс быдмӧны зэв джуджыда (50–60 м-ӧдз); татшӧм гырысь пуясыслӧн эмӧсь пыкӧдъяс сяма содтӧд вужъяс. Пуэз сэтчин овлӧны зэв вылынӧсь (50–60 м); эна великаннэз стволлэзлӧн эмӧсь не шоча кыдз бы пыкӧттэз, кыдз содтана вуджжез.
Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костӧд векньыдик трӧпа вывті мунігӧн аддзан сӧмын некымын воськов водзӧ. Морт, кӧда кыссьӧ оттӧмик тропа кузя, и кӧда чуклясьӧма тшӧк лиана чаща, вуджжез да стволлэз коласӧт, вермӧ адззыны ас одзас токо неӧтік шаг ылына.
Вылын пуяс вылас лэбалӧны быдсяма пӧткаяс; уліас животнӧйяс пӧшті абуӧсь. Вылын пуэз вевдӧрын чирзӧны-сьылӧны быд кодь кайез; улын животнӧйез почти абуӧсь.
Сэні олӧны негырысь семьяясӧн морт сяма ӧблезянаяс — шимпанзеяс да гориллаяс, да налӧн главнӧй врагъясыс — леопардъяс. Сэтчин неыджыт семьяэзӧн олӧны мортаобразнӧй обезьянаэз — шимпанзе да гориллаэз, и нылӧн главнӧй враггез — леопарддэз.
Сэтшӧм странаяс Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 60-сянь 150 см-ӧдз, да кӧні овлӧ кос тӧв, вевттьысьӧмаӧсь саваннаясӧн. Нія Африкалӧн странаэз, кытӧн осадоккез усялӧны 60 и 150 сантиметрӧдз и кытӧн овлӧ кӧс тӧв, вевттьӧмась саваннаэзӧн.
Зенитнӧй зэръяс дырйи сэні быдмӧ кузь турун, унаысь морт судта. Зенитнӧй зэррез дырни ныын быдмӧны вылын туруннэз, нешоча морт сувда.
Кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлӧны сюрс вося баобабъяс. Турун вевдӧрын татӧн и сэтчин лэбӧны вылын пуэз, шуам акацияэз, мимозаэз; шочыника пантасьлӧны сюрсгодся баобаббез.
Баобаб — му вылын медся кыз пу; кызтанас сійӧ овлӧ 20 м-ӧдз, но абу джуджыд, 15–20 м судта сӧмын. Баобаб — му вылын медкыз пу — обхватын овлӧ 20 метрӧдз, но вылынаыс сылӧн кайӧ токо 15–20 м-ӧдз.
Быдмӧ уна кыз вожӧн, ыджыд шатёр кодь, ылысянь видзӧдны быттьӧ дзонь роща. Ствол торйӧтчӧ зэв уна кыз уввез вылӧ, кӧдна керӧны ыджыт шатёр и ылынсянь позьӧ примитны быдса вӧрок туйӧ.
Баобаб сетӧ сёян плодъяс, кодӧс зэв радейтӧны ӧблезянаяс, сы понда баобабсӧ шуӧны ещӧ ӧблезяна нянь пуӧн. Баобаб вайӧтӧ сёяна плоддэз, кӧднӧ любитӧны обезьянаэз; эта кузя баобабӧс шуӧны эшӧ обезьяна нянь пуӧн.
Юяс пӧлӧн, кодъяс визувтӧны саваннаясӧд, быдмӧны вӧръяс; найӧс шуӧны галерейнӧй вӧръясӧн: татшӧм вӧрӧдыс юыс визувтӧ быттьӧкӧ галереяын. Саваннаэз кералан ю долинаэз вылӧт кыссьӧны вӧррез, кӧдна шусьӧны галерейнӧйезӧн: сэтшӧм вӧрӧт ю визывтӧ кыдз бы галереяӧт.
Нюръяса берегъяс вылын юяс да тыяс пӧлӧн быдмӧны тростник да папирус. Юэзлӧн да тыэзлӧн нюра береггез тшӧка быдмисӧ тростникӧн да папирусӧн.
Тӧвся кос поводдя пуктӧм бӧрын туруныс саваннаясын вижӧдӧ да косьмӧ, весиг пуяс вылысь коръяс усьӧны кос поводдяла. Кӧр локтӧны тӧвся засухаэз, турун саваннаэз вылын бледӧтӧ и косьмӧ; даже пуэз засухасянь чапкӧны лиссэз и кулӧны.
Сэки саваннаясын кокниа кыптӧны пӧжаръяс да паськалӧны уна дас дай сё километръяс вылын. Эта кадӧ саваннаэзын кокнита аркмӧны пожаррез, кӧдна паськалӧны дас и сё километр ылына.
Сьӧд-пемыд тшын кайӧ вывлань, тупкӧ енэжсӧ, шондісӧ; муыс тырӧ пӧимӧн. Сук тшын лэбӧ вевдӧрӧ и пемытӧн вевттьӧ кымӧр и шонді, му жӧ вевттисьӧ пӧим слойӧн.
Став ловъя олысьыс пышйӧ саваннаясысь либӧ сотчӧ биӧн; сӧмын еджыд кодзувкотъяс-термитъяс кольӧны асланыс биысь повтӧм стрӧйбаясын. Быдсӧн ловьяыс чапкӧ саваннаэсӧ либо сотчӧны биӧн; токо чочком кӧдзыввез — термиттэз кольччӧны асланыс биаупорнӧй оланіннэзын.
Тайӧ пӧжаръясыс зэв лӧсялӧны пӧскӧтинаяслы (вынсьӧдӧны найӧс пӧимӧн), но найӧ вӧчӧны ыжыд урон вӧръяслы. Эна пожаррез полезнӧйӧсь поскотинаэз понда (бурсьӧтӧны нійӧ пӧимӧн — золаӧн), но нія вайӧтӧны ыджыт ущерб вӧррезлӧ.
Мусинъяс саваннаясын да тропическӧй вӧръясын краснозёмнӧйӧсь. Саваннаэзын да тропическӧй вӧррезын мусиннэз — гӧрдмусинаӧсь.
Перегнойыс налӧн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс ӧдйӧ зэв сісьмӧны (перегорайтӧны) васӧдла да жарла, а перегнойсӧ нуӧ ва; но тайӧ муясыс озырӧсь калийӧн да шыдӧс кодь тэчасаӧсь. Ныын перегной етша, сідз-кыдз быдкодь лиссэз, вужоккез и даже быдса пу стволлэз мускыт да жар дырни чожа сотчӧны, а перегной нуӧтсьӧ ваӧн, но эна мусиннэз богатӧйӧсь калийӧн и структуранас туся-тусяӧсь.
Вынсьӧдтӧг найӧ регыдӧн вынтӧммӧны, но фосфор да азот сюйӧмӧн дыр вермӧны сетны бур урожайяс. Удобреннётӧг нія чожа шаргунсялӧны — бырӧны, но фосфор да азот пыртӧм дырни зэв дыр вермасӧ сетны бур урожайез.
Животнӧйяс африканскӧй саваннаясын зэв уна сикас. Африканскӧй саваннаэзлӧн животнӧй мир зэв богат.
Вывті бур пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны дзонь стадаяслӧн антилопаяс, зебраяс да страусъяс. Бур поскотинаэз вылын видзсьӧны антилопа, страус да зебра стадоэз.
Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь коръяссӧ сёйӧны жирафъяс (серпас 170 лб.). Акация саваннаэз да мимозаэз коласын сулалан вожоккез сёйӧны жираффез (рисунок, 173 листбок).
Турун сёйысь животнӧйяс бӧрся вӧтлысьӧны хищникъяс — левъяс, гиенаяс да шакалъяс. Турун сёйись животнӧйезӧс преследуйтӧны хищниккез — леввез, гиенаэз да шакаллэз.
Радейтана оланіныс налӧн — вӧр доръяс; сэтысянь войясын найӧ петӧны кыйсьыны саваннаясӧ. Любимӧй олан местаэз нылӧн — вӧр опушкаэз, кӧдаись ойӧн нія петӧны охотитчыны саваннаэз вылӧ.
Сэні жӧ, вӧр доръясын, тапикасьӧны, сёйӧны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кыз кучикаяс — слӧнъяс да носорогъяс. Сэтчин жӧ, вӧр опушкаэз кузя, бродитӧны зэв ыджыт кызкучика слоннэз да носороггез, кӧдна вердсьӧны вожоккезӧн, вуджжезӧн да плоддэзӧн.
Юясын да тыясын, вӧръяс пӧвстын да саваннаясын, олӧны бегемотъяс да крокодилъяс. Юэзын и тыэзын, саваннаэз да вӧррез коласын, олӧны бегемоттэз да крокодиллэз.
Вӧръясын и саваннаясын насекомӧйяс зэв уна, торъя нин термитъяс, — быд воськовын налӧн стрӧйбаяс. Насекомӧйез и вӧррезын и саваннаэзын ӧддьӧн уна, ӧддьӧнжык термиттэз, кӧдналӧн оланіннэз пантасьӧны быд шагын.
Тропическӧй юкӧнас Африкаын олӧ цеце гут, сійӧ курччӧмысь кулӧ пӧшти быд домашньӧй животнӧй (карта 171 лб.) *. Африкалӧн тропическӧй частьын эм гут цеце, кӧдалӧн курччӧвтӧмыс смертельнӧй почти быд гортся подалӧ (карта, 174 листбок)*.
* Сы понда ӧні Лунвыв Африкаын заводитӧны видзны зебраясӧс, найӧ оз заразитчыны тайӧ гутсьыс да. * Эта кузя ӧння кадӧ Лунвыв Африкаын керсьӧны попыткаэз кисьӧтны зебра, сідз кыдз эна гуттэзсянь нія озӧ заразитчӧ.
Тайӧ гутъясыс курччӧмнаныс заразитӧны йӧзӧс зэв сьӧкыд узян висьӧмӧн. Эна гуттэз асланыс курччӧвтӧмӧн вуджӧтӧны отир вылӧ зэв сьӧкыт узян шогӧт.
Сэсся быдлаын саваннаясын олӧны москитъяс, найӧ заразитӧны тропическӧй малярияӧн. Сыбӧрын ордчӧн саваннаэзын олӧны москиттэз, кӧдна заразитӧны тропическӧй малярияӧн.
Колӧ шуны, саваннаяс да тропическӧй вӧръяс оз лӧсявны мортлы олӧм вылӧ, торъя нин европеецъяслы, кодъяс оз вермыны овны васӧд жар климатын. Веськыта висьтавны, саваннаэз да тропическӧй вӧррез морт олан понда неблагоприятнӧйӧсь, ӧддьӧнжык европееццез понда, кӧдна умӧля терпитӧны мускыт жаррез.
Нил вылыс помын да гырысь тыясын олӧ уна лэбач (пӧтка); тӧлын Европаысь сэтчӧ локтӧны зэв гырысь стаяясӧн пӧткаяс. Нил катытын да ыджыт тыэз вылын олӧны уна кайез; тӧлӧн сэтчин Европаись локтӧны зэв ыджыт перелётнӧй кай стаяэз.
Неважӧн на Африкаын вӧлі лыдтӧм-тшӧттӧм дикӧй животнӧй. Эшӧ неважын Африкаын дикӧй животнӧйез олісӧ унася уна.
Шуам, Чад ты дорын слӧнъяс ветлісны стадаясӧн 500 дай унджык душӧдз, а Лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлісны ӧти местаысь мӧдӧ уна сё сюрс лыда стадаясӧн. Сідз, шуам, Чад ты дынын слоннэз бродитісӧ стадоэзӧн 500 и унажык, а Лунвыв Африкаын антилопаэз переселитчывлісӧ ӧтік местаэзісь мӧдік местаэзӧ сё сюрссэзӧн.
Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлӧ вӧлі кызмырдӧн (ӧружйӧӧн) писькӧдчыны антилопа стадаяс костӧд. Замбези ю дынын Ливингстонлӧ антилопа стадоэз пыр усьліс мунны веськыта зэв ыджыт вынӧн.
Бӧрынджык, кор Африкаын заводитісны кыйсьыны зверъяс бӧрся ружъеясӧн, животнӧйяс тайӧ материк вылас кутісны ӧдйӧ шочмыны. Сыбӧрын, кӧр Африкаын пондіс лоны вӧралӧм звиррез вылӧ огнестрельнӧй (биӧн лыяна) оружияэзісь, эта материклӧн животнӧй мир пондіс чожа шочамны.
Торъя нин ёна кыйисны еджыд да сьӧд кыйсьысьяс (охотникъяс) слӧнъясӧс дона клыкъясыс понда да страусъясӧс дона гӧн пондаыс. Зэв ёна сьӧд да чочком вӧраліссезӧн истребитӧмась (вийӧмась) слоннэз ны дона клыккез понда и страуссэз ны пероэз понда.
Страусъясӧс ӧні пӧртісны видзан пӧткаясӧ, вӧдитӧны Лунвыв Африкаын; найӧ йирсьӧны сутугаӧн потшӧм пӧскӧтинаяс вылын. Страуссэзӧс ӧні кисьӧтісӧ и паськӧтӧны Лунвыв Африкаын; нія видзсьӧны поскотинаэз вылын, кӧдна гӧгӧртӧмась проволокаовӧй йӧррезӧн.
Косджык местаясын Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 10-сянь 60 см-ӧдз, да кӧні кос поводдяяс сулалӧны во джын дорысь кузьджыка, куйлӧны посньыдик кустарникъяса (½ м судта гӧгӧр) степъяс. Африка кӧсжыкин местаэзын, кытӧн осадоккез усьӧны 10–60 сантиметрӧдз и кытӧн кӧс период кыссьӧ унажык джын годся, поснитик кустарникӧн (вылынанас джын метрӧдз) паськалӧмӧсь степпез.
Турун сэні бура быдмӧ сӧмын зэра воясӧ, а кос воясӧ — зэв омӧля. Турун ны вылын бура быдмӧ токо зэра годдэзӧ, а кӧс годдэзӧ быдмӧ ӧддьӧн умӧля.
Степъясын животнӧйяс ёна этшаджык — тайӧ медзэвсӧ антилопаяс да зебраяс; найӧ локтӧны татчӧ ульсов кадӧ, кор степъяс веж турунаӧсь. Животнӧйез степпез вылын уна етшажыкӧсь — эна унажыксӧ антилопаэз да зебраэз, кӧдна вовлӧны татчӧ влажнӧй периодӧ, кӧр степпез овлӧны вежӧн.
Йирсьысь пемӧсъяс бӧрся вӧтчӧны и хищникъяс — левъяс, гиенаяс. Копытнӧйез сьӧрын следуйтӧны и хищниккез — леввез, гиенаэз.
Степъясын век олысьяс пытшкысь медзэвсӧ олӧны тані му пытшкын олысь животнӧйяс; найӧ заптӧны сэні аслыныс кӧрымсӧ кос поводдяа кад кежлӧ: татшӧмъясыс — дикобразъяс (кузь, 40 см-ӧдз, емъяса), му кӧчьяс, кодзувкотъяс да ящерицаяс. Пырся оліссез коласісь унажыксӧ животнӧйез, кӧдна олӧны нораэзын и кӧдна заптӧны аслыныс сёян быд кӧс период кежӧ; сэтшӧммез — дикобраззэз (вевттьӧмась кузь, 40 сантиметрӧдз, еммезӧн), мупытшкся кӧччез, кӧдзыввез да дзӧдзыввез.
Мусинъяс степъясын сьӧд да вижов рӧмаӧсь; перегной сэні чукӧрмӧма уна, кос климатын быдмӧгъясыс надзӧник перегорайтӧм вӧсна. Степпезын мусиннэз каштановӧйӧсь да сьӧдмусинаӧсь, перегной (нӧгыль) сэтчин уна ӧксис кӧс климат кузя, кӧда дырни туруннэз сотчӧны ӧддьӧн жагӧна.
Пустыняясын Африкаын — Сахараын да мыйкӧ мында Калахариын — зэв паськыд местаяс куйлӧны пӧшти дзик кушӧсь, быдмӧгтӧмӧсь. Африка пустыняэзын — Сахараын и мымдакӧ Калахариын — зэв ыджыт пространствоэз вылын дзикӧдз абу некытшӧм быдмассэз.
Долинаясын да гӧра бокъясын, кӧні шочиника овлӧны зэръяс, быдмӧны сӧмын турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс, зэв посньыдик коръяӧсь да зэв кыз да кузь вужъясаӧсь. Долинаэз да керӧс покаттэз вылӧт, кытӧн шочыника усялӧны зэроккез, быдмӧны токо туруннэз да кыз вуджжезӧн, поснитик да зэв кузь лиссэзӧн бытшкасяна кустарниккез.
Животнӧйясӧн пустыняяс гӧльӧсь: Сахараын эмӧсь скорпионъяс, ящерицаяс да змейяс; найӧ зэв дыр, уна тӧлысьӧдз, вермӧны овны сёйтӧг-ютӧг. Животнӧй мир пустыняэзын беднӧй: Сахараын олӧны скорпионнэз, дзӧдзыввез да змеяэз; нія ӧддьӧн дыр, неӧтік мисечӧн, вермӧны овны ютӧг и сёйтӧг.
Тайӧ животнӧйясыс луннас куйлӧны гож водзын, а вой кежлӧ дзебсьӧны кӧдзыдысь щельясӧ да гуранъясӧ. Эна животнӧйез лун чулӧтӧны шонді морос вылын, а ой кежӧ кӧдзытісь дзебсисьӧны шеллезӧ да гуэзӧ.
Долинаясӧд, кӧні быдмӧ турун, пустыняясӧ пыдӧдз пырӧны антилопаяс; луннас найӧ вермӧны котӧртны уна дас дай сё километръясӧдз сёян да юан корсьӧм могысь. Долинаэз вылын, кытӧн быдмӧ турун, пыдӧ пустыня пытшкӧ пырӧны антилопаэз, кӧдна лунӧн сёян да юан кошшӧм понда вермӧны котӧртны неӧтік дас и сё километрӧн.
Пустыня доръясын паныдасьлӧны хищникъяс — левъяс да гиенаяс. Пустыня доррезын пантасьӧны хищниккез — леввез да гиенаэз.
Став животнӧйыс пустыняын рудов-виж рӧмаӧсь (защитнӧй рӧм), сы понда найӧс сьӧкыд аддзыны сэтшӧм жӧ рӧма скалаяс да лыаяс костысь. Быд пустыня вывся животнӧйезлӧн эм руд кодь веж рӧма защитнӧй окраска, кӧда кузя нійӧ сьӧкыт казявны сэтшӧм жӧ рӧма скалаэз да песӧккез коласісь.
Уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн чужан муыс (рӧдинаыс) Африкаын: кофейнӧй пулӧн чужан му — Абиссиния, Гвинейскӧй вӧръяс — масличнӧй пальмалӧн, саваннаяс — некымын сорта просолӧн да му ӧреклӧн чужан му; Уна культурнӧй быдмассэз чужисӧ-аркмисӧ Африкаын: кофейнӧй пулӧн чужанін местаӧн лоӧ Абиссиния, Гвинейскӧй вӧррез — виа пальмалӧн, саваннаэз — неӧтік просалӧн сорт да мупытшся ӧреккез;
Сахара оазисъясысь петіс финиковӧй пальма. Сахара оазиссэзісь чужӧ финиковӧй пальма.
Мукӧд свет юкӧнъясысь вайӧм быдмӧгъяс Африкаын бура овмӧдчисны; татшӧмӧсь, шуам, америкаса каучук пу да какао. Быдмассэз, кӧдна Африкаӧ вуджӧтӧмась мӧдік свет часттезісь, адззисӧ аслыныс эстӧн благоприятнӧй условияэз; сэтшӧмӧсь, висьталам, американскӧй каучуковӧй пу и какао.
Какао пуяс садитӧм могысь негръяс весалӧны тропическӧй вӧр, кольӧны сӧмын гырысь пуяссӧ, на костын сэсся и садитӧны какао пуяс, найӧ ӧдйӧ быдмӧны да регыдӧн вайӧны плодъяс, а асьныс пыр кольӧны джуджыд пуяс сайын — не сійӧ кӧ, тӧв кокниа нуас какао бобыа плодъяссӧ. Медбы садитны какао пу, негррез весӧтӧны тропическӧй вӧр сідз, што сыын кольччӧны токо вылын пуэз, и ны колассэзын садитӧны какао пуоккез; пуоккез чожа быдмӧны и чожа вайӧтӧны плоддэз, но пыр кольччӧны вылын пуэз защита увтын — мӧднёж, тӧв ны вылісь кокнита уськӧтӧ какао бобиэзӧн зэв гырись плоддэз.
[Быдмӧгъяс Африкаын. [Африкалӧн быдмассэз.
Медся уна места босьтӧны Африкаын пустыняяс. Унажык местаэз Африкаын занимайтӧны пустыняэз.
Сэсся мунӧны саваннаяс да кустарникъяса степъяс. Сыбӧрын мунӧны саваннаэз да кустарниковӧй степпез.
Кутшӧм быдмӧгъяса обласьтъяс костын куйлӧны кустарникъяса степъяс? Кытшӧм быдмас областтез коласын нюжалісӧ кустарниковӧй степпез?
Кутшӧм климат тропическӧй вӧръясын? Кытшӧм тропическӧй вӧррезын климат?
Тропическӧй вӧръяс Тропик вӧррез.
Саванна Саваннаэз
Кустарниковӧй степъяс Кустарника степпез
Пустыняяс да пустыннӧй степъяс Пустыняэз да пустыня степпез
Пыр веж кустарникъяс Пыр веж кустарниккез
Джуджыд гӧраясса лугъяс] Вылынкерӧса видззез]
[Саваннаясын Килиманджаро бокын. [Килиманджаро покатін вылын саваннаэзын вид.
Акацияяс улын жирафъяс. Акацияэз увтын жираффез.
Корсьӧй конус — термитъяслысь оланін.] Адззӧ конус — термиттэзлісь оланін.]
[Цеце гут да узян висьӧм паськалӧм Африкаын. [Африкаын узян шогӧтлӧн да цеце гутлӧн паськалӧм.
Петкӧдлӧй узян висьӧмлысь очагъяс. Мыччалӧ узян шогӧтлісь очаггез (местаэз).
Войдӧр, кӧрт туйяс нуӧдтӧдз да пароходъясӧн ветлӧм лӧсьӧдтӧдз, узян висьӧм паськалӧма вӧлі ёна омӧльджыка. Одзжык, кӧрттуйез нуӧттӧдз да пароход вылын сообщеннёэз керӧмӧдз, узян шогӧт вӧлі паськӧтӧм уна етшажык.
Узян висьӧм паськалӧминъяс Онпетана шогӧта местаэз.
Цеце гут паськалӧмлӧн район да граница] Цеце гут паськалан граница да район.]
[Африканскӧй просо; шӧрас сорго.] [Африканскӧй просалӧн виддэз; шӧрас сорго.]
Население. Населеннё.
Африкаын олӧ 150 млн. морт гӧгӧр — став му выв олыссьыс ӧти дасӧд юкӧнысь этшаджык. Африкаын олӧны 150 миллион морт кыным, мӧднёж шуны, быд отир коласісь етшажык дасӧт часться.
Плӧщадьыс Африкалӧн 30 млн. кв. км гӧгӧр; сідзкӧ ӧти квадратнӧй километр вылӧ шӧр лыдӧн воӧ сӧмын 5 морт. Сідз кыдз сылӧн мувевдӧр 30 млн. км кыным, то ӧтік квадратнӧй километр вылӧ усьӧ токо 5 морт.
Разнӧй юкӧнъясын Африкаын население лыдыс абу ӧткодь. Африка быдкодь часттез вылын населеннёлӧн тшӧкӧтӧм ылӧ не ӧткодь.
Пустыняясын олысьяс пӧшти абуӧсь. Пустыняэз почти отиртӧмӧсь.
Этша населениеаӧсь сідз жӧ нюрсялӧм тропическӧй вӧръяс, — сэні ветлӧны сӧмын посньыдик кыйсьысь племенаяс. Етша пуксьӧтӧмась отирӧн сідзжӧ и нюра тропическӧй вӧррез, кӧдна пытшкын бродитӧны токо поснитик вӧралісь племёэз.
Африканскӧй саваннаясын олысьыс тшӧкыдджык шӧр азияса степъясын серти, — тані уна зэръяс понда позьӧ вӧдитны видз-му овмӧс. Африканскӧй саваннаэз пуксьӧтӧмась уна тшӧкжыка, нежели шӧрӧтазиатскӧй степпез, сійӧн што саваннаэз вылын, ёна усян зэррез кузя, туйӧ нуӧтны мууджалӧм.
Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь йӧз Абиссинскӧй амбыясын, кӧні сідзжӧ позьӧ нуӧдны видз-му овмӧс. Тшӧка пуксьӧтӧмась сідзжӧ Абиссинскӧй амбаэз, кӧдна удобнӧйӧсь мууджалӧм понда.
Но медся уна йӧз олӧны Нил улыс пом долинаын, кӧні зэв важ кадъяссянь нуӧдӧма искусственнӧй орошение. Но медтшӧка населеннё пукалӧ Нил кывтыт долинаын, кытӧн зэв важся каддэзсянь эм искусственнӧй орошеннё.
Африкаса народъяс пырӧны кык главнӧй группаӧ: негрскӧй группаӧ (сьӧд кучика да кудриа юрсиа) да индоевропейскӧй группаӧ. Африкаись отир принадлежитӧны кык главнӧй группа дынӧ: негрскӧй (сьӧд кучикаӧсь и читкыля юрсиаӧсь) и индоевропейскӧй дынӧ.
Воддза группаас пырӧ кык коймӧд юкӧнсьыс унджык став африкаса олысьяссьыс. Медодзза дынӧ быдсӧн африканеццезісь принадлежитӧны унажык кык куимӧт часться.
Главнӧй народыс тайӧ группаас — негръяс. Эта группаись главнӧй отир — негррез.
Найӧ олӧны саваннаяса да тропическӧй вӧръяса обласьтын; юксьӧны найӧ суданскӧй негръяс вылӧ да лунвывафрикаса негръяс, либӧ банту вылӧ. Нія олӧны быдсӧн саванна да тропическӧй вӧр областтезын и торйӧтсьӧны суданскӧй негррез вылӧ и лунвывафриканскӧй негррез вылӧ, либо банту вылӧ.
Негрскӧй группаӧ пырӧны сідз жӧ готтентотъяс да бушменъяс, кодъяс олӧны рытыв-лунвыв Африкаын. Негрскӧй группа дынӧ принадлежитӧны сідзжӧ готтентоттэз да бушменнэз, кӧдна олӧны лун-рытвыв Африкаын.
Найӧ торъялӧны негръясысь югыдджык, виж да чукырӧсь кучикӧн да ещӧ юрсиыс налӧн быдмӧ позтырӧн (пучокъясӧн). Нія негррез вылӧ озӧ вачкисьӧ чочкомжык, веж да сы дырни жӧ чукыра кучикӧн, а эшӧ и сійӧн, што юрси ны юр вылын быдмӧ коколлезӧн.
Центральнӧй Африкаын сьӧд-пемыд тропическӧй вӧръяс пӧвстын олӧны ичӧтик тушаа карликовӧй племенаяс. Шӧрӧт Африкаын зэв ыджыт тропическӧй вӧррез коласын обитайтӧны карликовӧй племенаэз, кӧдна зэв учӧтикӧсь.
Суданскӧй негръяс торъялӧны банту негръясысь кывнас; сыысь ӧтдор, суданецъяс зэв ыджыд тушааӧсь. Суданскӧй негррез озӧ вачкисьӧ банту негррез вылӧ кыв сьӧрті; этася, суданнэз ӧддьӧн ыджытӧсь.
Главнӧй уджыс негръяслӧн — му вӧдитӧм. Негррезлӧн главнӧй занатия — мууджалӧм.
Муяссӧ найӧ небзьӧдӧны (копайтӧны) коканъясӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн. Нія гӧрӧны му куштаннэзӧн либо веськыта йывдӧм палкаэзӧн.
Кӧдзӧны найӧ медсясӧ африканскӧй просо — дурра, кукуруза, бобы, юмов картупель, бананъяс да медсясӧ нин тыква, кодӧс негръяс зэв радейтӧны. Кӧдзӧны нія унажыксӧ африканскӧй проса — дурра, кукуруза, бобиэз, чӧскыт картовки, бананнэз и эшӧ унажык тыкваэз, кӧднӧ ёна радейтӧны.
Быдмигас да воигас кӧдзаяссӧ негръяс видзӧны ӧблезянаясысь, бегемотъясысь, слӧнъясысь да дикӧй порсьясысь. Кытчӧдз быдсӧн эта быдмӧ и воӧ, негррез берегитӧны ассиныс ыббезнысӧ обезьянаэз, бегемоттэз, слоннэз да дикӧй порссез уськӧтчӧмись.
Воӧм няньяссӧ негръяс оз вундыны ни оз ытшкыны, а орйӧдлӧны пуртӧн быд шеп торйӧн, идзассӧ сотӧны мусӧ вынсьӧдӧм вылӧ. Воӧм сюэсӧ негррез оз вундӧ не оз ытшкӧ, а вундалӧны быд шепсӧ пуртӧн, идзас жӧ мусин удобрайтӧм понда сотӧны.
Тусьсӧ видзӧны жытникъясын, — найӧс вӧчӧны джуджыд сюръяяс вылын быдлаӧ веськалысь термитъясысь виччысьӧм могысь. Сю кисьтӧны йӧртӧттэзӧ, кӧдна прожорливӧй термиттэз краняйтӧмись керӧмась вылын столббез вылын.
Изӧны негръяс ки пом изкиясӧн, пызьсьыс пӧжалӧны сӧчӧн — нянь пыдди. Сю изӧны киа (ручнӧй) изыннэзӧн и пизись пӧжалӧны лепёшкаэз, кӧдна вежӧны нянь.
Ассьыныс муяссӧ негръяс частӧ вежлалӧны, — краснозёмъяс ӧдйӧ омӧльччӧны да. Ассиныс ыббезнысӧ негррез вуджӧтӧны местаись местаӧ, сідз кыдз гӧрдмусиннэз чожа истощайтсьӧны.
Выль муяс вылӧ мунӧны став сиктъяснаныс; выль местаын найӧ бара стрӧитчӧны — ньӧръясысь, турунысь да пальма коръясысь. Ӧтлаын сыкӧт вешсьӧны и асьныс деревняэс, кӧдна виль местаын бӧра ньӧррезісь, турунісь да пальма лиссэзісь строитчӧны.
Цеце гут паськалӧмла скӧт видзӧм Африкаын оз мун быдлаын; скӧт видзӧм ньӧти оз мун тропическӧй вӧръяс обласьтын — сэні олӧны сӧмын му уджалысьяс. Сы кузя, што паськалӧ гут цеце, Африкаын подавӧдитӧм паськӧтӧма ылӧ не быдлаын, и сія совсем абу тропическӧй вӧррез областьын — сэтчин олӧны токо мууджаліссез.
Медуна скӧт видзӧны суданскӧй негръяс да кафръяс Африка лунвылын. Унажык подасӧ видзӧны суданскӧй негррез да лунвыв Африкаись кафррез.
Индоевропеецъяскӧд ӧти рӧдвужа народъясыс зэв важ кадъяссянь олӧны Африкаын войвылас да асыввылас хамитъяс: берберъяс, египтянаяс да мукӧд. Отир коласісь, кӧдна родственнӧйӧсь индоевропейеццезлӧ, тӧдвылӧ усьтӧм каддэзсянь Африка ойвылын и асыввылын олӧны хамиттэз: берберрез, египтяна и мӧдіккез.
На бӧрын воисны Азияысь арабъяс да овмӧдчисны быдлаын хамитъяс костын. Ны бӧрын переселитчисӧ Азияись араббез, кӧдна пуксисӧ ордчӧн хамиттэз коласын.
Европеецъяс кутісны овмӧдчыны Африкаын неважӧн; тшӧкыда овмӧдчисны найӧ сӧмын самӧй войвылас да самӧй лунвылас Африкаын, кӧні климатыс налы лӧсялӧ. Европееццез пондісӧ пуксьыны Африкаын неважын и куш европеец населеннёэз составляйтӧны ӧні токо сы самӧй ойвылын и самӧй лунвылын, кытӧн климатыс ны понда кажитчис здоровӧйӧн.
Европейскӧй империалистъяс босьтісны ас киподуланыс африканскӧй народъясӧс да юкисны ас костаныс Африкасӧ, пӧртісны сійӧс уна колонияясӧ. Европейскӧй империалисттэз поработитісӧ Африкаись отиррезӧс и торйӧтісӧ сійӧ ас коласаныс, пӧртісӧ неӧтік колонияӧ.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйӧн торъялӧны тэчас сертиыс Азия да Африка? 1. Мый неӧткодьыс Азия да Африка строеннё коласын?
2. Мый понда артмис пустыня Сахара? 2. Мыйӧн объяснитны Сахара пустыня аркмӧм?
3. Мыйла Сахараын войнас температураыс улын, а луннас жар? 3. Мыля Сахараын ойнас температураыс овлӧ лажмыт, а луннас сулалӧ жар?
4. Кӧні сулалӧны дзоньвидзалунлы медся лӧсялан обласьтъяс Африкаын? 4. Кытӧн куйлӧны Африкаын медздоровӧй областтез?
5. Мыйла пытшкӧс юкӧнъясыс Африкалӧн дыр олісны тӧдмавтӧг? 5. Мыля Африка аслас пытшкись областтезӧн дыр кольччыліс тӧдмавтӧг?
[Носильщикъяс караванлӧн Асыввыв Африкаын кос кадӧ (тӧлын) ю вомӧн вуджӧм. [Кӧс периодӧ (тӧлӧ) асывся Африкаын юӧт бродӧн носильщиккезлісь караван вуджӧтӧм.
Зэра кадӧ тайӧ юсӧ носильщикъяс дзик оз вермыны вуджны. Зэра кадӧ эта юӧт носильщиккесӧ вуджӧтны оз позь совсем.
Корсьӧй тайӧ серпас вывсьыс кусӧм вулкан.] Адззӧ эта рисунок вылісь кусӧм вулкан.]
[Кимберлейскӧй алмазнӧй рудник, — кусӧм вулкан кратерын. [Кимберлийскӧй алмазнӧй рудник. ія расположитӧма кусӧм вулкан кратерын.
Алмазсӧ перйӧны важся кельыдлӧз лаваысь. Алмаззэз шедтіссьӧны древньӧй голубӧй лаваись.
Войдӧр перйылісны му веркӧссьыс, скалаас гуран (котловина) кодйӧмӧн (лыдпасъяса визьяснас петкӧдлӧма, джуджыд-ӧ сійӧ вӧлі). Медодз шедтӧм муніс мувевдӧрын, сы дырни скалаын гарйиссьывліс котловина (цифраэзкӧт виззезӧн мыччалӧма, мый пыдынаӧдз сія вӧлі).
Бӧрынджык му веркӧсысь перйӧмсӧ дугӧдісны, сы пыдди вӧчисны шахтаяс да штрекъяс. Сёрӧнжык му вевдӧрись шедтӧмыс вӧлі дугдӧтӧма, а сы туйӧ вӧлі керӧмась шахтаэз да штреккез.
Висьталӧй, мыйла тыртӧм породаяс оз тыртны перъянінсӧ. Казялӧ, мыля пустӧй породаэз озӧ тыртӧ шедтан местаэсӧ.
Рудникысь петанін — Рудниксянь петӧм
Тыртӧм породаяслӧн осып — Пустӧй породаэзлӧн киссянін
Шахтаяс — Шахтаэз
Штреки — Штреккез
Перъянін (му пытшкын)] — Шедтан места (му пытшкын).]
Государствояс да колонияяс. ГОСУДАРСТВОЭЗ ДА КОЛОНИЯЭЗ.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Африкалысь юкӧнъяс — Англиялысь колонияяссӧ. Мыччалӧ Африкалісь часттез, кӧдна принадлежитӧны Англиялӧ.
Висьталӧй колонияясыслысь нимъяссӧ, кодъясӧс пасйӧма миян карта вылын. Шуӧ ны коласісь нійӧ, кӧдна гижӧмась миян карта вылын.
Петкӧдлӧй Франциялысь колонияяс да висьталӧй кымынлыськӧ нимъяссӧ. Мыччалӧ колонияэз Франциялісь и шуӧ ны коласісь мукӧдсӧ.
Петкӧдлӧй Италиялысь да Бельгиялысь колонияяс, а сідз жӧ Абиссиния, Египет да Либерия государствоясӧс. Мыччалӧ колонияэз Италиялісь и Бельгиялісь, а сідз жӧ государствоэз: Абиссиния, Египет и Либерия.
Став Африкасӧ босьтісны империалистическӧй государствояс; ӧні сэні сӧмын налӧн колонияяс да полуколонияяс, кӧть эськӧ мукӧдыс на пытшкысь и лыддьысьӧны самостоятельнӧй государствоясӧн. Быдсӧн Африка захватитӧма империалистическӧй государствоэзӧн и сулалӧ ӧння кадӧ ны колонияэзісь да джынколонияэзісь, кӧть мукӧдыс ны коласісь и лыддиссьӧны самостоятельнӧй государствоэзӧн.
Англия киын Лунвывафриканскӧй Союз — доминион; сійӧ сетӧ Англиялы зэв уна зарни (⅖ юкӧнсӧ став му выв перйӧм зарниысь), уна алмаз, вель уна платина, уна ыж вурун да с. в. Англиялӧ принадлежитӧ Лунвывафриканскӧй Союз — доминион, кӧда сетӧ сылӧ зэв уна зарни (эта металл мировӧй шедтӧмись кык витӧт часть), уна алмаззэз, неетша платина, уна баля вурун и с. одз.
Сэсся Англия киын колонияяс: Асыввыв Африка, Англо-Египетскӧй Судан — сетӧ хлопок, да Нигерия — сетӧ Англиялы пальмӧвӧй вый да какао (какао вӧдитӧм серти Нигерия босьтӧ первой места мирын) да мукӧд тор. Сыбӧрын Англиялӧ принадлежитӧны колонияэз: Асыввыв Африка, Англо-Египетскӧй Судан, кӧда имейтӧ значеннё кыдз хлопок поставщик, и Нигерия, кӧда сетӧ Англиялӧ пальмаовӧй ви и какао (какао шедтӧм сьӧрті Нигерия мирын занимайтӧ медодзза места) и мӧд.
Египет лыддьысьӧ самостоятельнӧй государствоӧн, но олӧ Англия власьт улын. Египет, кӧть и лыддиссӧ самостоятельнӧй государствоӧн, но лоӧ Англия власть увтын.
Став овмӧсыс Египетлӧн Нил ойдлӧм сайын — сійӧ вайӧ ва муяс вылӧ да плодороднӧй нюйт. Быдсӧн Египетлӧн хозяйство зависитӧ Нил ыждӧмсянь, кӧда нуӧтӧ орошеннё понда ва да плодороднӧй ил.
Англия стрӧитіс Асуан кар дорын плотина, коді регулируйтӧ ва уровеньсӧ Нил юын. Англияӧн Асуан город дынын керӧма плотина, кӧда регулируйтӧ Нилісь ва уровень.
Мыйкӧ мында васӧ Нил босьтӧ Абиссинияысь (серпас, 167 лб.), кӧні куйлӧ Тана ты, сы понда Англия зільӧ босьтны и тайӧ странасӧ. Сідз кыдз Нил мымдакӧ васӧ босьтӧ сія областись (рисунок, 170 листбок), кытӧн лоӧ Тана ты, то Англия старайтчӧ захватитны и этӧ странасӧ.
Суэцкӧй канал Суэц да Порт-Саид портъясӧн Египетын пырӧ Англия владениеясӧ, сійӧс видзӧны английскӧй войскаяс да английскӧй военнӧй суднояс. abu
Франция киын: Алжир, Тунис да Марокко, Сахара, Экваториальнӧй Африкалӧн юкӧн да Мадагаскар. Франциялӧ принадлежитӧны: Алжир, Тунис, Марокко, Сахара, Экваториальнӧй Африкалӧн часть и Мадагаскар.
Бельгия киын — Конго, кӧні перйӧны уна ыргӧн. Бельгиялӧ — Конго, кытӧн уна шедтіссьӧ медь.
Италия киын — Триполи, Эритрея да Итальянскӧй Сомали. Италиялӧ — Триполи, Эритрея и Итальянскӧй Сомали.
Африканскӧй государствояс Абиссиния да Либерия збыльвылӧсӧ абу жӧ самостоятельнӧй государствояс. Независимӧй африканскӧй государство Абиссиния, неважын ожесточённӧй война бӧрсянь, вӧлі захватитӧма Италияӧн.
Абиссиния понда мунӧ чорыд кось Италия, Англия, Франция да Япония костын. Либерия жӧ лоӧ США зависимость увтын, кӧдна сы территория вылын керисӧ каучук пу плантацияэз.
Косьыс тайӧ сэтшӧма ёсьмис, мый вермас кыптыны война. Сідзкӧ лоӧ, што быдсӧн зэв ыджыт Африкалӧн богатствоэз дӧнзьӧны быд странаэзісь капиталисттэзлӧ.
Либерия жӧ олӧ США-ысь зависимосьтын, — найӧ лӧсьӧдісны Либерия территория вылын каучуковӧй плантацияяс. Империалисттэз ёна угнетайтӧны Африкаись туземнӧй населеннё и вынӧн заставляйтӧны уджавны ас выланыс.
Тадзи став зэв гырысь озырлунъясыс Африкалӧн мунӧны разнӧй странаясса капиталистъяслы. Сё сюрссэзӧн негррез кулӧны быд годӧ тшыгьялӧмсянь да шогӧттэзсянь плантацияэз вылын, рудниккезын да тропическӧй вӧрын кӧрттуйез керӧм дырни.
Империалистъяс лёкысь нартитӧны сэтчӧс олысьяссӧ Африкаын да мырдӧн тшӧктӧны ужавны ас выланыс. Мукӧд кадӧ аркмӧм восстаннёэз пӧдтіссьӧны карательнӧй отряддэзӧн да аэропланнэзӧн-бомбовоззэзӧн, кӧдна жугдӧны селеннёэз.
Сё сюрсъясӧн негръяс кулӧны быд во тшыгла да висьӧмъясла плантацияяс вылын, рудникъясын да тропическӧй вӧрын туйяс вӧчигӧн. abu
Тадзи топӧдӧм йӧзлысь кадысь кадӧ кыпӧдчылӧмъяссӧ (восстаниеяс) пӧдтӧны карательнӧй отрадъясӧн да аэропланъясӧн — бомбовозъясӧн, кодъяс жуглӧны налысь сиктъяссӧ. abu
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Висьталӧй да объяснитӧй, позьӧ-ӧ Африкаӧс шуны колонияяс материкӧн? 1. Висьталӧ и объяснитӧ, ладно я шуны Африкаӧс колонияэз материкӧн?
2. Мыйла урожайяс Египетын лоӧны Абиссинияын осадокъяс сайын? 2. Мыля Египетын урожайез зависитӧны Абиссинияын осадоккезсянь?
[Хлопок вӧдитӧм Египетын. [Египетын хлопок вӧдитӧм.
Корсьӧй Асуанскӧй плотина. Адззӧ Асуанскӧй плотина.
Мыйла главнӧй кӧдзаясыс дельтаын? Мыля главнӧй кӧдзӧммез чукӧртӧмась дельтаын?
Вӧдитан му Уджалан му.
10 кв. км хлопок мулӧн площадь Хлопок ыблӧн площадь 10 кв. км.
Плотина] Плотина.]
[Негр, европеец да карлик Центральнӧй (Шӧр) Африкаын. [Центральнӧй Африкаын негр, европеец да карлик.
Европеецлӧн тушаыс 180 см, тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, ыджыд-ӧ карликыс.] Европеецыс сувданас 108 см вылына, определитӧ син выланыт карликлісь сувдасӧ.]
АМЕРИКА. АМЕРИКА.
Физико-географическӧй обзор. ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Плӧщадьыс 42,8 млн. кв. км. Площадь — 42,8 млн. кв. км.
Население 250 млн. морт. Населеннё — 250 млн.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Америкалысь помъяссӧ войвылын да лунвылын. Мыччалӧ Америкалісь конеччез ойвылын да лунвылын.
Тӧдмалӧй налысь коластсӧ экваторсянь (километръясӧн). Тӧдӧ, кыным км ылына нія нюжалӧны экваторсянь.
Мерайтӧй медся паськыд инсӧ Лунвыв Америкалысь (мерайтӧй параллель кузя). Мерайтӧ Лунвыв Америкалісь медпаськыт места (мерайтӧ параллель сьӧрті).
Думнаныд вӧчӧй морскӧй путешествие Войвыв Америка гӧгӧр Гудзонов заливсянь часі стрелка мунӧмланьӧ Панамскӧй канал пыр Берингов проливӧдз да висьталӧй став заливъяс, проливъяс, мореяс, море визувъяс, ляпкыдінъяс, діяс да полуостровъяс тайӧ туй вывсьыс. Керӧ аскежӧ тӧдмалӧмӧн морскӧй путешествие Ойвыв Америка гӧгӧр часовӧй стрелка мунӧм сьӧрті, Гудзонов заливсянь Панамскӧй канал пыр Беринговӧй пролив дынӧдз и шуӧ эта туй вылӧт быдсӧн проливвез, заливвез, мореэз, морскӧй визыввез, ляпытіннэз, островвез да кӧджжез.
Вӧчӧй татшӧм жӧ путешествие Лунвыв Америка гӧгӧр. Керӧ этатшӧм жӧ уялӧм Лунвыв Америка гӧгӧр.
Ыджда, сулаланін да очертание. Величина, положеннё да очертаннё.
Ыджда сертиыс Америка уступайтӧ сӧмын Азиялы. Аслас ыждаӧн Америка учӧтжык токо Азияся.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 15 сюрс километр кузя. Ойвывсянь лунвылӧ сія нюжалӧма 15 сюрс км.
Америка сулалӧ медся важнӧй кык океан костын. Америка куйлӧ кык важнӧй океан коласын.
Мукӧд материкъяссянь сійӧ ылын либӧ весигтӧ зэв ылын, но сы пыдди Америкасянь мунӧны сэтчӧ веськыд туйяс восьса океанъясӧд. Америка мӧдік материккез дынсянь куйлӧ ӧддьӧн ылына, но зато Америкасянь ны дынӧ мунӧны осьтӧм океаннэз пыр веськыт туйез.
Правда, ӧти местаын Америка матӧдз сибалӧ Азия дінӧ, но сійӧ местаас олӧ этша йӧз. Колӧ висьтавны сійӧ, што ӧтік местын сія матӧ локтӧ Азия дынӧ, но эта местын отир олӧ зэв етша.
Очертаниеыс Америкалӧн абу быдлаын ӧтсяма. Америка очертаннёэзын тӧдчӧ зэв ыджыт разнообразия.
Тихоокеанскӧй берегыс сылӧн омӧля торъявлӧма, сэні эм сӧмын кык ыджыдджык полуостров — Калифорния да Аляска — да сӧмын ӧти ыджыдджык залив, векньыд да кузь — Калифорнийскӧй. Сылӧн лӧньокеанскӧй берег етша дорышалӧма, и сэтчин эмӧсь токо ыджытжыккез коласісь кык кӧдж — Калифорния да Аляска — и токо ӧтік ыджытжык залив, оттӧмик да кузь — Калифорнийскӧй.
Тихӧй океанлӧн кузь американскӧй берегъяс джуджыдӧсь, скалаясаӧсь да бухтаястӧмӧсь. Лӧнь океанлӧн американскӧй береггез зэв кузьӧн кыссьӧны вылына, скалистӧя да абуӧсь бухтаэз.
Сӧмын 47-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллельӧдз Войвыв Америкаын берегъясыс вундассьӧмаӧсь фиордъясӧн, да тані эмӧсь діяс да шхеръяс, кыдзи Скандинавскӧй полуостров вылын. Но 47-ӧт параллельсянь и 60-ӧдз параллельӧдз Ойвыв Америкаын береггез дорышалӧмась фиорддэзӧн и окаймлённӧйӧсь островвезӧн да шхераэзӧн, кыдз Скандинав кӧдж вылын.
Ӧти татшӧм фиордын сулалӧ порт — Ванкувер. Ӧтік сэтшӧм фиорддэз коласісь сувтӧтӧма порт Ванкувер.
Татшӧм жӧ фиордъяс, діяс да шхеръяс ми аддзам (видз. краситӧм карта) и лунвыв Америкаын, 42-ӧд параллельсянь лунвывланьын. Сэтшӧм жӧ фиорддэз, островвез и шхераэз ми адззам (видзӧтны рӧма карта) и Лунвыв Америкаын, лунланьӧ 42-ӧт параллельсянь.
Некымын татшӧм фиордысь артмӧма Магеллан пролив. Неӧтік сэтшӧм фиорддэзісь сулалӧ Магелланов пролив.
Сійӧ сэтшӧм кытшлӧса, мый Магелланлы ӧдва сюри сэтысь петан туй. Сія сідз чукылясьӧм, што сыись Магеллан ӧдва адззис кыт петны.
Кузьтаыс сылӧн 600 км. Сылӧн кузяыс 600 км.
Уна фиордъяс кузя Лунвыв Америкаын, а сідз жӧ и Войвыв Америкаын, весиг и ӧні на лэччӧны океанӧ зэв гырысь ледникъяс. Уна Лунвыв Америка фиорддэз вылӧт, а сідзжӧ и Ойвывсаын даже ӧння кадӧ, лэдзчисьӧны океанӧ огромнӧй ледниккез.
Атлантическӧй берегыс Лунвыв Америкаын омӧля торъявлӧма; сэні эм сӧмын кык ыджыд бухта, кыкнаныс ю вом дорын — Ла-Плата да Амазонка ю вомъясын. Лунвыв Америкалӧн Атлантика берег етша дорышалӧм, и сы вылын эмӧсь токо кык ыджыт бухта, кыкнанныс ю уссёэз дынын — Лаплата да Амазонка ю уссёэз дынын.
Атлантическӧй берег Шӧр да Войвыв Америкалӧн зэв ёна торъявлӧма. Шӧрӧт и Ойвыв Америкалӧн Атлантика берег дорышалӧма зэв ёна.
Сэні эм ді чукӧр — архипелаг, шусьӧ Вест-Индияӧн. Сэтӧн эм островвезлӧн архипелаг, кӧда шусьӧ Вест-Индияӧн.
Сэтчӧ пырӧны Ыджыд Антильскӧй діяс (Куба, Гаити да мукӧд), Посни Антильскӧй діяс да Багамскӧй діяс. Сія сулалӧ островвезісь: Ыджыт Антильскӧйезісь (Куба, Гаити да мӧдіккез), Учӧт Антильскӧйезісь да Багамскӧйезісь.
Тайӧ архипелагыс Флоридакӧд тшӧтш торйӧдӧ океанысь американскӧй Средиземнӧй море, кытчӧ пырӧны Мексиканскӧй залив да Караибскӧй море. Эта архипелаг ӧтлаын Флоридакӧт торйӧтӧ океан дынісь американскӧй Мушӧр море, кӧда сулалӧ Мексиканскӧй заливись и Караибскӧй мореись.
Татысь ю сяма визулӧн петӧ Флоридскӧй проливӧд Гольфстрим; пасьтаыс сылӧн тані 50 км гӧгӧр, визув ӧдыс — часӧн 10 км гӧгӧр. Татісь Флоридскӧй пролив пыр петӧ Гольфстрим кыдз струя, кӧда вачкисьӧ ю вылӧ, сылӧн от сэтӧн — 50 км, визывлӧн скорость ӧтік часӧ — 10 км кыным.
Асыввыв берегыс Войвыв Америкалӧн ёна торъявлӧма 35-ӧд параллельсянь 50-ӧд параллельӧдз; тані уна заливъяс да бухтаяс, тані сулалӧны портъяс — Нью-Йорк, Филадельфия да мукӧд. Ойвыв Америкалӧн асыввыв берег ёна дорышсялӧм 35-ӧт параллельсянь 50 параллельӧдз, кытӧн уна заливвез да бухтаэз, и кытӧн сулалӧны порттэз Нью-Йорк, Филадельфия и мӧдіккез.
Медыджыдыс тайӧ заливъяссьыс — Лаврентия. Сійӧс торйӧдӧ океанысь Ньюфаундленд ді. Медыджыт эна заливвез коласісь — Лаврентия — миськалӧ рытвывсянь Ньюфаундленд остров.
Войвыв берег Америкалӧн ёна торъявлӧма. Америкалӧн ойвыв берег зэв ёна дорышсялӧм.
Сэні пыдӧдз материкас пырӧ Гудзонов залив; океанкӧд сійӧ ӧтлаасьӧ Гудзонов проливӧн. Сэтчин пыдӧ материк пытшкӧ пырӧ Гудзонов залив, кӧда океанкӧт ӧтлаасьӧма Гудзонов проливӧн.
Найӧ кытшовтӧны Лабрадор полуостров. Нія миськалӧны Лабрадор кӧджлісь береггез.
Войвылын Америкаӧс гӧгӧртӧ зэв ыджыд архипелаг, шусьӧ сійӧ Канадскӧйӧн, а сідз жӧ Арктическӧйӧн; сэні уна гырысь діяс, на пытшкысь Баффинова земля Суматраысь ыджыдджык. Америкаӧс ойвылын окаймляйтӧ зэв паськыт архипелаг, кӧда шусьӧ Канадскӧйӧн, а сідзжӧ Арктическӧйӧн, сэтчин эмӧсь уна ыджыт островвез, кӧдна коласісь Баффиновӧй му аслас ыждаӧн уна ыджытжык Суматрася.
Девисов пролив да Баффинов залив торйӧдӧны тайӧ архипелагсӧ му вылын медся ыджыд діысь — Гренландияысь. Девисов пролив и Баффинов залив торйӧтӧны этӧ архипелагсӧ му вылын ыджытся ыджыт Гренландия остров дынісь.
Тайӧ діыслӧн кузьтаыс 2650 км, медпаськыдіныс сылӧн 1000 км. Эта островлӧн кузяыс 2650 км и медпаськыт местаын отыс 1000 км.
Гренландия сэтшӧма торъялӧ Америкаысь, мый сійӧс позьӧ эськӧ вӧлі лыддьыны неыджыд материкӧн. Гренландия сыбурна торйӧтӧма Америка дынісь, што сійӧ туйис бы лыддьыны неыджыт самостоятельнӧй материкӧн.
Канадскӧй архипелаг діяскостса проливъяс дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн, а мукӧдыс на пытшкысь, Атлантическӧй океанысь Войвыв Ледовитӧй океанӧ петан туйяс, пӧшти пыр тырӧмаӧсь йиӧн. Канадскӧй архипелаг остров колассэзісь проливвез дыр кежӧ вевттисьӧны йыӧн, а мукӧддэз ны коласісь, кӧдна составляйтӧны проход Атлантика океанісь Ойвыв Йыа океанӧ, почти пыр тыртӧмась йыэзӧн.
Арктическӧй архипелагсянь рытывланьын Ледовитӧй океан вывті Америка берегъяс дорын судноясӧн позьӧ ветлыны сӧмын дженьыдик кадӧ да и сійӧ не быд во. Арктическӧй архипелагсянь рытвывланьӧ Америка береггез дынын Йыа океан овлӧ лэдзанаӧн уялӧм понда токо зэв недыр и то не быд годӧ.
Берингов пролив во джын дорысь дырджык кадсӧ сідзжӧ тырӧма йиӧн, но гожся кадӧ сэті ветлӧны суднояс. Берингов пролив джын годся унажык сідзжӧ тыртӧма йыэзӧн, но гожумся кадӧ судоходство понда овлӧ осьтаӧн.
Колӧ шуны, мореяс оз сэтшӧма пырны Америка материкӧ, кыдзи Европаын. Веськыта колӧ висьтавны сійӧ, што Америкаӧс мореэз вундалӧны не сідз ӧддьӧн, кыдз Европаӧс.
Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын эмӧсь местаяс 1500 км сайын дай ылынджык океансянь. Америкаын, кыдз Ойвывсаын, сідз и Лунвывсаын, эмӧсь местаэз, кӧдна океан дынсянь ылынсялӧмась 1500 и унажык километр вылӧ.
Америка восьтӧм да тӧдмалӧм. Америка осьтӧм да тӧдмалӧм.
Америкаӧс европеецъяс кыкысь восьтісны. Америка вӧлі европееццезӧн осьтӧм кыкись.
Первойсӧ сійӧс восьтісны Х нэмын норманн-морякъяс, кодъяс овлісны Скандинавскӧй полуостров вылын. Медодззаись сійӧ осьтісӧ Х в. норманнэз-моряккез, кӧдна олісӧ Скандинав кӧдж вылын.
Выль муяс корсьӧм могысь найӧ не ӧтчыд плавайтлісны ылі туйӧ да сідзи восьтісны (аддзисны) Гренландия ді, а сэсся и асыввыв берегсӧ Войвыв Америкалысь, кодӧс найӧ шуисны «Виноград странаӧн». Виль муэз кошшикӧ нія не ӧтчидісь керлывлісӧ ылына уялӧммез и сідзи осьтісӧ Гренландия остров, а сыбӧрын Ойвыв Америкалісь самӧй асыввыв берегсӧ, кӧдӧ нимтісӧ „Винограднӧй странаӧн“.
Но тайӧ восьтӧмсӧ норманнъяс эз лыддьыны кутшӧмкӧ ыджыд (колан) торйӧн да регыд сы йылысь асьныс вунӧдісны. Норманнэз асланыс осьтӧмлӧ эз сетӧ некытшӧм значеннё и чожа сы йылісь вунӧтісӧ.
Мӧдысь Америкаӧс восьтіс ХVІ нэмын итальянец Колумб. Мӧдӧтчид Америка осьтіс ХVI в. итальянец Колумб.
Сійӧ, сэк кадся мукӧд морякъяс моз жӧ, кӧсйис корсьны морскӧй туй Индияӧ. Мӧдік моряккез моз сэкся кадӧ сія стремитчис адззыны Индияӧ море туй.
Тайӧ колӧ вӧлі паськалысь тӧргӧвӧй капиталлы. Этӧ коліс керны зораман торговӧй капиталлӧ.
Колумб пырис испанскӧй служба вылӧ да мӧдӧдчис 1492-ӧд вося август первой лунъясӧ Атлантическӧй океан вывті рытыввылӧ; сійӧ воас жӧ октябр тӧлысь помын Колумб сувтіс Багамскӧй діяс пытшкысь ӧти ді дорӧ. Испанияын служба вылӧ сувтӧм бӧрын, Колумб август медодзза луннэзӧ 1492 годӧ муніс Атлантика океан кузя рытвывланьӧ; сія жӧ годӧ октябр конечын Колумб сувтіс ӧтік Багамскӧй островвез бердӧ.
Сы бӧрын восьтіс ещӧ Куба да Гаити, сэсся бергӧдчис Испанияӧ, вайис бур юӧр: морскӧй туй Индияӧ сюри (Колумб думайтліс, мый восьтӧм діясыс сулалӧны Индия бердын, а Куба діӧс сійӧ чайтіс Японияӧн). Осьтіс эшӧ Куба и Гаити, сія бертіс Испанияӧ и вайис радостнӧй юӧр: вӧлись-то адззӧма море туй Индияӧ (Колумб думайтіс, што сыӧн осьтӧм островвез куйлӧны матын Индия дынын, а Куба остров чайтіс Японияӧн).
Бӧрынджык сійӧ вӧчис ещӧ куим морскӧй путешествие, восьтіс уна выль діяс, а сідз жӧ и асьсӧ Америка материксӧ, но сійӧ пыр чайтліс, мый восьтӧм муясыс сыӧн асыв-лунвыв Азияынӧсь. Сыбӧрын сія керис эшӧ куим уялӧм и осьтіс уна виль островвез, а сідз жӧ и асьсӧ Америка материксӧ, но пыр думайтіс, што сыӧн адззӧм муэз принадлежитӧны лун-асыввыв Азиялӧ.
Татшӧм мӧвпӧн Колумб и кулі, а европеецъяс дыр шулісны сылысь восьтӧм странаяссӧ Индияӧн, бӧрынджык — Вест-Индияӧн (Рытыввыв Индияӧн). Сэтшӧм убежденнёӧн и куліс Колумб, а европееццез зэв дыр шуисӧ сылісь осьтӧм странаэсӧ Индияӧн, а сыбӧрын Вест-Индияӧн (мӧднёж шуны, Рытвыв Индияӧн).
Сӧмын разнӧй путешественникъясӧн унаысь плавайтлӧм бӧрын европеецъяс гӧгӧрвоисны, мый Колумб восьтіс выль свет юкӧн. Токо зэв уна быдкодь путешественниккез уялӧм бӧрын европееццез убедитчисӧ, што Колумб осьтіс виль свет часть.
«Америка» нимсӧ сылы сетӧма вӧлі ӧти путешественник ним серти — Америго Веспуччи, коді вӧчис Америкалысь карта. Ним „Америка“ сылӧ вӧлі сетӧма ӧтік путешественник ним сьӧрті — Америго Веспуччи, кӧда первӧй гижис Америка йылісь.
Америка тӧдмалӧмын Колумб бӧрын медыджыд заслуга лоӧ испанскӧй мореплавательлӧн — Магелланлӧн; му шар гӧгӧр кытшовтігӧн (кругосветнӧй путешествие вӧчигӧн) сійӧ гӧгӧртіс Лунвыв Америкаӧс (сы нимӧн шуӧм пролив кузя) да сэки сійӧ — первой морт — казяліс, мый Америка да Азия костын куйлӧ зэв ыджыд океан (сылы сійӧ сетіс «Тихӧй океан» ним). Колумб бӧрын Америка тӧдмалӧмын медыджыт заслугаэз принадлежитӧны испанскӧй море кузя уялісь Магелланлӧ; сія аслас кругосветнӧй путешествия дырни гӧгӧртіс Лунвыв Америка (пролив кузя, кӧда нимтӧма сы нимӧн) и медодз убедитчис сыын, што Америка да Азия коласын эм зэв ыджыт океан (кӧдӧ нимтіс сія Лӧньӧн).
Войвыв Америкалысь берегъяссӧ тӧдмалісны английскӧй мореплавательяс: Девис, Гудзон, Баффин да мукӧд (на нимӧн шусьӧны Девисов пролив, Гудзонов залив, Баффинов залив да мук.). Ойвыв Америкалӧн береггез вӧлісӧ тӧдмалӧмась английскӧй море кузя уяліссезӧн: Девисӧн, Гудзонӧн, Баффинӧн да мӧдіккезӧн (ны ниммез сьӧрті нимтӧмӧсь Девисов пролив, Гудзонов залив, Баффинов залив да мӧдіккез).
Мукӧд путешественникъяс мӧдлісны мунны Атлантическӧй океанысь Великӧй океанӧ Войвыв Ледовитӧй океан пыр, но пӧгибнитісны (куліны) плавайтысь йияс пӧвстын тшыгла да кӧдзыдла. Мукӧддэз путешественниккез коласісь, кӧдна пытайтчисӧ уйны Атлантическӧй океанісь Ойвыв Йыа океан пыр Ыджыт океанӧ, тшыгсянь да кӧдзытсянь кулісӧ уялан йыэз коласын.
Тадзи, шуам, пӧгибнитіс колян нэмын Франклин став спутникъясыскӧд. Сідз, чулалӧм векын, быдсӧн аслас спутниккезӧн куліс Франклин.
Сӧмын ХХ нэм пуксигӧн норвежскӧй путешественниклы Амундсенлы удайтчис парусно-моторнӧй шхуна вылын мунны Войвыв Америка берегъяс пӧлӧн Девисов проливсянь Берингов проливӧдз: та вылӧ ковмис сылы куим во. Токо ХХ век пондӧтчикӧ норвежскӧй путешественник Амундсенлӧ удайтчис парусно-моторнӧй шхуна вылын уйны доль Ойвыв Америка береггезӧт Девисов проливсянь Берингов пролив дынӧдз; эта вылӧ коліс куим год.
Пытшкӧсса обласьтъяссӧ Америкалысь, кыдзи Войвылас, сідз жӧ и Лунвылас, тӧдмалісны медзэвсӧ Европаысь переселенецъяс; учёнӧй исследовательяс пытшкысь медыджыд заслуга лоӧ немецкӧй путешественниклӧн — Александр Гумбольдтлӧн, коді бура гижис (опишитіс) Лунвыв да Войвыв Америка природа йылысь. Америкалӧн пытшся областтез, кыдз Ойвыв, сідз и Лунвыв, вӧлісӧ тӧдмалӧмась унажыксӧ Европаись переселенеццезӧн; учёнӧй тӧдмаліссез коласісь медыджыт заслугаэз принадлежитӧны немецкӧй путешественник Александр Гумбольдтлӧ, кӧда бура опишитіс Лунвыв да Ойвыв Америкалісь природа.
Му веркӧс. Мувевдӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Кордильеры да Анды, корсьӧй места, кӧні найӧ паськалӧны да кӧні векняммӧны. Мыччалӧ Кордильеррез и Андаэз, адззӧ местаэз, кытӧн нія паськалӧны и кытӧн векнямӧны.
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс? Кыдз вылынӧсь нылӧн йыввез?
Петкӧдлӧй увтасъяс: Миссисипскӧй, Амазонскӧй да Лаплатскӧй. Мыччалӧ Миссисипскӧй, Амазонскӧй да Лаплатскӧй лажмытіннэз.
Петкӧдлӧй гӧра массивъяс: Канадскӧй, Аппалачскӧй, Гвианскӧй да Бразильскӧй. Мыччалӧ Канадскӧй, Аппалачскӧй, Гвианскӧй да Бразильскӧй керӧс массиввез.
Америка рытыввыв берег пӧлӧн, Аляскасянь Огненнӧй Земляӧдз, кыссьӧны му вылын медся кузь гӧраяс — Кордильерыяс, Лунвыв Америкаын найӧ шусьӧны Андыясӧн. Доль Рытвыв Америка берегӧт, Аляскасянь Биа Му дынӧдз, кыссьӧны му вылын зэв кузь керӧссэз — Кордильеррез, кӧдна Лунвыв Америкаын шусьӧны Андаэзӧн.
Тайӧ гӧраясыс орлӧны сӧмын ӧти местаын — Панамскӧй перешеекын. Эна керӧссэз орӧны токо ӧтік местын — Панамскӧй перешеекын.
Пӧшти кузялаыс найӧ мунӧны некымын орчча цепӧн. Почти быдсӧн нія асланыс нюжалӧмын сулалӧны неӧтік параллельнӧй чеппезісь.
Войвыв Америкаын татшӧм цепыс уна, и найӧ сэні шусьӧны торъя нимъясӧн: Скалистӧй гӧраяс, Каскаднӧй гӧраяс, Сьерра-Невада да мукӧд. Ойвыв Америкаын сэтшӧм чеппес унаӧсь, и нылӧн эмӧсь торья ниммез: Скалистӧй керӧссэз, Каскаднӧй, Сиэрра-Невада да мӧдіккез.
Тайӧ цепъяс костас куйлӧны зэв паськыд плоскогорьеяс, шуам, Мексиканскӧй вывтас да Ыджыд Бассейн. Эна чеппез коласын куйлӧны зэв паськыт плоскӧйкерӧсаиннэз, кыдз Мексиканскӧй и Ыджыт Бассейн (либо Великӧй плато).
Лунвыв америкаса Кордильерыяс, либӧ Андыяс, ёна векньыдджыкӧсь и кызвынысьсӧ мунӧны кык орчча цепӧн, а на костын куйлӧны кузь да векньыдик плоскогорьеяс, шуам, Перуанскӧй да Боливийскӧй. Лунвыв американскӧй Кордильеррез, либо Андаэз, уна оттӧмжыкӧсь и сулалӧны унажыксӧ кык параллельнӧй чеппезісь, а ны коласын куйлӧны кузь, но оттӧмик плоскӧйкерӧсаиннэз, кыдз Перуанскӧй да Боливийскӧй.
Джуджта сертиыс Кордильерыяс уступайтӧны сӧмын медся джуджыд гӧраяслы Азияын. Кордильеррез асланыс вылынаӧн учӧтжыкӧсь токо зэв ыджыт Азия керӧссэзся.
Торъя нин джуджыдӧсь Кордильерыяс Лунвыв Америкаын. Ӧддьӧнжык вылынӧсь Кордильеррес Лунвыв Америкаын.
Весиг экватор бердын, кӧні лым визьыс мунӧ 5 км судтаын, уна йывъяс Кордильерыяслӧн вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн; дзик войвылын да лунвылын, кӧні лым визьыс лэччӧ 500 м судтаӧдз море уровеньсянь, Кордильерыяс тупкысьӧмаӧсь кыз лымйӧн йывъяссяньыс пӧшти подулӧдзыс, а зэв гырысь ледникъяс лэччӧны веськыда океанӧ. Даже экватор дынын, кытӧн лым визь лоӧ 5 км вылынаын, уна Кордильер йыввез вевттьӧмась векся лыммезӧн; самӧй жӧ ойвылын да лунвылын, кытӧн лым визь море уровень вевдӧрын лэдзчисьӧ 500 метрӧдз, лымыс вевттьӧ Кордильерресӧ йыввезсянь почти самӧй кок увтӧдз, а зэв ыджыт ледниккез кыссьӧны веськыта океанӧ.
Медджуджыд йылыс Кордильерыяслӧн — Аконкагуа — кайӧ 7 сюрс м-ӧдз, тайӧ — кусӧм вулкан. Кордильеррезлӧн медвылын йыв — Аконкагуа — лэбӧ 7 сюрс метрӧдз и вачкисьӧ кусӧм вулкан вылӧ.
Кызвын йывъясыс Кордильерыяслӧн — вулканъяс, либӧ действуйтысь, либӧ кусӧм. Да и быдсӧн Кордильеррезлӧн унажык йыввес — вулканнэз, либо кусӧмӧсь, либо действуйтӧны.
Действуйтысь вулканӧн лоӧ Котопахи (6 км — медджуджыд действуйтысь вулкан му вылын) *, кусӧм вулкан — Ильйи гӧра. Действующӧй дынӧ пырӧ Котопахи (6 км — быд действующӧй вулканнэз коласісь му вылас медвылын)*, кусӧммез дынӧ — керӧс Ильи.
* Тайӧ вулкан извержениеяс дырйи сэні гӧгӧртасас овлӧны зэв ыджыд наводнениеяс (ойдлӧмъяс), лым шапкаыс гӧра йылас сылӧ шоныдсьыс да сійӧн. * Эта вулканлӧн изверженнёэз пыр сопровождайтчӧны сы окресносттезын страшнӧя ва ыждӧммезӧн, сідз кыдз шонытсянь сылӧн лым шапка сылӧ.
Вулканъяс сулалӧны став Тихӧй океан берег пӧлӧныс, Огненнӧй Землясянь Аляскаӧдз; сэсся мунӧны водзӧ Алеутскӧй діяс вылын, Камчаткаын, Курильскӧй діяс вылын, Японскӧй, Филиппинскӧй діяс вылын, Новая Гвинеяын да Новая Зеландияын. Вулканнэз куйлӧны доль быдсӧн Лӧнь океан берегӧт, Биа Мусянь Аляска дынӧдз; одзлань нія нюжалӧны Алеутскӧй, Курильскӧй, Японскӧй, Филиппинскӧй островвез вылын, а сідз жӧ и Камчатка, Виль Гвинея да Виль Зеландия вылын.
Тадзи Великӧй океан сулалӧ быттьӧ вулканическӧй кытш пытшкын. Сідз, Ыджыт океан кыдз бы гӧгӧртӧма вулканическӧй кытшӧн.
Кордильерыяслӧн бокъясыс Тихӧй океанланяс зэв крутӧсь; тані быдлаын паныдасьлӧны зэв гырысь тшупӧдъяс (уступъяс); мӧдарладор бокъясыс налӧн ньывкӧсджыкӧсь. Кордильеррезлӧн покаттэз Ыджыт либо Лӧнь океанланьӧ ӧддьӧн крутӧсь: быдлаын эстӧн пантасьӧны ыджытся ыджыт уступпез; паныт сулалан покаттэз нежык крутӧсь.
Тэчас сертиыс Кордильеры да Анды гӧра цепъяс — зэв гырысь складкаяс, найӧ кыптісны ӧти кадӧ кымын Альпыяскӧд да Гималайяскӧд. Кордильеррезлӧн да Андаэзлӧн керӧс цеппез асланыс строеннё сьӧрті представляйтӧны зэв ыджыт чукыррез, кӧдна аркмисӧ приблизительно Альпаэзкӧт да Гималайезкӧт ӧтік кадӧ.
Гӧраяс кыптӧмыс и ӧні на мунӧ Америкаын став рытыввыв берег пӧлӧнӧд. Керӧссэзлӧн аркмӧм быдсӧн Рытвыв Америка береггез кузя мунӧ и ӧння кадӧ.
Та йылысь висьталӧны зэв ён землетрясениеяс, кодъяс мунӧны и Войвыв Америкаын, но торъя нин тшӧкыда Лунвыв Америкаын (карта, 183 лб.); землетрясениеясысь ёна страдайтӧны каръяс — Сант-Яго, Лима, а Войвыв Америкаын — Сан-Франциско. Эта йылісь свидетельствуйтӧны зэв вына музэгалӧммез, кӧдна аркмывлӧны кыдз Ойвыв Америкаын, сідз и ёнажык Лунвыв Америкаын (карта, 186 листбок); нысянь ёна страдайтӧны Сант-Яго, Лима, а Ойвыв Америкаын — Сан-Франциско городдэз.
Землетрясениеясысь ӧтдор, тані частӧ овлӧны моретрясениеяс, — океан пыдӧс лэччӧмла; сэки берег вылас шыбитчӧны зэв гырысь гыяс. Музэгалӧммезся, эстӧн тшӧка овлӧны морезэгалӧммез, кӧдна йитсьӧны океан пыдӧс лэдзчисьӧмӧн; эта дырни океан береггез вылӧ уськӧтчывлӧны гигантскӧй ваввез.
Асывланьын Кордильеръяссянь — и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын — куйлӧны зэв паськыд равнинаяс; му пластъясыс сэні куйлӧны пӧшти горизонтальнӧ да артмӧдӧны либӧ плоскогорьеяс, либӧ увтасъяс; татшӧмӧсь: Миссисипскӧй увтас Войвыв Америкаын, Амазонскӧй да Лаплатскӧй увтасъяс Лунвыв Америкаын. Кордильеррезсянь асывланьӧ — и Ойвыв Америкаын и Лунвылын — нюжалӧны зэв паськыт ровнӧйиннэз, кытӧн му пласттэз куйлӧны почти горизонтальнӧя и образуйтӧны либо плоскӧйкерӧсаиннэз, либо лажмытіннэз, кыдз: Ойвыв Америкаын Миссисипскӧй и Лунвывсаын Амазонскӧй да Лаплатскӧй.
Тайӧ став увтасъясыс да платоясыс, кодъяс босьтӧны шӧр юкӧнъяссӧ материклысь, небыд муаӧсь да лӧсялӧны видз-му овмӧс нуӧдӧм вылӧ. Быдсӧн эна лажмытіннэз и плато, кӧдна куйлӧны материккез шӧрӧт частьын, вевттьӧмась рышкыт мусинӧн и удобнӧйӧсь мууджалӧм понда.
Шӧр юкӧнса равнинаяссянь асывланьын и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын бара кыпӧдчӧны гӧраяс, но абу нин сэтшӧм джуджыдӧсь. Шӧрӧт ровнӧйиннэзсянь асывланьӧ и Ойвыв Америкаын и Лунвывсаын бӧра лэбӧны керӧссэз, но не сідз вылынӧсь.
Войвыв Америкаын, асыввылас, лоӧны массивъяс — Канадскӧй да Аппалачскӧй. Ойвыв Америкаын, асылын эмӧсь Канадскӧй да Аппалачскӧй массиввез.
Канадскӧй массив, либӧ щит, артмӧма гранитысь, гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь; сійӧ зэв мунӧ финно-скандинавскӧй массив вылӧ, либӧ Балтийскӧй щит вылӧ. Канадскӧй массив, либо щит, сулалӧ граниттэзісь, гнейссэзісь да кристаллическӧй сланеццезісь; сія ёна ӧткодь Финно-Скандинавскӧй массивкӧт, либо Балтий щиткӧт.
Му веркӧссӧ сылысь сідз жӧ шыльӧдӧмаӧсь важ ледникъяс: быдлаын сэні куш из гӧраяс, меж плешъяс, зэв гырысь валунъяс. Сылӧн вевдӧр сідзжӧ волькӧтӧма древньӧй ледниккезӧн быдлаын сэтчин куш изъя керӧссэз, баран кымӧссэз да зэв ыджыт валуннэз.
Небыд му сэні зэв этша. Рышкыт му ӧддьӧн етша.
Важ ледникъяс колисны тайӧ массив вылас, а сідз жӧ лунвывланьын сысянь, Огайо да Миссури юясӧдз, зэв уна тыяс. Древньӧй ледниккез эта массив вылын, а сідз жӧ сысянь лунланьӧ, Огайо да Миссури юэз дынӧдз колисӧ зэв уна тыэз.
Аппалачскӧй гӧраяс — складкаяс, но тайӧ складкаясыс зэв важсяӧсь, найӧс ёна нин удитісны ваяс кырны. Аппалачскӧй керӧссэз сулалӧны чукыррезісь, но эна чукыррез древньӧйӧсь, ёна миськалӧмась.
Гренландия ді — зэв ыджыд из глыба. Гренландия остров — эта зэв ыджыт изовӧй глыба.
Пытшкӧсса плоскогорьеясыс сылӧн да гӧраясыс тупкыссьӧмаӧсь 1 км кызта дай ещӧ кызджык йиӧн. Сылӧн пытшкись плоскӧйкерӧсаиннэс да керӧссэз вевттьӧмась йы слойӧн, кӧда мукӧд местын аслас кызӧн локтӧ унажык километрся.
Йи увсьыс тыдалӧны кӧнсюрӧ, торъя нин доръясас, гӧра йывъяс 3 км судтаӧдз. Мукӧд местын йыэз увтісь тӧрчитӧны, ӧддьӧнжык доррезӧт, вылынӧн 3 км керӧс йыввез.
Берегъясыс Гренландиялӧн вундассьӧмаӧсь фиордъясӧн, кыті лэччӧны мореясӧ вывті гырысь ледникъяс. Гренландиялӧн береггез вундалӧмӧсь фиорддэзӧн, кӧдна кузя гӧгӧртӧм мореэзӧ лэдзчисьӧны могучӧй ледниккез.
Помъясыс налӧн торъявлӧны да артмӧны йи гӧраяс — айсбергъяс. Нылӧн конеччез чегласьӧны и керӧны йы керӧссэз — айсберггез.
Гожӧмын айсбергъяссӧ, — мукӧддырйи найӧ кыпӧдчӧны 100 м судтаӧдз ва веркӧс вылас, — найӧс нуӧны лунвылӧ кӧдзыд визувъяс — гренландскӧй да лабрадорскӧй. Гожумся кадӧ айсберггез, кӧдна вавевдӧрын лэбӧны мукӧдчид 100 м, нӧбӧтсьӧны Гренландскӧй да Лабрадорскӧй кӧдзыт визыввезӧн лун лапӧлӧ.
Йи гӧраяс мунӧны весиг Гольфстримлы паныд, — найӧс нуӧны тӧвъяс либӧ кӧдзыд визувъяс пыдын океанас. Эта дырни йы керӧссэз мунӧны даже паныт Гольфстримлӧ, кӧдна нуӧтсьӧны либо тӧввезӧн, либо океан пыдынся кӧдзыт визыввезӧн.
Ас гӧгӧрсьыныс васӧ да сынӧдсӧ кӧдзӧдӧмла айсбергъяс сайсьӧны сук руӧн, а сійӧ зэв ӧпаснӧ суднояслы. Ас гӧгӧр воздух да ва кӧдздӧтӧмсянь айсберггез каттисьӧны сук туманнэзӧн и представляйтӧны ыджыт опасность судноэз понда.
Тадзи 1912-ӧд воӧ зэв ыджыд пароход «Титаник» Англияысь Нью-Йоркӧ мунігӧн зурасис ру пытшкын (туманын) айсбергкӧд, жугӧдіс бортсӧ да вӧйи; сэки вӧйи 1400 морт. Сідз, 1912 г. зэв ыджыт пароход „Титаник“ Англияись Нью-Йоркӧ мунікӧ люкасис туманын айсберг вылӧ, жугдіс ассис борт и вӧйис, мый дырни ӧтлаын вӧйисӧ 1403 морт.
Лунвыв Америкаын, равнинаяссянь асыввылын, сулалӧны кык неджуджыд массив: Гвианскӧй да Бразильскӧй; кыкнаныс важ кристаллическӧй породаясысь да ёна кырӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь, лоины холмистӧй плоскогорьеяс кодьӧсь. Лунвыв Америкаын, ровнӧйиннэзсянь асывлань, куйлӧны кык неыджыт массив: Гвианскӧй и Бразильскӧй; кыкнанныс сулалӧны древньӧй кристаллическӧй породаэзісь и ёна миськалӧмась да волькӧтӧмась, сідз што вачкисьӧны мысъя плоскӧйкерӧсаиннэз вылӧ.
Полезнӧй ископаемӧйясӧн кыкнан Америкаыс озырӧсь. Пользаа шедтӧссэзӧн богатӧсь кыкнан Америкаыс.
Кристаллическӧй массивъясын сэні уна кӧрт да ыргӧн рудаяс , уна зарни, эзысь. Нылӧн кристаллическӧй массиввезын уна эмӧсь кӧрт да медь рудаэз, золото, серебро.
Важ складчатӧй гӧраяс — Аппалачскӧйяс — зэв озырӧсь из шомӧн (серпас, 197 лб.); гырысь пластъясӧн из шом куйлӧ сідз жӧ тайӧ гӧраясыскӧд орчча Миссисипскӧй увтас му пытшкын. Древньӧй чукыра керӧссэз — Аппалачскӧйез — зэв ӧддьӧн богатӧсь изшомӧн (рисунок, 201 листбок), кӧда мощнӧй пласттэзӧн сідзжӧ эна соседся керӧссэз сьӧрті куйлӧ Миссисипскӧй лажмытін недраэзын.
Сыысь ӧтдор, тайӧ жӧ гӧраясас да тайӧ жӧ увтасас куйлӧны нефтьлӧн зэв гырысь запасъяс. Этася, ны керӧссэз жӧ и лажмытін недраэзын эмӧсь зэв ыджыт нефть запассэз.
Лунвыв Америкаын, кристаллическӧй массивъясын, эмӧсь разнӧй металлъяс (зарни, эзысь, а сідз жӧ алмазъяс). Лунвыв Америкаын, кристаллическӧй массиввезын, пантасьӧны быдкодь металлэз (золото, серебро, а сідз жӧ и алмаззэз).
Но найӧс сьӧкыд корсьны, сы понда найӧс омӧля на перйӧны. Но нійӧ сьӧкыт кошшыны, и нія эшӧ разрабатывайтсьӧны етша.
Кордильеры бокъясысь, Венецуэлаын, аддзӧма нефтьлысь зэв гырысь запасъяс. А Кордильер покат вылын Венесуэлаын, адззӧмӧсь зэв богат нефть залежжез (видзӧт рӧма карта).
[Войвыв Америкалӧн тэчас. [Ойвыв Америкалӧн строеннё.
Корсьӧй Канадскӧй щит. Адззӧ Канадскӧй щит.
Корсьӧй том складчатӧй гӧраяс. Адззӧ томыник чукыра керӧссэз.
Канадскӧй щит Канада щит
Берегдорса намывнӧй равнинаяс Берегдорса пуксьӧтӧм равнинаэз
Пытшкӧсса древньӧй равнина Пытшся важ равнина
Гӧраяс костын ва бассейнъяслӧн отложениеяс abu
abu Великӧй плато (Ыджыт бассейн)
Том складчатӧй гӧраяс Том чукырреза керӧссэз
Древньӧй складкаяс Важ чукыррез
Вулканическӧй обласьтъяс Вулкана областтез
Том вулканъяс] Том вулканнэз]
[Кордильерыяс Войвыв Америкаын. [Ойвыв Америкалӧн Кордильеррез.
Корсьӧй гӧра бокъясын вӧръяслысь граница.] Адззӧ керӧс покатіннэз вылісь вӧррезлісь граница.]
[Землетрясениеяс да моретрясениеяс Лунвыв Америкаын. [Лунвыв Америкаын музэгалӧммез да морезэгалӧммез.
Висьталӧй каръяс, кӧні землетрясениеяс да моретрясениеяс овлӧны зэв тшӧкыда. Шуӧ городдэз, кытӧн музэгалӧммез да морезэгалӧммез овлӧны зэв тшӧка.
Тшӧкыда овлан разрушительнӧй землетрясениеяслӧн областьяс Тшӧка разрушайтан музэгалана областтез
Шочджыка овлан землетрясениеяслӧн областьяс Шочажык музэгалана областтез
Местаяс. кӧн моретрясениеяс вӧсна тшӧкыда овлӧны гырысь гыяс Местаэз, кытӧн тшӧка овлӧны морезэгалӧмсянь волнаэз
Мореясын областьяс, кӧн моретрясениеясыс шоч Море областтез, кытӧн морезэгалӧм овлӧ шочжыка
Том складчатӧй гӧраяс Том чукырреза керӧссэз
abu] Вулканнэз]
Климат. Климат.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кысянь тӧвъяс вайӧны зэръяс Лунвыв Америкаӧ да кытысь Войвыв Америкаӧ? Кысянь тӧввез вайӧтӧны зэррез Лунвыв Америкаӧ и кысянь Ойвыв Америкаӧ?
Кӧні куйлӧны кос обласьтъяс Войвыв Америкаын да кӧні Лунвыв Америкаын? Кытӧн куйлӧны кӧс областтез Ойвыв Америкаын и кытӧн Лунвылын?
Америка сулалӧ нёль поясын, сы понда климатыс сылӧн зэв абу ӧтсяма; Лунвыв Америка климат сертиыс ёна торъялӧ Войвыв Америкаысь. Сідз кыдз Америка нюжалӧма нёль тепловӧй пояс пыр, то климат сылӧн быдкодь, и Лунвыв Америка климат сьӧрті ёна неӧткодь Ойвыв Америка сьӧрті.
Лунвыв Америкаӧд вуджӧ экватор, и сэні куйлӧ зэв паськыд Амазонскӧй увтас, кӧні тӧлыс омӧля торъялӧ гожӧмысь *, да кӧні во гӧгӧр мунӧны гым-чарда ливеньяс. Лунвыв Америкаӧс кералӧ экватор, и сэтчин куйлӧ зэв паськыт Амазонскӧй лажмытін, кытӧн тӧлыс почти сэтшӧм жӧ кыдз и гожум* и кытӧн быдса год гымалӧмӧн да вирдалӧмӧн мунӧны ливеннез.
* Амазонка ю вом дорын шӧр температура медся шоныд тӧлысьыслӧн +26°, а медся ыркыдыслӧн +25°. * Амазонка уссёын медшоныт мисечлӧн сӧрӧт температура +26°, а медыркытлӧн +25°.
Во пытшкас сэні 170 лун зэрӧ да гымалӧ. Годнас сэтчин вирдалӧмӧн да ливеньӧн овлӧны 170 лун.
Уна зэрыс лоӧ пассатъяс понда: пассатъяс сэні пӧльтӧны кык боксянь — асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пӧлӧн сынӧдыс кайӧ вывлань (карта, 185 лб.). Зэв ыджыта зэррезлӧн усьӧм объясняйтчӧ сійӧн, што сэтчин кык лапӧвсянь пӧльтӧны пассаттэз: ой-асыввывсянь и лун-асыввывсянь, а доль экваторлӧ воздух лэбӧ вылӧ (карта, 189 листбок).
Пассатъяс вайӧны зэв уна ва ру, сынӧд кайигӧн найӧ и сетӧны зэв уна осадок. Пассаттэз нуӧтӧны зэв уна ва паррез, кӧдна воздух лэбӧм дырни и сетӧны зэв ыджыт осадоккез.
Анды асыввыв бокъясын, кӧні пассатъяс кайӧны вывлань гӧраяс вылӧ, во гӧгӧр зэрӧ уліті мунысь кымӧръясысь, гым чард тані оз овлы. Анда керӧссэз асыввыв покатіннэз вылын, кытӧн пассаттэз эна керӧссэз вылӧ кайӧмӧн лэбӧны вевдӧрӧ, быдса год вирдавтӧг мунӧны лажмыт кымӧррезісь зэв ыджыт зэррез.
Кордильерыяс вомӧн вуджӧм бӧрын пассатъяс воӧны косӧн нин, сы понда рытыввыв бокъясас сэні кос климат, сэні эм весиг пустыня — Атакама, куйлӧ дзик океан берег дорас. Кӧр пассаттэз вуджӧны Кордильеррез пыр, то нія лоӧны кӧсӧсь ни, а сійӧн нылӧн рытвыв покаттэзлӧн климат кӧс, и сэтчин эм даже пустыня — Атакама, кӧда куйлӧ матын океан берег дынын.
Кос климатыс тані лоӧ ещӧ и кӧдзыд визувсянь, коді мунӧ тайӧ берег пӧлӧныс. Кӧс климат сэтӧн зависитӧ эшӧ и кӧдзыт визывсянь, кӧда миськалӧ этӧ берегсӧ.
Тайӧ кӧдзыд визулыс артмӧ сэн асыв-лунвыв пассатъяссянь. Эта визыв аркмӧ лун-асыввыв пассаттэз действиясянь.
Найӧ вӧтлӧны берег дорсьыс вылысса шоныд васӧ, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыд ва, коді омӧля руалӧ (омӧля испаряйтчӧ). Нія берег дынісь вашӧтӧны вевдӧр шоныт слойез, а ны туйӧ увдӧрсянь лэбӧ кӧдзыт ва, кӧда пакмӧ етшажык.
Зэртӧмла мукӧд діяс вылас Перу да Чили берег доръясын чукӧрмӧма дзонь гӧраясӧн пӧтка куйӧд — гуано. Сы кузя, што зэррез абуӧсь, мукӧд Перу да Чили береггез дынын островвез вылын ӧксисӧ кай помётлӧн быдса керӧссэз — гуано.
Чери сёйысь морскӧй пӧткаяс (лэбачьяс) тыртӧны тайӧ діяссӧ асланыс куйӧдӧн да чери лыясӧн. Море кайез, кӧдна сёйӧны чериэз, вевттьывлісӧ энӧ островвесӧ асланыс помётӧн да чери лыэзӧн.
Ставыс тайӧ чукӧрмӧма уна нэм чӧжӧн. Быдсӧн эта ӧксис уна веккез чулалӧмӧн.
Ӧні гуаносӧ (пӧтка куйӧдсӧ) петкӧдӧны Войвыв Америкаӧ да Европаӧ муяс да садъяс вынсьӧдӧм вылӧ. Ӧні гуано кыскиссьӧ саддэз да ыббез удобряйтӧм понда Ойвыв Америкаӧ да Европаӧ.
Лунвыв юкӧнас материкын, 35-ӧд параллельсянь лунвывланьӧ, локтӧны рытыв тӧвъяс, сы понда Анды рытыввыв бокъясын усьӧны уна осадокъяс; а асыввыв бокъясыс налӧн да равнинаяс косӧсь; сэні куйлӧны Патагониялӧн куш степъяс. Материклӧн лунвыв часть, 35-ӧт параллельсянь лунланьӧ, лоӧ рытвыв тӧввез действия увтын, эта кузя Андаэзлӧн рытвыв покаттэз ёна мускамӧны. Асыв жӧ покаттэз да ровнӧйиннэз засушливӧйӧсь — косьманаӧсь; сэтчин кыссьӧны пустыня Патагония степпез.
Лунвыв Америка — шоныд материк; тӧв сэні овлӧ сӧмын гӧраяс вылын, кӧні усьлӧ и лым. Веськыта висьтавны, Лунвыв Америка — шоныт материк; тӧв сэтчин овлӧ токо керӧссэз вылын, кытӧн усьлӧ и лым.
Тайӧ лоӧ кык помка (причина) понда: 1) сійӧ помасьӧ лун вылын 55-ӧд параллель дорын и 2) сійӧ векняммӧ лунвывланьӧ да сійӧс кытшовтӧны шоныд океанъяс. Эта зависитӧ кык причинасянь: 1) сія кончайтчӧ лунвылын 55-ӧт параллель дынын и 2) сія лунланьӧ векнямӧ.
Войвыв Америка пырӧ пыдӧдз Войвыв полярнӧй круг сайӧ, да сэні климатыс кӧдзыд. Ойвыв Америка пырӧ ылӧ Ойвыв Полярнӧй круг сайӧ, и сэтчин климатыс кӧдзыт.
Уна діяс, на пытшкын Гренландия, тупкысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя йиӧн; сійӧ лэччӧ океанӧ да артмӧдӧ дзонь йи гӧраяс. Уна островвез, и нія жӧ лыдын Гренландия, вевттьӧмась векся йыӧн, кӧда океанӧ кыссьӧмӧн образуйтӧ сэтчин йы керӧссэз.
Сынӧдсӧ сэн кӧдзӧдӧны море вывті плавайтысь йияс да та вӧсна весиг гожӧмыс сэні овлӧ ыркыд (3–4°). Даже гожум сэтчин овлӧ ыркытжык (3–4°), сы кузя, што море вылӧт уялан йыэз дынын воздух сайкалӧ.
Войвыв Америка материк вылын войвывсянь лунвылӧ кыссьӧны Кордильерыяс, найӧ кутӧны рытыв тӧвъясӧс. Ойвыв Америкалӧн материк ойвывсянь лунвылӧ кералӧма Кордильеррезӧн, кӧдна падтӧны рытвыв тӧввез.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Америкаын 40-ӧд параллельсянь войвывланьын; сы понда Тихӧй океан берегъяс, войвывланьын Сан-Францискосянь, ёна кӧтасьӧны. Эна тӧввез Америкаын господствуйтӧны ойланьӧ 40-ӧт параллельсянь, а сы кузя Лӧньокеанскӧй берег дор, Сан-Францискосянь ойланьӧжык, ёна мускамӧ (влажнӧйсялӧ).
Торъя нин васӧд климатыс фиордъясын Ванкуверсянь Аляскаӧдз: сэні рытыв тӧвъяс помала вайӧны кымӧръяс, дугдывтӧг буситӧ-зэрӧ. Ёнажык мускыт климат фиорддэзын Ванкуверсянь Аляска дынӧдз: сэтчин рытвыв тӧввез пыр нуӧтӧны зэр кымӧррез, кӧднаись мунӧны пызитана зэррез.
Сан-Франциско дінын климат косджык, — сэні заводитчӧны асыв-войвыв пассатъяс, да найӧ нуӧны васӧ (уль русӧ) Америка берегъяс дорысь. Сан-Франциско дынын климатыс кӧсжык, сідз кыдз сэтчин пондӧны пӧльтны ой-асыввыв пассаттэз, кӧдна Америка береггез дынісь нуӧтӧны влага.
Лунвывланьынджык — подтропическӧй климат нин, средиземноморскӧй кодь: жар да кос гожӧма, небыд да зэра тӧла; тӧлын сэтчӧ локтӧны рытыввывсянь циклонъяс. Лунвылынжык климат тропикувдӧрса ни, кыдз и мушӧрморскӧйлӧн: жар кӧс гожумӧн и небытик зэра тӧлӧн, кӧда чулалӧм дырни рытвывсянь мунӧны циклоннэз.
Асывланьын Кордильеръяссянь климат Войвыв Америкаын континентальнӧй. Ойвыв Америкалӧн Кордильеррезсянь асывланьӧ климат континентальнӧй.
Тӧлын кӧдзыд тӧвъяс мунӧны войвывсянь лунвылӧ; гӧраяс сэні оз паныдасьлыны налы Мексиканскӧй заливӧдз. Тӧлӧн кӧдзыт тӧввез паськалӧны ойсянь лунланьӧ, кытӧн оз панталӧ керӧссэз топ Мексиканскӧй залив дынӧдз.
Гожӧмын, мӧдарӧ, шоныд сынӧд Миссисипскӧй увтас лунвывсянь мунӧ ылӧдз войвылӧ. Гожумӧн, мӧднёж, жаралӧм воздух Миссисипскӧй лажмытін лунвывсянь ылӧ мунӧ ойвылӧ.
Некутшӧм свет юкӧнын полярнӧй да тропическӧй мореяс оз воны сэтшӧм матӧдз мӧда-мӧд дінас, кыдзи Войвыв Америкаын. Ӧтік свет частьын полярнӧй да тропическӧй мореэз оз матӧтчӧ сідз матына, кыдз Ойвыв Америкаын.
Кӧдзыд Гудзонов заливсянь, коді кузьджык кадсӧ во гӧгӧрнас куйлӧ йи улын, шоныд Мексиканскӧй заливӧдз 3 сюрс километрысь этшаджык. Кӧдзыт Гудзонов заливсянь, годнас кӧда вевттьӧма унажыксӧ йыӧн, шоныт Мексиканскӧй залив дынӧдз етшажык 3 сюрс км-ся.
Войвывсянь либӧ лунвывсянь пӧльтысь тӧвъяс ӧдйӧ нуӧны шоныдсӧ либӧ кӧдзыдсӧ. Тӧввез, кӧдна пӧльтӧны ойвывсянь либо лунвывсянь, чожа паськӧтӧны шоныт либо кӧдзыт.
Сы понда Войвыв Америкаын поводдя сэтшӧм ӧдйӧ вежласьӧ, кыдзи некӧн му вылын. Эта кузя Ойвыв Америкаын сідз вежсьывлӧ погоддя, кыдз сэсся некыдз му вылын.
Мексиканскӧй залив берег вылын корсюрӧ овлӧны морозъяс −20°-ӧдз. Мексиканскӧй залив берег вылын мукӧдчид овлӧны мороззэз −20°-ӧдз.
Циклонъяслӧн значениеыс Войвыв Америкаын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Европаын. Ойвыв Америкалӧ циклоннэз имейтӧны почти сэтшӧм жӧ значеннё, кыдз и Европалӧ.
Найӧ мунӧны Тихӧй океанысь асыввылӧ кызвынысьсӧ Ванкувер ді вомӧн да Великӧй тыяс вомӧн. Нія мунӧны Лӧнь океансянь асыввылӧ, и пырись Ванкувер остров пыр да Великӧй тыэз пыр.
Мукӧддырйи берег дор полосаас Войвыв Америкаӧ локтӧны сідз жӧ тропическӧй циклонъяс (ураганъяс). Мукӧдчид Ойвыв Америка берегдор полосаӧ сідз жӧ локтӧны тропическӧй циклоннэз (ураганнэз).
Унджыкысьсӧ найӧ локтӧны Мексиканскӧй заливсянь. Обычнӧя нія мунӧны Мексиканскӧй залив дынсянь.
Найӧ вӧчӧны зэв ыджыд уронъяс, — тӧв выныс тайӧ циклонъясас кайӧ 50 дай унджык метрӧдз секундаын; но найӧ оз паськыда мунны; 10–20 км пасьта гӧгӧр. Нія керӧны зэв ыджыт опустошеннёэз, сідз кыдз тӧвлӧн эна циклоннэзын вын овлӧ 50 и унажык метрӧн секундаӧ, но нія мунӧны непаськыта, обычно поперег 10–20 км.
Ураганъяс унджыкысьсӧ мунӧны ыджыд Антильскӧй діяс пӧлӧн да Флорида вомӧн. Тшӧкжыка ураганнэз мунӧны доль Ыджыт Антильскӧй островвезлӧ и Флорида пыр.
Сыысь ӧтдор, миссисипскӧй увтасын гожӧмнас жар дырйи частӧ лыблӧ торнадо — бешеннӧя бергалысь тӧв ныръяс — смерч кодьӧсь. Этася, Миссисипскӧй лажмытінын гожумӧ жар пораӧ нешоча аркмӧны торнадоэз — бешенӧя бергалан тӧвчиккез.
Торнадо пӧрӧдӧ пуяс, кисьтӧ керкаяс. Торнадоэз асланыс туй вылын нуӧтӧны пуэз, керкуэз.
Мукӧддырйи сійӧ лэптӧ сынӧдӧ мортъясӧс, весиг вӧвъясӧс да бӧр шыбитӧ му вылас уна дас метръяс сайын. Мукӧдчид нія воздухӧ лэбтӧны морттэзӧс и даже вӧввезӧс и бӧр чапкӧны му вылӧ неӧтік дас метр ылына.
Торнадо босьтӧ зэв векньыдик полоса (¼-сянь ½ км-ӧдз) да регыд лӧньӧ, мунӧ сӧмын некымын километр. Торнадо босьтӧ зэв оттӧмик полоса (¼ и ½ км) и токо неуна километр мунӧм бӧрын чожа бӧр дугдӧ.
Торнадо частӧ мунлӧ гымӧн да чардӧн. Торнадо тшӧка сопровождайтчывлӧ вирдалӧмӧн.
Гольфстрим шонтӧ Флорида, но сэсянь нуӧ шоныд васӧ Европа берег доръясӧ. Гольфстрим шонтӧ Флорида, но сыбӧрын шоныт васӧ нуӧтӧ Европа береггез дынӧ.
Лабрадорскӧй кӧдзыд визув ёна кӧдзӧдӧ Лабрадор полуостровӧс, Ньюфаундленд ді да асыввыв берег доръяс, пӧшти Нью-Йоркӧдз; тайӧ кӧдзыд визув пондаыс сэні сёрӧн заводитчӧ гожӧм. Кӧдзыт Лабрадорскӧй визыв ёна кӧдздӧтӧ кӧдж Лабрадор, остров Ньюфаундленд и асыввыв берег дор, почти Нью-Йорк дынӧдз; эта визыв соседство увья эстӧн гожум пондӧтчӧ сёрӧн.
[Осадокъяс Лунвыв Америкаын. [Лунвыв Америкаын годовӧй осадоккез.
Кӧні осадокъяс усьӧны медся уна да мыйла? (карта, 185 лб.). Кытӧн осадоккез усялӧны медуна и мыля (карта, 189 листбок).
Сантиметръясӧн Сантиметраэзӧн
200-ысь унджык 200-сьӧ унажык
100–200 100–200
50–100 50–100
50-ысь этша] 50-ся етшажык]
[Кӧдзыд визув рытыввыв берегъяс дорын Лунвыв Америкаын. [Лунвыв Америка рытвыв береггез дынын кӧдзыт визывлӧн аркмӧм.
(Морелӧн да берег дор пыдӧслӧн вундӧс). (Морелӧн да берег дор пыдӧслӧн вундыштӧм).
Кӧні веркӧс вылас ваыс кӧдзыдджык?] Кытӧн вевдӧрын ваыс кӧдзытжык?
[Лунвыв Америкаӧ зэр вайысь тӧвъяс. [Тӧввез, кӧднія вайӧтӧны зэрресӧ Лунвыв Америкаӧ.
Кӧні усьӧ медся этша осадок да мыйла? Кытӧн осадоккез усялӧны медъетша и мыля?]
50 см-ысь унджык 50 см-ся унажык
50 см-ысь этша] 50 см-ся етшажык]
[Осадокъяс Войвыв Америкаын. [Ойвыв Америкаын осадоккез.
Петкӧдлӧй кос поводдяа обласьтъяс. Мыччалӧ засухаа областтез.
Петкӧдлӧй, кодарланьӧ пӧльтӧны васӧд тӧвъяс сійӧ кадӧ, кор Миссисипскӧй увтас весьтын овлӧ циклон.] Мыччалӧ, кытчӧ пӧльтӧны мускыт тӧввез сія кадӧ, кӧр Мексиканскӧй лажмытін вылын овлӧ циклон (кӧда мыччалӧма гӧглянӧн).
Ульсов тӧвъяс Уль тӧввез
Кос тӧвъяс Кӧс тӧввез
200 см-ысь уна 200 см-ся унажык
100–200 см 100–200 см
50–100 см 50–100 см
25–50 см 25–50 см
25 см-ысь этша] 25 см-ся етшажык]
Юяс да тыяс. Юэз да тыэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй, кӧні заводитчӧны главнӧй юясыс Войвыв Америкалӧн да Лунвыв Америкалӧн. Мыччалӧ, кытӧн пондӧтчӧны главнӧй юэз Ойвыв да Лунвыв Америкаын.
Кӧні торъя уна чукӧрмӧмаӧсь тыясыс? Кытӧн тӧдчӧ тыэзлӧн ёнажык чукӧртчӧм?
Кыдзи Войвыв Америкаын, сідзжӧ и Лунвыв Америкаын главнӧй юяс заводитчӧны Кордильерыясын да визувтӧны паськыд равнинаясӧд Атлантическӧй океанӧ. Кыдз Ойвыв Америкаын, сідз и Лунвывсаын, главнӧй юэз пондӧтчӧны Кордильеррезын и зэв паськыт ровнӧйиннэз вылӧт визывтӧны Атлантика океанӧ.
Войвыв Америкаын медкузь юыс — Миссисипи (Миссури, Огайо да мукӧд вожъясӧн); главнӧй ю йыв пыддиыс кӧ сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи — кузьта сертиыс первой ю мушар вылын (6600 км гӧгӧр). Ойвыв Америкаын медкузь ю Миссисипи (Миссури, Огайо да мӧдік притоккезӧн); ежели сы главнӧй истокӧн лыддьыны Миссури, то Миссисипи — кузяӧн му вылын медодзза ю (6600 км гӧгӧр).
Аслас гудыр ваын Миссисипи нуӧ зэв уна нюйт да лыа; сы понда Мексиканскӧй заливӧ усянінас Миссисипи вӧчӧ зэв ыджыд дельта, коді воысь воӧ водзӧджык да водзӧджык петӧ заливас. abu
Уна ва нуӧ сідз жӧ Лаврентия ю; сійӧ петӧ Великӧй американскӧй тыясысь — Верхньӧйысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь. Уна ва сідз жӧ нуӧтӧ Лаврентия ю, кӧда лоӧ стокӧн Великӧй американскӧй тыэзісь: Вылісь, Гурон, Мичиган, Эри да Онтарио тыэзісь.
Некӧн му вылын абу чукӧрмӧма сы мында преснӧй ва, кыдзи тані. Некытӧн му вылын абу сэтшӧм дуб валӧн ӧксьӧм, кыдз эстӧн.
Верхньӧй тылӧн кузьтаыс 600 км-ысь унджык; сійӧ нёль мындаӧн ыджыдджык миян Ладожскӧй тыысь; тайӧ лоӧ преснӧй ваа медся ыджыд ты став мушар вылын. Вылісь тылӧн кузяыс унажык 600 км, сія миян Ладожскӧй тыся ыджытжык нёлись; эта му вылын быд дуб тыэз коласісь медыджыт.
Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд водопад — Ниагарскӧй. Эри да Онтарио тыэз коласын эм зэв ыджыт ваусян — Ниагарскӧй.
Ниагара ю туй вылын паныдасьӧ 49 м судта тшупӧд, тайӧ тшупӧд вывсяньыс Ниагара усьӧ кык вожӧн, на костын сулалӧ ді (серпас, 211 лб.). Ниагара ю аслас туй вылын панталӧ уступ, вылынанас 49 м, и усьӧ сы вылісь кык сосӧн, кӧдна коласын эм остров.
Кырйыс, кытысянь усьӧ юыс, пыр ӧтарӧ буждӧ, пластъясыс кырӧны, найӧс нуӧ ва. Уступ, кӧда вывсянь усьӧ ва, сыспотека жугалӧ, пласттэз киссьӧны и нуӧтсьӧны ваӧн.
Сы понда водопадыс надзӧник бӧрыньтчӧ Эри тыланьӧ. Эта кузя ваусян пырӧ бӧрланьӧ, Эри тылань.
Войвылын визувтысь юясысь медся гырысьӧсь: Нельсон (петӧ Виннипег тыысь) да Мекензи (петӧ куим тыысь — Атабаскаысь, Невольничьеысь да Медвежьеысь). Юэз коласісь, кӧдна визывтӧны ойвыв покатӧт, ыджытжыккес: Нельсон (Виннипег тылӧн сток) и Маккензи (сток куим тылӧн: Атабаскалӧн, Невольничӧйлӧн да Медвежӧйлӧн).
Тайӧ юясыс, кӧть и ыджыд вааӧсь да, судоходстволы оз лӧсявны: усьӧны найӧ йиӧн тырӧм мореясӧ, да и асьныс дыр кежлӧ кынмылӧны. Эна юэз кӧть и унавааӧсь, но судоходство понда оз имейтӧ некытшӧм значеннё, сідз кыдз усьӧны мореэзӧ, кӧдна тыртӧмась йыэзӧн, да и асьныс кынмӧны зэв дыр кежӧ.
Рытыввылӧ, Тихӧй океанӧ, визувтӧны Юкон, Колумбия да Колорадо. Рытвылӧ, Лӧнь океанӧ, визывтӧны Юкон, Колумбия и Колорадо юэз.
Лунвыв Америкаын медся ыджыд ю — Амазонка. Лунвыв Америкаын медыджыт ю — Амазонка.
Кузьтанас сійӧ уступайтӧ Миссисипилы да Ниллы, но ыджыд ва серти — тайӧ первой ю му вылын. Сылӧн 15 вож, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь миян Волга, Днепр юяс. Аслас кузяӧн сія дженытжык Миссисипися да Нился, но унаваа сьӧрті — эта му вылын медодзза ю — сылӧн 15 приток, сэтшӧм кузьӧсь, кыдз миян юэз: Волга да Днепр.
Вожъясыс сылӧн — Мадейра, Рио-Негро да мукӧд — судоходнӧйӧсь пӧшти ю йывъясӧдзыс. Эна притоккез — Мадейра, Рио-Негро да мӧдіккез — судоходнӧйӧсь почти самӧй истоккезӧдз.
Ачыс Амазонкаыс судоходнӧй Кордильеры подулӧдз; улыс помас сійӧ зэв джуджыд да паськыд, морскӧй пароходъяс кайӧны сы вывті 1 сюрс км вывлань. Ачыс Амазонкаыс судоходнӧй океансянь Кордильеррез кок увтӧдз; аслас кывтыт визыввезын сія сідз пыдын да паськыт, што море пароходдэз сы катыт кайӧны сюрс километрӧдз.
Пасьтаыс Амазонкалӧн улыс помас 20-сянь 80 километрӧдз, но морскӧй суднояс письтӧны сӧмын ӧти вожӧд (рукавӧд); мукӧдлаас уна ляпкыдінъяс. Амазонкалӧн улын визылын пасьтаыс 20–80 км, но море судноэз понда лэдзана сылӧн токо ӧтік сосыс; мӧд пространствоын уна ляпытіннэз.
Морскӧй прилив пырӧ Амазонкаӧ джуджыд гыӧн (5 м судта) да ыджыд шумӧн кайӧ ва паныдсӧ, босьтӧ алькӧс берегъяс. Море прилив локтӧ Амазонкаӧ вылын волнаӧн (5 м) и чожа визывлӧ паныт кайӧ шумӧн катыт, мый увья тыртӧ ваӧн улын береггез.
Тайӧ гыыс кайӧ Амазонка кузя 900 км сайӧдз ю вомсяньыс. Эта вавыс уссёсянь Амазонка кузя кайӧ 900 км-ӧдз.
Мукӧд гырысьджык юяс Лунвыв Америкалӧн — Ориноко да Парана (ю вом дорас шусьӧ Ла-Платаӧн), Парагвай да Уругвай вожъясӧн. Мӧдік тӧдчанажык юэз Лунвыв Америкаын — Ориноко и Парана, кӧда уссёын шусьӧ Лаплатаӧн, Парагвай да Уругвай притоккезӧн.
Плоскогорьеяс вылын Кордильерыяс костын — кыдзи Войвыв Америкаын, сідз жӧ и Лунвыв Америкаын — паныдасьлӧны тыяс, ваыс сэтысь оз пет океанӧ; татшӧмӧсь: Войвыв Америкаын — Большое Солёное ты, Лунвыв Америкаын — Титикака. Кордильер чеппез коласын плоскӧйкерӧсаиннэз вылын — кыдз Ойвыв Америкаын, сідз и Лунвывсаын — пантасьлӧны тыэз, кӧдналӧн океанӧ ва сток абу, сэтшӧмӧсь: Ойвыв Америкаын — Ыджыт Сола ты, Лунвывсаын — Титикака.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Мыйла сэтшӧм уна ты Войвыв Америкаын да мыйла сэтшӧм уна ва Великӧй тыясын? 1. Мыйӧн объяснитчӧ тыэзлӧн ыджыт количество Ойвыв Америкаын и Великӧй тыэзын зэв ыджыта ва ӧксьӧм?
2. Мыйла Амазонка сэтшӧм уна ваа? 2. Мыйӧн объясняйтчӧ, што Амазонка зэв унаваа?
3. Мыйла сола тыяс медзэвсӧ Кордильеры цепъяс костын? 3. Мыля сола тыэз куйлӧны унажыксӧ Кордильер чеппез коласын?
[Ниагарскӧй водопадлӧн схема. [Ниагарскӧй ваусянлӧн схема.
Висьталӧй, мыйла водопадыс бӧрыньтчӧ? Объяснитӧ, мыля ваусян отступайтӧ?
Кутшӧм пластъяс медчорыдӧсь? Кытшӧм пласттэз медчорытӧсь?
Известняк Известняк
Песчаник Песчаник
Глинистӧй сланец] Глина сланеч]
[Амазонка да Рейн ӧти масштабӧн. [Амазонка и Рейн ӧтік и сія жӧ масштабын (схема).
Корсьӧй главнӧй ю йывсӧ Амазонкалысь — Мараньон.] Адззӧ Амазонкалісь главнӧй исток — Мараньён.]
Быдмӧгъяс. Быдмассэз.
Быдмӧгъясӧн Америка озырджык мукӧд свет юкӧнъяс серти. Америкаын быдмассэз богатжыкӧсь, нежели мӧдік кытшӧмкӧ свет частьын.
Пустыняяс сэні пӧшти абу, степъяс абу сэтшӧм косӧсь да абу сэтшӧм гырысьӧсь, кыдзи Азияын. Пустыняэз сыын почти абуӧсь совсем, степпез сылӧн не сідз кӧсӧсь и не сідз ыджытӧсь, кыдз азиатскӧйез.
Джын веркӧсысь унджык сэні сьӧд пемыд вӧръяс улын. Джынся унажык сія вевттьӧма дремучӧй вӧррезӧн.
Сӧмын тундраяс Америкаын сэтшӧм жӧ гырысьӧсь да гӧльӧсь, кыдзи Азияын. Токо тундраэз Америкаын сідзжӧ скуднӧйӧсь да ыджытӧсь, кыдз и Азияын.
Тундраяс куйлӧны полярнӧй діяс вылын да Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн; быдмӧгъяс сэні сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь найӧ Важ светса тундраясын: нитшъяс, ялаяс, вотӧс кустъяс да с. в. Тундраэз куйлӧны полярнӧй островвез вылын да Йыа океан береггез вылын; быдмассэз ныын сэтшӧмӧсь жӧ, кыдз и Важся свет тундраэзын, мӧднёж шуны, нитшшез, лишайниккез, ягӧд куссэз да мӧдіккез.
Лунвывланьын тундраяссянь (карта, 189 лб.) Войвыв Америкаын сулалӧны сьӧд пемыд вӧръяс, сибирскӧй тайга кодьӧсь, но унджык сикасаӧсь; сэні быдмӧны уна сэтшӧм пуяс, кутшӧмъяс абуӧсь Важ светын. Тундраэзсянь лунланьӧ (карта, 193 листбок) Ойвыв Америкаын паськалӧны дремучӧй вӧррез, сэтшӧмӧсь жӧ кыдз сибирскӧй тайгаын, но уна быдкодьӧсьжык; ныын быдмӧны уна сэтшӧм пуэз, кытшӧмӧсь абу Важся светын.
Сэні лыддьыссьӧ, шуам, 40 разнӧй пожӧм пӧрӧда, 80 дуб пӧрӧда да с. в. Сэтчин лыддиссьӧ, шуам, быдкодь пожум породаэз 40, дуб породаэз 80 и с. одз.
Важ светын тайӧ пӧрӧдаясыс ёна этшаджык. Важся светын эна породаэс уна етшажык.
Уна пуяс быдмӧны вывті гырысьӧсь — татшӧмӧсь коз-гигант, кедр-гигант, Тихӧй океан берегъяс вылын; Уна пуэз овлӧны асланыс сувдаӧн ӧддьӧн ыджытӧсь — сэтшӧмӧсь гигантскӧй ньывпу, гигантскӧй кедра, — Лӧнь океан береггез вылын.
Сьерра-Невада бокъясын быдмӧны быдмӧг великанъяс — секвойяяс, либӧ мамонт пуяс, 140 м судтаӧсь. Сьерра-Невада покаттэз вылын быдмӧны быдмас царствоэзлӧн великаннэз — секвойяэз, либо мамонтовӧй пуэз, кӧдна вылынаӧн овлӧны 140 метрӧдз.
Мексиканскӧй залив берегъяс вылын быдмӧны век веж пуяс да пальмаяс. Мексиканскӧй залив береггез дорӧт быдмӧны пырся-веж пуэз да пальмаэз.
Кос местаясын Войвыв Америкаын куйлӧны гырысь степъяс — прерияяс. Ойвыв Америка кӧс местаэзын эмӧсь зэв паськыт степпез — прерияэз.
Тулысын да гожӧмын найӧ эжсьӧны мича веж турунӧн, косьмӧ сійӧ сӧмын гожӧм помас либӧ арын, сэки прерияяс вижӧдӧны. Тулысӧ и гожумӧ нія вевттисьӧны сочнӧй веж турунӧн, косьмӧ сія токо гожум понын либо арӧн, и сэк прерияэз зелёнӧйезісь лоӧны вежжезӧн.
Почваыс прерияясын сьӧд и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдзи и миян чернозёмнӧй степъясын. Прерияэзын мусин сьӧдмусина и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдз миян сьӧдмусина степпез вылын.
Лыска да сора вӧр полосаын муяс подзолаӧсь. Лысъя да сора вӧррез полосаын — мусиннэз шаргунаӧсь.
Эмӧсь Войвыв Америкаын и пустыняяс, найӧ куйлӧны Кордильеры хребетъяс костын, а лунвывланьынджык и Тихӧй океан берег дорын, Калифорния полуостров вылын, сэні, кӧні берег пӧлӧныс мунӧ кӧдзыд Калифорнийскӧй визув да кӧні заводитчӧны Тихӧй океанлӧн асыв-войвыв пассатъяс. Ойвыв Америкаын эмӧсь и пустыняэз, нія куйлӧны Кордильер хребеттэз коласын, а лунвылынжык самӧй Лӧнь океан берег вылын, Калифорния кӧдж вылын, сэтчин, кытӧн береггез миськассьӧны кӧдзыт Калифорнийскӧй визылӧн и кытӧн Лӧнь океанлӧн пондӧтчӧны ой-асыввыв пассаттэз.
Тайӧ пустыняясас быдмӧ кустарник кодь джуджыд полынь; а лунвылынджык, Мексика пустыняясын, — кактус да агава гигантъяс; кактусъяс заптӧны васӧ асланыс кыз идзьясын, агаваяс — асланыс коръясын. Эна пустыняэзын быдмӧ вылын полынь, кӧда вачкисьӧ кустарниккез вылӧ; а лунвылынжык, Мексика пустыняэзын, — гигантскӧй кактуссэз да агаваэз; кактуссэз запаситӧны влага асланыс яя заэзын, а агаваэз — асланыс лиссэзын.
Став шӧр Америкаыс да Лунвыв Америка джынйыс эжсьӧмаӧсь тропическӧй вӧръясӧн да саваннаясӧн. Быдсӧн шӧрӧт Америка и джыныс Лунвыв Америка вевттьӧмась тропическӧй вӧррезӧн да саваннаэзӧн.
Став Амазонскӧй увтас пасьтала, Атлантическӧй океан берегъяссянь Кордильеры подувъясӧдз, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; тайӧ — вывті-вывті ыджыд (СССР Европейскӧй юкӧн ыджта) пӧшти помвыв вӧр. Быдсӧн Амазонскӧй лажмытін вылын, Атлантическӧй океан береггезсянь Кордильеррез кок увттэзӧдз, быдмӧны тропическӧй вӧррез; нія образуйтӧны зэв паськыт (ыждаӧн Европейскӧй СССР часть ыждаӧн), почти дугдывтӧм вӧр.
Пуясыс тані джуджыдджыкӧсь весиг Малайскӧй архипелагвывса вӧръясын дорысь. Пуэз сыын учӧтжыкӧсь, нежели даже Малайскӧй архипелаг вӧррезын.
Найӧ быдмӧны сэтшӧм сука да сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, мый ветлыны тайӧ вӧръясӧдыс позьӧ сӧмын юяс кузя. Нія быдмӧны сэтшӧм тшӧка и сідз каттисьӧмась лианаэзӧн, што путешествуйтны эна вӧррез коласӧт туйӧ токо юэз вылӧт.
Косджык местаясын Лунвыв Америкаын, шуам, Ориноко, Шӧр Парана да Парагвай юяс пӧлӧн, куйлӧны тропическӧй степъяс — саваннаяс; зэра кадӧ (гӧжӧмын) найӧ эжсьӧны джуджыд турунӧн, тӧвся кос поводдя дырйи косьмӧны (<rus>выгорают</rus>). Кӧсжык Лунвыв Америка местаэзын, кыдз Оринокоын, Шӧрӧт Паранаын и Парагвай юэз кузя, эмӧсь тропическӧй степпез — саваннаэз, кӧдна мускыт (гожумся) год джынӧ вевттисьӧны вылын турунӧн, а тӧвся засухаэз дырни сотчӧны.
Пампасыясын быдмӧны сэтшӧм жӧ турунъяс, кыдзи Евразия степъясын (шуам, ковыль). Пампассэзын быдмӧны сэтшӧм жӧ туруннэз, кыдз и Евразия степпез вылын (ковыль).
Пампасыясын почваыс сьӧд, войвывланьынджык, тропическӧй вӧръясын, краснозёма почва. Мусин пампассэзын сьӧдмусина, ойвылынжык жӧ, тропическӧй вӧррезын, гӧрдмусиннэз.
Америка лоӧ чужанінӧн (рӧдинаӧн) уна важнӧй культурнӧй быдмӧгъяслы; картупель, кукуруза, каучук пу, хина пу, какао. Америкаын чужисӧ неӧтік культурнӧй быдмассэз, кыдз: картовки, кукуруза, каучуковӧй пуэз, хиннӧй пуэз, какао.
Картупель паськаліс Лунвыв Америка плоскогорьеяс вылын; сэні первой кутісны вӧдитны сійӧс индеецъяс; сэтысь Европаӧ сійӧс петкӧдісны Америка восьтӧм бӧрын регыд. Картовки чужис Лунвыв Америка плоскӧйкерӧсаиннэз вылын, кытӧн медодз пондісӧ сійӧ вӧдитны индееццез и кӧдӧ чожа Америкаын осьтӧм бӧрын нуисӧ Европаӧ.
Ӧні сійӧс вӧдитӧны пӧшти став странаясас мушар вылын. Ӧні сія вӧдитчӧ быд му вылісь странаэзын.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кутшӧм гӧраяс вылын Америкаын быдмӧны медся гырысь строевӧй вӧръяс мушар вылын? 1. Кытшӧм Америка керӧссэз вылын быдмӧны му шарлӧн самӧй могучӧй строевӧй вӧррез?
Кутшӧм сэні климатыс? Кытшӧм сэтчин климат?
2. Кӧні Америкаын быдмӧны медся дона пу пӧрӧдаяс? 2. Кытӧн Америкаын быдмӧны меддона пу породаэз?
3. Кутшӧм районъяс Войвыв Америкаын да Лунвыв Америкаын медся лӧсялӧны видз-му овмӧслы? 3. Кытшӧм районнэз ойвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын удобнӧйжыкӧсь му уджалӧм понда?
[Быдмӧгъяс Войвыв Америкаын. [Ойвыв Америкалӧн быдмассэз.
Кутшӧм параллель унаысь вуджӧ няньяслӧн войвыв граница? да кутшӧмӧс пальмаяслӧн войвыв граница? Кытшӧм параллель кералӧ неӧтчидісь ойвыв сю граница? и кытшӧмӧ ойвывса пальма граница?
Тропическӧй вӧръяс Тропик вӧррез
Подтропическӧй вӧръяс да муяс Тропикувдӧрись вӧррез
Умереннӧй поясса вӧръяс да муяс Умереннӧй поясісь вӧррез
Пустыняяс Пустыняэз
Степъяс Степпез
Тундраяс Тундра
Няньяслӧн войвыв граница Сюэзлӧн ойвыв граница
Пальмаяслӧн войвыв граница] Пальмаэзлӧн ойвыв граница]
[Быдмӧгъяс Лунвыв Америкаын. [Лунвыв Америкалӧн быдмассэз.
Мыйла тропическӧй вӧръяс босьтӧны сэтшӧм уна места Лунвыв Америкаын? Мыля тропическӧй вӧррез занимайтӧны сідз уна места Лунвыв Америкаын?
Тропическӧй вӧръяс Тропическӧй вӧррез
Умереннӧй поясса вӧръяс Умереннӧй пояс вӧррез
Саванны Саваннаэз
Степъяс Прерия степпез
abu Кустарниккез
Пустыняс Пустыняэз
abu Вылын керӧсісь быдмаспӧлӧс
Пальмаяслӧн лунвыв граница] Пальмалӧн лунвыв граница]
Животнӧйяс. Животнӧй мир.
Войвылас Америкаын олӧны сэтшӧм животнӧйяс жӧ, кутшӧмъяс олӧны Азия да Европа войвылын, но кымын водзӧ лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялӧны америкаса животнӧйяс Важ светвывса животнӧйясысь. Америка ойвылын обитайтӧны нія жӧ самӧй животнӧйез, кӧдна, и Азия да Европа ойвылын, но кыным ылынжык лунланьӧ, сыным Америкалӧн животнӧй мир унажык мӧдкодьсялӧ важся свет животнӧй мирсянь.
Американскӧй тундраясын олӧны: войвыв кӧр, мускуснӧй ӧш, полярнӧй руч, еджыд байдӧг; вӧръясын олӧны: уръяс, ручьяс, кӧинъяс, руд ошъяс (зэв гырысьӧсь) да мукӧд сикас пушнӧй зверъяс. Американскӧй тундраэзын олӧны: ойвыв кӧр, мускуснӧй бык, полярнӧй руч, чочком куропатка (бадьӧг); вӧррезын олӧны: уррез, руччез, кӧиннэз, руд ошшез (ӧддьӧн гырисьӧсь) да мӧдік пушнӧй звиррез.
Уна олӧ татшӧм зверыс и войвыв юяс пӧлӧн: Нельсон, Мекензи да Юкон берегъяс вылын, кӧні сьӧд-пемыд вӧръяссӧ эз на вӧрзьӧдлы морт. Уна олӧны нія и ойвыв ю береггез кузя, кыдз: Нельсона, Маккензи и Юкона, кытӧн дремучӧй вӧррез етша отирӧн пуксьӧтӧмӧсь и абу ныӧн вӧрзьӧтӧмӧсь.
Ыджыд тыяссянь лунвывланьын, кӧні тшӧкыдакодь овмӧдчӧмаӧсь йӧз да кӧні вӧръяс шочмисны, дикӧй зверъясӧс пӧшти бырӧдӧма. Великӧй тыэзсянь лунланьӧ, кытӧн населеннё зэв тшӧк и вӧррез лоисӧ шочжыкӧсь, дикӧй звиррез почти вийӧмӧсь быдсӧн.
Прерияясын неважӧн на ветлісны дикӧй ӧш стадояс — бизонъяс, но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ нин бырӧдӧма; кольӧмаӧсь сӧмын кӧнсюрӧ, кӧні оз лэдзны найӧс кыйны, шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын. Прерияэзын эшӧ неважын бродитісӧ дикӧй бык стадоэз — бизоннэз, но ӧні нія почти быдсӧн вийӧмӧсь и кольччисӧ токо мукӧд местаэзын, кытӧн ны вылӧ вӧралӧмыс запретитӧма, кыдз шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын.
Лунвыв Америкаын эмӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс ёна торъялӧны Важ светса животнӧйясысь; татшӧмӧсь, шуам, ленивецъяс, муравьедъяс да броненосецъяс. Лунвыв Америкаын обитайтӧны уна сэтшӧм животнӧйез, кӧдна асланыс видӧн ёна мӧдкодьсялӧны важся свет животнӧйезсянь; сэтшӧмӧсь висьталам, ленивеццез, муравьеддэз и броненосеццез.
Аслыссямаӧсь сідзжӧ и американскӧй хищникъяс — пума да ягуар; вын сертиыс найӧ ёна уступайтӧны Важ светса хищникъяслы — левлы да тигрлы. Аскодьӧсь сідзжӧ американскӧй хищниккез — пума и ягуар, кӧдна асланыс вынӧн уна учӧтжыкӧсь Важ свет хищниккезся — левся и тигрся.
Но уна лыда животнӧйяснас Лунвыв Америка панйӧ став мукӧд свет юкӧнсӧ. Но Лунвыв Америка аслас животнӧйез изобилияӧн превосходитӧ быдсӧн мӧдік свет часттез.
Тропическӧй вӧръясын олӧны зэв уна ӧблезянаяс (медсясӧ кузь бӧжаяс). Тропическӧй вӧррезын обитайтӧны зэв уна обезьянаэз (унажыксӧ кузьбӧжаӧсь).
Некӧн абу и сымда лэбач (пӧтка), мыйта Лунвыв Америкаын. Некытӧн абу и сымда кайез, кыдз Лунвыв Америкаын.
Быдлаын вӧръясын жбыръялӧны уна рӧма попугайяс, ёся горзӧны ичӧтик колибрияс, асьныс сӧмын неуна ыджыдджыкӧсь гагъясысь, да с. в. Быдлаын вӧррезын порхайтӧны быдкодь рӧма попугайез, зэв ёна ыксӧны учӧтик колибриэз, кӧдна асланыс ыждаӧн неуна ыджытжыкӧсь насекомӧйезся, и с. одз.
Быд воськолын паныдасьӧны ядовитӧй да неядовитӧй змейяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь (но абу ядовитӧй) — удав — 6 м кузьта. Быд шагын пантасьӧны ядовитӧй и неядовитӧй змеяэз: и му вылын, и ваын, и пу уввез вылын; медыджыт ны коласісь (неядовитӧй) — удав — кузянас овлӧ 6 м.
Юясын да тыясын олӧны кайманъяс, сэтшӧм жӧ ӧпаснӧйӧсь, кыдзи африканскӧй крокодилъяс, кӧть и дженьыдджыкӧсь наысь. Юэзын и тыэзын эмӧсь кайманнэз, кӧдна сідз жӧ опаснӧйӧсь, кыдз африканскӧй крокодиллэз, кӧть и асланыс кузяӧн дженытжыкӧсь.
Юясын, ляпкыд инъясас, олӧ зэв уна черепаха; налысь колькъяссӧ ӧктӧм (вый вӧчӧм вылӧ) — дзонь промысел индеецъяслӧн. Ю ляпытіннэзын олӧны сымда черепахаэз, што нылісь пӧккез ӧктӧм (ныись ви шедтӧм понда) составляйтӧ индееццез понда промысел.
Животнӧйясӧн татшӧм озырлуныс лоӧ тані быдмӧгъясӧн озырлун понда, небыд да шоныд климат понда да тропическӧй вӧръясын да саваннаясын этша олысь йӧз понда. Быдсӧн эта животнӧй мирлӧн богатство объясняйтчӧ сійӧн, што сэтчин зэв уна и быдкодьӧсь быдмассэз, небыт шоныт климат и етша отир олӧны тропическӧй вӧррезын да саваннаэзын.
Плоскогорьеяс вылын да Кордильеры бокъясын животнӧйыс абу нин сэтшӧм уна. Плоскӧйкерӧсаиннэз да Кордильеррез покаттэз вылын животнӧйез обитайтӧны не сідз уна.
Гӧра выв лугъяс вылын сэні йирсьӧны ламаяс да викуньяяс (копытнӧй животнӧйяс, неуна мунӧны верблюд вылӧ); гӧра кыръясын поздысьӧны кондоръяс (медся гырысь хищнӧй лэбачьяс му вылын). Керӧс видззез вылын видзсьӧны ламаэз да викуньяэз (копытнӧй животнӧйез, неуна вачкисьӧны верблюддэз вылӧ), керӧс уступпезын позйисьӧны кондоррез (му вылын медгырись хищнӧй кайез).
Пампасыясын (саваннаясын) паныдасьлӧны страус стадояс, — африканскӧй страусъяс кодьӧсь жӧ, но посньыдджыкӧсь наысь. Пампассэзын пантасьӧны страус стадоэз, кӧдна вачкисьӧны африканскӧйез вылӧ, но ныся поснитжыкӧсь.
Домашньӧй животнӧйяс Америкаын, кытчӧдз эз овмӧдчыны сэні европеецъяс, пӧшти сӧвсем эз вӧвны; сӧмын тундраясын служитіс мортлы пон, да плоскогорье вылын Лунвыв Америкаын — лама. Горт животнӧйез европееццез переселитчытӧдз Америкаӧ сыын почти эз вӧлӧ совсем; токо тундраэзын мортлӧ служитіс пон, да Лунвыв Америка плоскӧйкерӧсаиннэз вылын — лама.
Европеецъяс вайисны Америкаӧ вӧв, сюра гырысь скӧт да мукӧд сикас домашньӧй животнӧйясӧс ӧні найӧ Америкаын лыддьысьӧны сё миллионъяс душӧн. Но европееццез Америкаӧ вуджӧтісӧ вӧв, гырись сюра пода да мӧдік гортся подаӧс, и ӧні нія Америкаын лыддиссьӧны сё миллионнэзӧн.
Мореясын, кодъяс кытшовтӧны Америкаӧс, торъя нин Войвыв Америкаӧс, олӧ уна чери: лосось, треска, сельди да с. в. Мореэзын, кӧдна миськалӧны Америкасӧ, ӧддьӧнжык Ойвыв Америкасӧ, эм уна чери: лососсез, треска, сельдь и с. одз.
Вывті уна чери овлӧ Ньюфаундленд ді дорын, сэсся Ванкувер ді дорын да Аляска берегъяс дорын. Ыджыт чери ӧксьӧминнэз тӧдчӧны Ньюфаундленд остров дынын, сыбӧрын Ванкувер остров дынын и Аляска береггез дынын.
Ньюфаундленд ді дорын паныдасьӧ кӧдзыд лабрадорскӧй визув Гольфстримкӧд, и как раз сэні жӧ эмӧсь гырысь ляпкыдінъяс, кӧні олӧны вабыдмӧгъяс (водоросльяс) да уна посни животнӧйяс, кодъясӧс сёйӧ чери. Ньюфаундленд остров дынын, кытӧн кӧдзыт Лабрадорскӧй визыв да Гольфстрим ӧтамӧдкӧт пантасьӧны, эмӧсь зэв паськыт непыдын местаэз, кытӧн океанас олӧны уна водоросллез да поснитик животнӧйез, кӧднаӧн вердчӧ чери.
Зэв уна треска локтӧ татчӧ кӧдзыд визувкӧд да кольччӧ тані, — тайӧ чериыс оз вермы овны Гольфстрим шоныд ваын. Зэв уна треска локтӧ татчӧ кӧдзыт визывкӧт и кольччӧ сэтчӧ, сідз кыдз эта чериыс шоныт Гольфстрим ваын овны оз вермы.
Нью-фаундлендскӧй банкаын ляпкыдінъясыс пыр ӧтарӧ содӧны. Ньюфаундлендскӧй ляпытінлӧн банкаэз сыспотека быдмӧны.
Йи гӧраяс помала вайӧны татчӧ изъяс да лыа Гренландияысь да сибдӧны ляпкыдінъясас; надзӧникӧн найӧ сылӧны, уланыс кольӧны лыа чукӧръяс да валун изъяс. Йы керӧссэз пыр Гренландияись вайӧтӧны татчӧ иззэз да песӧк и пуксьӧтӧны сэтӧн эна ляпытіннэз вылӧ; сыспотека сылӧмӧн, нія ас увтӧ колӧны песӧк да из-валун грудаэз.
Вот сэтшӧм непыдыніннэзын и йылӧ чериыс.
[Бизонъяс Америкаын войдӧр да ӧні. [Америкаын одзза да ӧння бизоннэзӧс паськалӧм.
Кӧні позьӧ ӧні аддзыны вӧля вылын йирсьысь бизонъясӧс?] Кытӧн ӧні туйӧ адззывны дикопасущӧй бизоннэзӧс?]
Население. НАСЕЛЕННЁ.
Америкаын олӧ 250 млн. морт гӧгӧр. Америкаын олӧны 250 млн. морт гӧгӧр.
1 кв. км вылӧ сэні воӧ, шӧрвыйӧ, сӧмын 6 морт — 5 мындаӧн этшаджык Азияын серти. Ӧтік квадратнӧй километр вылӧ сыын усьӧ, шӧрӧтӧн, токо 6 морт, мӧднёж шуны, витісь етшажык, нежели Азияын.
Медся этша населениеаӧсь полярнӧй діяс да Ледовитӧй океан берег доръяс. Етшажыка пуксьӧтӧмась отирӧн полярнӧй островвез да Йыа океанлӧн берег доррез.
Олӧны сэні эскимосъяс. Олӧны сэтчин эскимоссэз.
Азия войвыв народъясысь найӧ торъялӧны со мыйӧн: найӧ оз тӧдны кӧр видзӧм; видзӧны сӧмын ӧти животнӧйӧс — додь помын ветлан пон. Азия ойвыв народдэз сьӧрті нія мӧдкодьӧсь сійӧн, што озӧ тӧдӧ кӧрвӧдитӧм; дзик ӧтік горт животнӧй нылӧн — доддялан пон.
Главнӧй уджыс налӧн — звер пӧтка кыйӧм да чери кыйӧм. Главнӧй занятияэз нылӧн — вӧралӧм да черикыйӧм.
Тӧлын найӧ кыйӧны морскӧй зверъясӧс — тюленьясӧс, моржъясӧс да еджыд ошъясӧс, — кыйӧдӧны найӧс плавайтысь йияс пӧвстысь. Тӧлӧ нія вӧралӧны морскӧй звиррез вылӧ — тюленнез, моржжез да чочком ошшез вылӧ, — уялан йыэз коласісь нійӧ кошшӧмӧн.
Кор тюлень лэптас юрсӧ розьӧдыс сынӧдсӧ лолыштӧм могысь, эскимос виӧ сійӧс гарпунӧн (тадзи жӧ кыйсьӧны тюленьяс бӧрся и еджыд ошъяс, виӧны найӧс лапанас). Кӧр тюлень лэбтӧ ассис юрсӧ лолаланінӧ, медбы босьтны свежӧй воздух, эскимос вийӧ сійӧ гарпунӧн (сідзжӧ вӧралӧны тюленнез вылӧ и чочком ошшез, кӧдна вийӧны нійӧ асланыс лапаэзӧн).
Гожӧмын эскимосъяс кыйсьӧны сійӧ жӧ зверъяс бӧрся фиордъясын, пыжъясӧн — каякъясӧн, либӧ кыйӧны чери юясысь, кор сійӧ кульмӧ. Гожумӧ, пыжжез-каяккез вылын уялӧмӧн, эскимоссэз фиорддэзын вӧралӧны нія жӧ звиррез вылӧ, либо жӧ юэз вылын занимайтчӧны черикыйӧмӧн, кӧр чери локтӧ лэдзны ассис пӧксӧ.
Берег дор тундраясын кыйӧны войвыв дикӧй кӧръясӧс да мускуснӧй ӧшъясӧс. Берегдорся тундраэзын вӧралӧны дикӧй ойвыв кӧррез вылӧ да мускуснӧй быккез вылӧ.
Олӧны эскимосъяс хижинаясын; вӧр абутӧмла хижинаяссӧ вӧчӧны изйысь да муысь, а мукӧддырйи весиг лымйысь да йиысь. Олӧны нія хижинаэзын, кӧдна вӧртӧм увья керӧмась иззэзісь да муись, а мукӧдчид даже лымись да йы комоккезісь.
Олӧны найӧ некымын семьяӧн ӧти хижинаас, зэв дзескыда; кузь полярнӧй войын югыд да шоныд налы сетӧ сӧмын сывдӧм госа да светильнаа из чашка. Олӧны нія ӧтік хижинаын неӧтік семьяӧн, мыйись лоӧ зэв дзескыт да дук; зэв кузь полярнӧй ой дырни дзик ӧтік свет источникӧн да шонытӧн ны понда служитӧ сылӧтӧм госӧн да светильняӧн изовӧй чашка.
Гренландияса эскимосъяслӧн культураыс дӧза вылын. Гренландскӧй эскимоссэз локтісӧ зэв тӧдчана культураӧдз.
Ӧти сиктын налӧн эм весиг типография, сэні печатайтӧны эскимосскӧй газетъяс да журналъяс. Ӧтік селеннёын нылӧн эм нельки типография, кытӧн печатайтчӧны эскимосскӧй газеттэз да журналлэз.
Этша йӧз олӧ сідз жӧ и сьӧд-пемыд вӧръясын Гудзонов залив берегъяс пӧлӧн, Мексика да Юкон берегъяс пӧлӧн. Етша пуксьӧтӧмӧс Гудзонов залив береггез кузя и дремучӧй вӧррез, а сідз жӧ Маккензи да Юкон берег доррез.
Видз-му овмӧс вӧдитны сэні кӧдзыдла оз позь, а вӧръясын ветлӧны сӧмын кыйсьысьяс (охотникъяс) — индеецъяс. Му сэтчин кӧдзыт увья уджавны оз позь, а вӧррезын бродитӧны токо вӧраліссез — индееццез.
Миссисипи бассейнын Великӧй тыясгӧгӧрса берегъяс вылын да Атлантическӧй океан берег пӧлӧн населениеыс уна. Миссисипи бассейн, Великӧй тыэзлӧн береггез да Атлантика океанлӧн берегдоррез пуксьӧтӧмась тшӧка.
Тані умереннӧ-шоныд, васӧд климат да плодороднӧй му; тані олӧ пӧшти джын населениеыс став Америкасьыс. Эстӧн умереннӧя шоныт, мускыт климат и плодороднӧй мусин; сэтӧн быдӧс Америкаись отир олӧ почти джыныс.
Тшӧкыд населениеа сідзжӧ и Шӧр Америка, торъя нин Вест-Индия; сэні тропическӧй вӧръяссӧ ёна нин пӧрӧдӧма да на местаӧ вӧчӧма плодороднӧй муяс. Зэв ёна пуксьӧтӧма и Шӧрӧт Америка, ӧддьӧнжык Вест-Индия, кытӧн тропическӧй вӧррез ёна ни весӧтӧмӧсь да пӧртӧмӧсь плодороднӧй ыббезӧ.
Лунвыв Америкаын зэв уна места босьтӧны пӧшти вӧрзьӧдлытӧм важ тропическӧй вӧръяс, сы понда населениеыс тані этша. Лунвыв Америкаын зэв ыджыт пространствоэз занимайтӧны первобытнӧй, кӧдна почти эшӧ абу вӧрзьӧтӧмась мортӧн, тропическӧй вӧррез, эта кузя сія пуксьӧтӧма зэв шоча.
Йӧзыс сэні олӧны медсясӧ море берегъяс пӧлӧн да мыйкӧ мында юяс пӧлӧн, а амазонскӧй вӧръясын населениеыс сэтшӧм жӧ шоч, кыдзи и тундраясын (10 кв. км вылӧ воӧ сӧмын ӧти морт). Отир сэтчин унажыксӧ олӧны море береггез дорӧт; и мымдакӧ юэз дорӧт, а амазонскӧй вӧррез пытшкын населеннё сідзжӧ шоч, кыдз и тундраэзын (10 кв. км вылӧ усьӧ быдсӧныс токо 1 морт).
Плодороднӧй муа пампасыясын да плоскогорьеясын Лунвыв Америкаын населениеыс ёна тшӧкыдджык, вӧръясын серти. Лунвыв Америкалӧн плодороднӧй пампассэз да плоскӧйкерӧсаиннэз населитӧмӧсь, нежели вӧррез, тшӧкжыка.
Кык-коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын европейскӧй переселенецъяссянь петӧм йӧз (потомокъяс). Быд Америка населеньноись кык куимӧдз часть лоӧны европейскӧй переселенеццез потомоккезісь.
Войвыв Америкаӧ мунісны (переселитчисны) медзэвсӧ англичана, ирландецъяс, немецъяс, Шӧр да Лунвыв Америкаӧ — испанецъяс да португалецъяс. Ойвыв Америкаӧ унажыксӧ переселитчисӧ англичана, ирландеццез, немеццез, Шӧрӧт и Лунвыв Америкаӧ — испанеццез да португалеццез.
Ӧстальнӧй коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын — негръяс , индеецъяс да сора (смешаннӧй) народъяс: мулатъяс (европеецъяслӧн да негръяслӧн потомокъяс) да метисъяс (европеецъяслӧн да индеецъяслӧн потомокъяс). Остальнӧй куимӧт часть Америка населеннёлӧн лоӧны негррезісь, индееццезісь и сора отиррезісь: мулаттэзісь (европееццезлӧн да негррезлӧн потомоккез) и метиссэзісь (европееццезлӧн да индееццезлӧн потомоккез).
Олӧны найӧ медсясӧ жарджык местаясын, кӧні климатыс европеецъяслы оз лӧсяв. Олӧны нія унажыксӧ жаражык местаэзын, кӧдна климат дынӧ европееццез абу велалӧмась.
Европеецъяс локтытӧдз Америкаын овлісны сӧмын эскимосъяс войвылын да уна индейскӧй племенаяс став ӧстальнӧй Америкаас. Европееццез переселитчытӧдз Америкаын олісӧ токо эскимоссэз ойвылын и зэв уна индеец племёэз быдсӧн остальнӧй Америкаын.
Индеецъяс, кызвыныс, вӧліны охотникъяс (кыйсьысьяс) да ветлісны местаысь местаӧ; овлісны найӧ посньыдик племенаясӧн, кодъяс помала воюйтлісны мӧда-мӧдныскӧд кыйсянінъяс понда. Зэв уна индееццез вӧлісӧ вӧраліссезӧн и нуӧтісӧ бродитан олан образ; олісӧ нія поснитик племёэзӧн, кӧдна ас коласын вӧралан угодияэз понда нуӧтісӧ дугдывтӧг войнаэз.
Сӧмын некымын племенаяс, шуам, Мексиканскӧй да Перуанскӧй плоскогорьеясын овлысьяс, ужавлісны муяс вылын да олісны ӧти местаын; индеецъяс вӧдитлісны тані кукуруза да картупель, кор найӧс оз на вӧлі тӧдны Европаын. Токо мукӧд племёэз, шуам, кӧдна олісӧ Мексиканскӧй да Перуанскӧй плоскӧйкерӧсаиннэз вылын, занимайтчисӧ мууджалӧмӧн да нуӧтісӧ оседлӧй олан образ; нія вӧдитісӧ кукуруза да картовки, кӧдна йылісь Европаын эшӧ эз тӧдӧ.
Индеецъяс лӧсьӧдлісны дӧза ыджыд государствояс да волісны сэтшӧм культураӧдз, весиг асьныс, европеецъястӧг, лӧсьӧдлісны гижан пасъяс. Индееццез чукӧртісӧ зэв уна государствоэз и локтісӧ сэтшӧм развитияӧдз, што европееццез зависимостьтӧг изобретитісӧ гижан знаккез.
Бӧрынджык унджык индейскӧй племенасӧ бырӧдісны разнӧй европейскӧй завоевательяс. Сыбӧрын унажык индейскӧй племёэз вӧлісӧ быдкодь европейскӧй завоевателлезӧн истребитӧмӧсь.
Колины найӧ медсясӧ Лунвыв Америкаын да Мексикаын. Кольччисӧ нія унажыксӧ Лунвыв Америкаын да Мексикаын.
Негръяс Америкаӧ эз ас вӧляысь воны: европейскӧй да американскӧй тӧргӧвечьяс вель кузя ваявлісны найӧс Африкаысь да вузавлісны сэні рабствоӧ американскӧй плантаторъяслы. Америкаӧ негррез переселитчисӧ не ас воля увья: европейскӧй да американскӧй вузасиссез зэв дыр ваявлывлісӧ Африкаись захватитӧм негррезӧс и вузавлісӧ нійӧ рабствоӧ американскӧй плантаторрезлӧ.
Тадзи пыртӧма вӧлі уна миллион негр; ӧні найӧ — ӧти кӧкъямысӧд юкӧн став население лыдсьыс Америкаын, а мулатъяскӧд тшӧтш — ёна унджык. Быдсӧныс негррезӧс вӧлі вайӧтӧма неӧтік миллион; ӧні нія быд Америка населеннёись составляйтӧны кыкьямысӧт часть.
Рабство колян нэмын формальнӧ вӧлі бырӧдӧма Америкаын, но збыльвылӧсӧ негръясӧс и ӧні на зэв ёна увтыртӧны сэні, быдсяма ногӧн личкӧны, топӧдӧны: найӧс оз лэдзны, шуам, общӧй вагонъясӧ, оз босьтны уна заводъясӧ, заставляйтӧны овны торъя негритянскӧй кварталъясын, челядьсӧ оз босьтны школаясӧ, кӧні велӧдчӧны «еджыдъяслӧн» челядь, частӧ вӧчлӧны ас суд, либӧ <rus>«суд линча»</rus> негръяс вылын — виӧны найӧс. Чулалӧм векын рабство кӧть формальнӧя и вӧлі уничтожитӧма, однако, и ӧння кадӧдз негррез лоӧны сё угнетённӧй положеннёын. Ны дынӧ отношеннё зэв чорыт: нійӧ озӧ лэдзӧ ӧтласа вагоннэзӧ, оз босьтӧ уджавны уна заводдэзӧ, заставляйтӧны овны торья негритянскӧй кварталлэзын, нылісь челядь оз босьтӧ школаэзӧ, кытӧн велӧтчӧны „чочкоммезлӧн“ челядь, часто негррез вылын керлӧны дикӧй расправаэз — самосуддэз либо „Линч суд“.
[Индеецъяс Лунвыв Америкаын, олӧны тропическӧй вӧръясын. [Лунвыв Америкаись индееццез, кӧдна обитайтӧны тропическӧй вӧррезын.
Ӧтиыслӧн киас ньӧввуж да ньӧвъяс. Ӧтіклӧн киэзас лук да стрелаэз.
Пельсӧ розьӧдӧма украшениеяс сюйӧм вылӧ.] Баситӧммез пысалӧм понда сылӧн пельын осьта.]
Государствояс да колонияяс. ГОСУДАРСТВОЭЗ ДА КОЛОНИЯЭЗ.
Территория серти медся гырысь государствояс Америкаын — Соединённӧй штатъяс Америкалӧн (США) да Бразилия; кыкнан государствоыс неунаӧн сӧмын ичӧтджыкӧсь став Европаысь, но население лыд сертиыс кыкнанныс ӧтлаын ёна уступайтӧны сылы (2 № содтӧд). Медгырисьӧсь территория сьӧрті Америкалӧн государствоэз — этӧ Америкалӧн Соединённӧй штаттэз (США) и Бразилия; кыкнан государствоэс эна коласісь асланыс ыждаӧн токо неуна учӧтжыкӧсь Европася, но населеннё сьӧрті кыкнанныс нія, даже босьтны кӧ ӧтлаын, уна уступайтӧны Европалӧ (приложеннё №2).
Мукӧд государствояс пытшкын гырысьджыкыс квайт: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия да Венецуэла; быд государство босьтӧ 1 млн. кв. км-ысь унджык. Мӧдік государствоэз коласісь ыджытжыккес квать: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия и Венесуэла; быдӧнныслӧн нылӧн эм му унажык 1 млн. кв. км.
Ӧтлаын босьтӧмӧн плӧщадьыс налӧн Европа ыджда, но населениеыс сэні 10 мындаӧн этшаджык — сӧмын 50 млн. Ӧтлаӧ кӧ босьтны быдсӧн нылісь площадь, то сія лоас сы ыжда жӧ, кыдз Европа, но населеннё ныын дасісь Етшажык — быдсӧн токо 50 млн.
Самостоятельнӧй государствоясысь ӧтдор, Америкаын уна места босьтӧны колонияяс. Самостоятельнӧй государствоэзся, Америкаын уна места занимайтӧны империалистическӧй державаэзлӧн колонияэз.
На пытшкын медся ыджыдыс — английскӧй владение Канада; плӧщадь сертиыс сійӧ ыджыдджык весиг США-ысь, но олысьыс сэні 12 пӧв этшаджык США-ын дорысь. Ны коласісь медыджытыс — эта английскӧй доминион Канада; площадь сьӧрті сія ыджытжык нельки США-ся, но населеннё сылӧн 12-ись етшажык, нежели США-ын.
Мукӧд колонияяс пытшкын гырысьджыкӧсь сӧмын: Аляска Войвыв Америкаын, США-лӧн, да Гвиана Лунвыв Америкаын, сэні мыйкӧ мындаӧн владениеяс Англиялӧн, Голландиялӧн да Франциялӧн. Мӧдік колонияэзісь ыджытжыкӧсь токо: Аляска Ойвыв Америкаын, кӧда принадлежитӧ США-лӧ, и Гвиана Лунвыв Америкаын, кӧда часттезӧн принадлежитӧ Англиялӧ, Голландиялӧ и Франциялӧ.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Думыштӧй, мый быттьӧ ті лэбзянныд войвывсянь лунвылӧ аэроплан вылын Оттаваысь (Лаврентия ю вылын) Буэнос-Айресӧ (Ла-Плата ю вылын); висьталӧй, кутшӧм государствояс вестті ті лэбанныд; висьталӧй мореяс да юяс, кутшӧмъясӧс аддзыланныд лэбиганыд. Аскежӧ думайтӧ, што тійӧ ойвывсянь лунвылӧ аэроплан вылын лэбзятӧ Оттаваись (Лаврентия ю вылын) Буэнос-Айресӧ (Лаплата ю вылын); висьталӧ кытшӧм государствоэз вевдӧрӧт тійӧ лэбзятӧ, и шуӧ мореэз и юэз, кытшӧммезӧ тійӧ адззылатӧ ас увтын.
СОЕДИНЁННӦЙ ШТАТЪЯС АМЕРИКАЛӦН (США). Америкалӧн соединённӧй штаттэз (США).
Плӧщадь 7839 сюрс кв. км. Площадь — 7839 сюрс кв. км.
Население 125 млн. морт. Населеннё — 125 млн.
Сулаланін, ыджда да границаяс. Положеннё, ыжда да границаэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Видзӧдӧй границаяссӧ США-лысь — сухопутнӧйяссӧ и морскӧйяссӧ. Следитӧ США-лісь границаэз, кыдз му вылӧт, сідз и море вылӧт.
Висьталӧй границаясбердса странаяс, юяс, тыяс, мореяс. Шуӧ граница дорся странаэз, юэз, тыэз, мореэз.
Висьталӧй портъяс. Шуӧ порттэз.
Кутшӧм параллельяс вылын куйлӧны медся пом чутъясыс США-лӧн войвылын да лунвылын? Кытшӧм параллеллез вылын куйлӧны США-лӧн ойвылын и лунвылын меддорись местаэз?
Кӧні 60-ӧд параллель мунӧ Америкаын да кӧні СССР-ын? Кыт мунӧ 50-ӧт параллель Америкаын и кыт СССР-ын?
Мерайтӧй США рытывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ. Мерайтӧ США-лісь нюжалӧмсӧ ойвывсянь лунвылӧ и рытвывсянь асыввылӧ.
США — мирын медся ыджыд государствояс пиысь ӧти. США — мирын медыджыт государство.
Плӧщадь сертиыс сійӧ (колонияястӧгыс) ёна ыджыдджык став капиталистическӧй государствоясысь Европаын, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, но население лыд серти сійӧ уступайтӧ налы куим пӧв. Площадь сьӧрті сія (колонияэзтӧг) уна ыджытжык быдсӧн Европа капиталистическӧй государствоэзся, босьтны кӧ нійӧ ӧтлаын, но населеннё сьӧрті учӧтжык куимись.
Суша вылын США-лӧн границаыс мунӧ лунвылын Мексикакӧд, а войвылын Английскӧй владениекӧд — Канадакӧд. США лунвылын граничитӧ Мексикакӧт, а ойвылын английскӧй владеннёкӧт — Канадакӧт.
Тайӧ границаясыс мунӧны медсясӧ шыльыд, восьса местаясӧд либӧ юясӧд да тыясӧд, сы понда США-лы удобнӧ волысьны орчча странаяскӧд. Эна границаэз мунӧны унажыксӧ волькыт осьта местаэз вылӧт либо юэз да тыэз кузя, сідз што США вермасӧ кокнита йитсьыны сосед странаэзкӧт.
Куим боксянь США-ӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм мореяс уна удобнӧй гаваньясӧн. Куим лапӧвсянь США миськассьӧ некынмана мореэзӧн и эмӧсь сылӧн уна удобнӧй гаваннез.
Найӧ асыввыв берегъяс дорын сулалӧны Нью-Йорк, Филадельфия да Бостон; тані заводитчӧны му вылын медся ветлана морскӧй судоходнӧй туйяс. Сы асывся береггез дынын эмӧсь Нью-Йорк, Филадельфия и Бостон; эстӧн му вылын пондӧтчӧны медсудоходнӧй море виззез.
Найӧ йитӧны США-ӧс Европа странаяскӧд. Нія ӧтлаӧтӧны США-сӧ Европаись странаэзкӧт.
Тайӧ туйыс артмис бӧръя нэмъясӧ морскӧй судоходство паськалӧмла. Эта туй керӧма медбӧрья веккезӧ, сійӧн што пондіс зорамны море судоходство.
Сэті ветлӧны медся гырысь да медся ӧдйӧ мунысь суднояс. Сы кузя керӧны рейссэз медыджыт да медчожа ветлана судноэз.
Тихӧй океан берегъяс дорын США-ын, Сан-Франциско да Лос-Анжелос портъясысь, заводитчӧны туйяс Азияса уна йӧза странаясӧ — Японияӧ да Китайӧ. США Лӧнь океан берег доррезын, Сан-Франциско да Лос-Анжелос порттэзісь, пондӧтчӧны туйез унаотира Азия странаэзӧ — Японияӧ да Китайӧ.
Морскӧй туй Панамскӧй канал пыр ӧтлаалӧ мӧда-мӧдныскӧд Атлантическӧй да Тихӧй океан берегъяссӧ США-лысь. Панамскӧй канал пыр море туй ӧтлаалӧ ас коласын США-лісь Атлантика да Лӧньокеанскӧй береггез.
Тайӧ каналыс США киын. Эта каналыс лоӧ США владеннё увтын.
Сравнитам кӧ ми географическӧй положениесӧ США-лысь европейскӧй государствояскӧд (карта, 195 лб.), сэки ми аддзам: 1) США петӧны кык океанӧ, 2) США сулалӧны лунвывланьын унджык европейскӧй государствосьыс. Ежели ми сравнитам США-лісь географическӧй положеннёсӧ европейскӧй государствоэзкӧт (рисунок, 199 листбок), то казялам: 1) США петӧ кык океанлань и 2) США куйлӧ быдсӧн Европаись унажык государствоэзся лунвылынжык.
49-ӧд параллель, кыті мунӧ войвыв границаыс США-лӧн, Европаын мунӧ Париж дінӧд, лунвыв Германиякӧд да СССР-ын неуна лунвывланьын Харьковысь. 49-ӧт параллель, кӧда кузя мунӧ США-лӧн ойвыв граница, мунӧ Европаын матына Париж дынӧт, Лунвыв Германия пыр и СССР-ын невна Харьковся лунланьӧтжык.
Лунвылын США воӧны 25-ӧд параллельӧдз, коді мунӧ Сахара да Аравия пыр. Лунвылын жӧ США локтӧ 25-ӧт параллельӧдз, кӧда мунӧ Сахара да Аравия пыр.
США-лӧн экваторсянь матын сулалӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныд, а кык океан костын сулалӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн ва (осадок), сэтшӧм плоскогорьеясысь ӧтдор, кодъясӧс рытывсянь и асывсянь сайӧдӧны Кордильерыяслӧн хребетъяс. США-лӧн экватор дынын положеннё обеспечивайтӧ сійӧ зэв уна шонытӧн, а положеннё океаннэз коласын — влагаӧн, кытчӧ оз туй пыртны токо нійӧ плоскӧйкерӧсаиннэсӧ, кӧдна рытвывсянь и асыввывсянь йӧрйӧмась Кордильер хребеттэзӧн.
Контрольнӧй юасянъяс: Контрольнӧй вопроссэз:
1. Кымын пӧв США уступайтӧны миян Союзлы плӧщадь серти да кымын миллион вылӧ население лыд серти? 1. Кынымись США аслас площадь сьӧрті учӧтжык миян Союзся и кыным миллионӧн населеннё сьӧрті?
2. Кӧні США-лӧн границаыс кузя мунӧ юті, кӧні тыясӧд да кӧні веськыда параллель вывті? 2. Кытӧн США-ЛӦН граница зэв ылына мунӧ ю кузя, кытӧн тыэз кузя и кытӧн веськыта параллель кузя?
3. Мыйла Панамскӧй канал пыр морскӧй туйлӧн значениеыс США-лы зэв ыджыд? 3. Мыля море туй Панамскӧй канал пыр имейтӧ США понда ыджыт значеннё?
[США да Европалӧн сулаланін да ыджда (сравнитӧм).] [Европакӧт США-лісь положеннё сравнитӧм (схема).]
Природалӧн главнӧй чертаяс. Природалӧн главнӧй чертаэз.
Карта вылысь (цветнӧй вылысь). Карта сьӧрті (рӧма сьӧрті).
Корсьӧй да петкӧдлӧй гӧраяс, долинаяс, плоскогорьеяс, увтасъяс, кыті мунӧ 37-ӧд параллель рытывсянь асыввылӧ. Адззӧ керӧссэз, долинаэз, плоскӧйкерӧсаиннэз, лажмытіннэз, кӧдна рытвывсянь асывланьӧ керассьӧны 37-ӧт параллельӧн.
Став рытыввывсӧ США-ын босьтӧны джуджыд гӧра хребетъяс — Кордильерыяс, кодъяс мунӧны Тихӧй океан берег пӧлӧнӧд. Быдсӧн США-лісь рытвывсӧ занимайтӧны Кордильеррезлӧн вылын керӧса хребеттэз, кӧдна мунӧны параллельнӧя лӧньокеанскӧй береглӧ.
Найӧ (хребетъясыс) торъялӧны ӧта-мӧдсьыс либӧ векньыдик да пыдын куйлысь долинаясӧн, либӧ паськыд да джуджыд плоскогорьеясӧн. Нія торйӧтӧмӧсь ӧтамӧдсянь либо векнитик да пыдын долинаэзӧн, либо паськыт да вылын плоскӧйкерӧсаиннэзӧн.
Долинаяс пытшкысь медся ыджыд — Калифорнийскӧй долина, кыті визувтӧ Сакраменто ю. Долинаэз коласісь медыджытыс Калифорнийскӧй, кӧда пыдӧсӧт визывтӧ Сакраменто ю.
Тайӧ долинаыс зэв плодороднӧй, а тӧвъясысь сійӧс сайӧдӧма быд боксянь. Эта долина зэв плодороднӧй и тӧввезісь быдлапӧвсянь йӧрйӧма.
Климатыс сылӧн шоныд да кос. Климат сылӧн — шоныт и кӧс.
Но Сьерра-Невадалӧн юясыс вайӧны сэтчӧ уна ва. Сьерра-Невада юэз вайӧтӧны сыӧ ва зэв уна.
Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадалӧн эжсьӧма сук вӧръясӧн да вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн, кыті лэччӧны юяс. Сьерра-Невадалӧн рытвыв покат вевттьӧма тшӧк вӧррезӧн и вундалӧма пыдын ю ущеллёэзӧн.
Тайӧ — му шар вылын медся мича (живописнӧй) местаяс пиысь ӧти. Эта му шар вылын ӧтік живописнӧй места.
Сэні эм Иосемитскӧй долина, куйлӧ 1200 м судтаын. Сэтӧн эм Иосемитскӧй долина, кӧда куйлӧ 1200 м вылынаын.
Долина бокъясас ӧшалӧны гранит скалаяс да кырӧдъяс 1400 м судтаӧдз ю весьтас; скалаясыс сулалӧны быттьӧ башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усьӧны водопадъяс; ӧти водопад куим тшупӧдӧн усьӧ 750 м судтасянь. Долина боккезӧт ю вевдӧрын 1400 м ӧшалӧны гранитнӧй скалаэз да обрыввез; эна скалаэзлӧн эмӧсь причудливӧй башня да замок формаэз, вылын обрыввез вывсянь усьӧны ваусяннэз, кӧдна коласісь ӧтік куим уступӧн усьӧ 750 м вылынасянь.
Сэні жӧ быдмӧны зэв джуджыд секвойяяс негырысь вӧръясӧн. Сэтӧн жӧ быдмӧны гигантскӧй секвойяэз, кӧдна образуйтӧны неыджыт вӧррез.
Тайӧ долинаыс — Национальнӧй парк. Эта долина составляйтӧ Национальнӧй парк.
Торъя нин мича сійӧ тӧлын, кор вӧръясыс тырӧны лымйӧн, а гранит скалаяс водопадъяс гӧгӧрын тупкысьӧны йиӧн да дзирдалӧны шонді водзын. Ёнажык басӧк сія тӧлӧн, кӧр вӧррез тыртӧмась лымӧн, а ваусяннэз дынын гранитнӧй скалаэз вевттисьӧны йыӧн, кӧда югьялӧ шонді вылын.
Калифорнийскӧй долинасянь лунвывланьын, неылын Лос-Анжелос карсянь куйлӧ «<rus>Долина смерти</rus>» — медся жар места гожся кадӧ мушар вылын. Калифорнийскӧй долинасянь лунланьӧ и неылын Лос-Анжелос городсянь эм „Долина смерти“ — гожумся кадӧ мирын мед жар места.
Сэні юль тӧлысся шӧр температура кайӧ 39°-ӧдз. Сэтчин июльлӧн шӧрӧт температура овлӧ 39°.
Тайӧ долинаыс 145 м-ӧн улынджык океан уровеньысь да торъялӧ сыысь джуджыд гӧраясӧн — Прибрежнӧй (Берегдор) гӧраясӧн да Сьерра-Невадаӧн. Эта долина океан уровеньсянь куйлӧ 146 м улынжыка и йӧрйӧма сы дынісь Прибрежнӧй да Сьерра-Невада вылын керӧссэзӧн.
Гожся кадӧ долинаас пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ оз вайны ньӧти зэр тусь; весигтӧ вуджӧрын 56°-ӧдз каян жаръяс коставлытӧм кос поводдя дырйи вийӧны став быдмӧгсӧ. Гожумся кадӧ долинаын пӧльтӧны ой-асыввыв пассаттэз, кӧдна зэр оз вайӧтӧ ӧтік воть; ӧддьӧн ыджыт жаррез, кӧдна шонді сайын локтӧны 56°, пырся засуха дырни вийӧны быдкодь быдмассэз.
Плоскогорьеяс пытшкысь медся ыджыдыс — Ыджыд Бассейн (либӧ Великӧй плато); тайӧ — солончаковӧй пустыня. Сэні эм <rus>Большое Солёное</rus> ты. Плоскӧйкерӧсаиннэз коласісь медпаськыт — Ыджыт Бассейн (либо Великӧй плато), кӧда представляйтӧ асьнас солончаковӧй пустыня Ыджыт Сола тыӧн.
Главнӧй цепыс Кордильерыяслӧн — Скалистӧй гӧраяс — ва юксяін (водораздел), тасянь визувтӧны юяс Тихӧй океанӧ да Атлантическӧй океанӧ, — Колумбия да Колорадо — ӧтарлань, Миссури, Арканзас да Миссисипилӧн мукӧд веськыдвыв вожъясыс — мӧдарлань. Кордильеррезлӧн главнӧй цепь — Скалистӧй керӧссэз — составляйтӧны ю колассэзӧт ваюкӧм, кӧдна визывтӧны Лӧнь да Атлантика океаннэзлань, ӧтік лапӧлӧ — Колумбия да Колорадо, мӧдӧрӧ — Миссури, Арканзас да мӧдік веськыт ки вылісь Миссисипи притоккез.
Колумбия да Колорадо кодйӧмаӧсь аслыныс зэв пыдӧдз долинаяс, шусьӧны каньонъясӧн. Колумбия да Колорадо гарйисӧ аслыныс зэв пыдын долинаэз, кӧдна шусьӧны каньоннэзӧн.
Колорадо ю каньонлӧн джудждаыс 1800 м, бокъясас кайӧны крут стенаяс да кырӧдъяс, — гӧрд, еджыд, турунвиж да мукӧд рӧмаӧсь, горнӧй породаяс серти. Колорадо юлӧн каньон пыдынанас 1800 м и боккезӧт граничитӧма обрывистӧй стенаэзӧн да гӧрд, чочком, зелёнӧй и мӧдік рӧма, кытшӧм керӧс породаэз, осыппезӧн.
Тайӧ долинасӧ юыс кодйӧма важ ледникъяс кадӧ, кор дзонь хребетъяс скалистӧй гӧраяслӧн вӧліны зэв гырысь ледникъяс улын, да кор Колорадо юыс нуліс ёна унджык ва ӧнія серти. Эта долинаыс пыдынсьӧтӧма юӧн ледниковӧй период дырни, кӧр быдсӧн скалистӧй керӧс хребеттэз вӧлісӧ вевттьӧмась зэв ыджыт ледниккезӧн и кӧр ю Колорадо нуӧтіс унажык ва, нежели ӧні.
Кӧнсюрӧ скалистӧй гӧраяс костын паныдасьлӧны вулканическӧй обласьтъяс, шуам, Иэллоустонскӧй национальнӧй паркын, кӧн джуджыд, лымъя хребетъяс костын эм пӧсь ключьяса да дзонь сё гейзера долина. Мукӧд местаэзын Скалистӧй керӧссэз шӧрын пантасьлӧны вулканическӧй областтез, кыдз, шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын, кытӧн лымӧн вевттьӧм вылын хребеттэз коласын эм дзирыт ключчезӧн да сё гейзеррезӧн долина.
Скалистӧй гӧраяс озырӧсь металлъясӧн: ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, свинечӧн, ртутьӧн да мукӧдӧн. Скалистӧй керӧссэз богатӧйӧсь металлэзӧн: медьӧн, зарниӧн, сереброӧн, свинечӧн, ртутьӧн да мӧд.
Асыввылын США-ын сулалӧны Аппалачскӧй гӧраяс; найӧ кыссьӧны 2 сюрс км кузя Атлантическӧй океан берег пӧлӧнӧд. США асыввылын эмӧсь Аппалачскӧй керӧссэз, кӧдна доль Атлантика океан берегӧт нюжалӧмась 2 сюрс км. ылына.
Тайӧ важ гӧраясыс вундассьӧмаӧсь пыдын куйлысь долинаясӧн да потласьӧмаӧсь глыбаясӧ. Эна древньӧй керӧссэз вундалӧмась зэв пыдын долинаэзӧн и потӧминнэзӧн торйӧтӧмась глыбаэз вылӧ.
Главнӧй потасыс мунӧ асыввыв подувъяс дорӧдыс (серпас, 197 лб.), сы пӧлӧн вӧлі коркӧ сброс, сэки став берег дор полосаыс пуксис. Главнӧй потӧмин кыссьӧ ны асыввыв кок увтын (карта, 201 листбок); сылӧ доль кӧркӧ аркмӧма сброс и быдсӧн берегдорся полоса пуксьӧма.
Ю долинаяс, шуам, Гудзонлӧн, Делаварлӧн, пӧрины кузь да джуджыд бухтаясӧ, сэні и сулалӧны ӧні портъяс: Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимора да мукӧд. Ю долинаэз, шуам Гудзонлӧн, Делавэрлӧн, пӧрисӧ кузь да пыдын бухтаэзӧ, ныын и сулалӧны порттэз Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор да мӧд.
Сэки жӧ, му корка пуксигас, торъялі Длиннӧй ді, коді торйӧдӧ океанысь Нью-Йорк гавань. Эта жӧ лэдзчисьӧм дырни торйӧтчис Кузь остров, океан дынісь кӧда торйӧтӧ Нью-Йорклісь гавань.
Рытыввыв хребетъясыс Аппалачскӧй гӧраяслӧн — из шома плато (Кумберлендскӧй); сэні му пытшкас куйлӧны кыз слӧйясӧн антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю долинаясын пластъясыс тыдалӧны (серпас, 197 лб.), сы понда сэні кокни найӧс перйыны. Аппалачскӧй керӧссэзлӧн рытвыв хребеттэз образуйтӧны изшомновйӧтан плато (Кумберлендскӧй), кӧда недраэзын зэв кыз антрацит да коксуйтсян изшом пласттэз; ю долинаэзын пласттэз обнажитӧмась (рисунок, 201 листбок) и сы кузя удобнӧйӧсь разработка понда.
Ыджыд места Аппалачскӧй гӧраяс да Кордильерыяс костын босьтӧ равнина; сійӧ неуна увтасмӧ шӧрланьыс да лунвывлань; сэті визувтӧ аслас уна вожъяскӧд Миссисипи ю. Зэв паськыт область Аппалачскӧй да Кордильеррез керӧс коласын занимайтӧ волькытін, кӧда неёна лэдзчисьӧ шӧрланьӧ да лунланьӧ и кӧда вылӧт визывтӧ Миссисипи аслас зэв уна притоккезӧн.
Ачыс Миссисипиыс заводитчӧ Канадскӧй массив вылын, Верхнее тысянь неылын; кузьтаыс сылӧн 4 сюрс км. Ачыс Миссисипи пондӧтчӧ Канадскӧй массив вылын неылын Вылісь тысянь и кузяӧн лоӧ 4 сюрс км.
Вожъясыс сылӧн лэччӧны Кордильераясысь да Аппалачскӧй гӧраясысь. Притоккез жӧ сылӧн визывтӧны Кордильеррез да Аппалачскӧй керӧссэз вывсянь.
На пытшкын медкузьыс — Миссури. Ны коласісь медкузь — Миссури.
Тайӧ ыджыд ваа юыс заводитчӧ Кордильерыясын, Йеллоустонскӧй паркын; лыддьыны кӧ сійӧ Миссисипи главнӧй ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сылӧн (Миссисипилӧн) лоӧ 6500 км-ысь унджык. Эта унаваа ю пондӧтчӧ Кордильеррезын, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын; нежели сійӧ лыддьыны Миссисипи главнӧй исток туйӧ, то эта юлӧн кузяыс лоас унажык 6500 км.
Кордильерыяссянь визувтӧны ещӧ кымынкӧ ыджыд ваа юяс, а Аппалачскӧй гӧраясысь ӧти ыджыд да медся уна ваа вож Миссисипилӧн — Огайо. Кордильеррез вылісь визывтӧны эшӧ неӧтік унаваа юэз, Аппалачскӧй керӧссэз вылісь ӧтік ыджыт и медунаваа Миссисипилӧн приток — Огайо.
Миссисипи нуӧ вывті уна ва (19 сюрс куб. м секундаӧ), но пасьтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сы понда сійӧ зэв джуджыд да зэв визув пӧшти дельтаӧдзыс. Веськыта висьтавны, Миссисипи нуӧтӧ зэв уна ва (секундаӧ 19 сюрс куб. м), но сылӧн паськытаыс токо 1 км гӧгӧр, сійӧн сія пыдын да визыв почти самӧй дельтаӧдз.
Тувсов ытваяс дырйи сійӧ кайӧ 10–12 м-ӧдз, петӧ берегъяссьыс да босьтӧ гӧгӧрсьыс равнинасӧ; ва туяс сійӧс кутӧм могысь уналаын вӧчӧма плотинаяс, но и найӧ мукӧддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойдӧмысь, и сэки сійӧ вӧчӧ вывті ыджыд уронъяс. Тулысся ыждӧммез дырни сія лэбӧ 10–12 м вылӧ, петӧ береггезісь и тыртӧ быдсӧн ордчӧн куйлана волькытіннэсӧ; этӧ васӧ ю руслоӧ кольӧм понда уна местаэзын керӧмась плотинаэз, кӧдна, однако, не пыр вермӧны видзны Миссисипилісь натиск и сэк эта ю керӧ ыджыт опустошеннёэз.
Миссисипи аслас вожъясыскӧд кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун США судоходствоын (28 сюрс км ва туй); кык вожсӧ сылысь — Иллинойс да Огайо — ӧтлаалӧма каналъясӧн Великӧй тыяскӧд (карта, 199 лб.). Миссисипи аслас притоккезӧн ыджыт значеннё имейтӧ США судоходство понда (вавыв туйез 28 сюрс км), и кык сылӧн приток — Иллинойс да Огайо — ӧтлаӧтӧмӧсь Великӧй тыэзкӧт каналлэзӧн (карта, 202 листбок).
Великӧй тыяс куйлӧны Канадскӧй щит да Центральнӧй равнина костын. Великӧй тыэз куйлӧны Канадскӧй щит да центральнӧй ровнӧйин колас пыдыніннэзын — гӧппезын.
Джуджыд пыдӧсъяссӧ налысь кодйисны ледникъяс, кодъяс волісны лунвылӧ Миссури да Огайо юясӧдз. Нылӧн пыдын ложаэз гӧрӧмась ледниккезӧн, кӧдна пыралісӧ лунвылӧ Миссури да Огайо юэз дынӧдз.
Ваыс Верхньӧй тыын, Мичиганын, Гуронын да Эриын сулалӧ пӧшти ӧти уровеньын, а Онтариоын 100 м-ӧн улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэччӧ медся ыджыд водопад мирын — Ниагарскӧй; сэні ваыс кык вожӧн усьӧ 49 м судта кырсянь (серпас, 211 лб.). Вевдӧр тыын, Мичиган, Гурон да Эри тыэзын ва сулалӧ почти ӧтік уровеньын, а Онтариоын — 100 м вылӧ улынӧнжык, сійӧн ны коласын Ниагара ю вылын эм мирын медвына Ниагарскӧй ваусян, кытӧн ва кык сосӧн усьӧ уступись 49 м вылынасянь (рисунок, 215 листбок).
Тайӧ водопадыс вермӧ сетны 7 млн. вӧв вын; ӧти витӧд юкӧнсӧ кымын сэтысь используйтӧма нин, веськӧдӧма васӧ каналъясӧ да тоннельясӧ; сы понда выныс водопадыслӧн чинӧ. Ваусян вермас сетны 7 млн. вӧв вын; нылісь витӧт часть мымда каналлэз да тоннеллезӧт струя нуӧтӧмӧн исползуйтчӧ ни. Эта кузя ваусянлӧн мощность чинӧ.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шлюзъясӧн: ӧтисӧ, дженьыдиксӧ, водопадӧс кытшовтӧмӧн, Эриысь Онтариоӧ, а мӧдсӧ, кузьсӧ, Эрийскӧй каналӧс, коді ӧтлалӧ Эри тысӧ Гудзон юкӧд. Судоходство понда шлюззэзӧн керӧмӧсь кык канал: ӧтік дженытик Эриись Онтарио ваусян гӧгӧртӧмӧн, а мӧдік кузь, Эрийскӧй, кӧда ӧтлаӧтӧ Гудзон юкӧт Эри.
Климатыс США-лӧн ёна лоӧ рытыв тӧвъяс да циклонъяс сайын, кодъяс мунӧны США пыр Тихӧй океанысь Атлантическӧй океанӧ (да водзӧ Европаӧ). Климат США-лӧн ёна зависитӧ рытвыв тӧввезсянь да циклоннэзсянь, кӧдна мунӧны Лӧнь океанісь США-пыр Атлантика океанӧ (и одзлань Европаӧ).
Рытыв-войвыв берегъясас пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, найӧ вайӧны уна осадокъяс. Нылӧн ой-рытвыв береггез пӧльтіссьӧны мускыт тӧввезӧн, кӧдна вайӧтӧны зэв ыджыт осадоккез.
Берегдорса Кордильерыясын, Каскаднӧй гӧраяс вылын, Сьерра-Невада вылын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс. Кордильеррез доррезын, Каскаднӧй керӧссэз вылын, Сьерра-Невадаын быдмӧны зэв бур вӧррез.
Лунвыв юкӧнас Тихӧй океан берег вылын, кӧні сулалӧны Сан-Франциско да Лос-Анжелос, тӧлыс овлӧ шоныдджык, а гожӧмыс косджык; сэні — Средиземнӧй морегӧгӧрса кодь быдмӧгъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын), но сӧмын увтас местаясын. Лӧньокеанскӧй берег дор лунвыв частьын, кытӧн лоӧны Сан-Франциско и Лос-Анжелос, тӧв овлӧ шонытжык, а гожум кӧсжык; сэтчин быдмассэз — мушӧрморскӧйӧсь вексязелёнӧй пуэзӧн (кыдз Италияын), но токо лажмыт местаэзын.
Ыджыд Бассейн да Колорадо плоскогорьеясӧ оз веськавны рытыв тӧвъяс, сы вӧсна климатыс сэні кос, сэні куйлӧны сола тыяса солончаковӧй пустыняяс. Ыджыт Бассейн да Колорадо волькыткерӧсаиннэз рытвыв тӧввезсянь, вевттисьӧмась и сы кузя нылӧн климатыс кӧс, сэтчин эмӧсь сола тыэзӧн солончаковӧй пустыняэз.
Но пустыняяссяньыс асывланьын Скалистӧй гӧра бокъясын бара быдмӧны вӧръяс, — тані джуджыд гӧра вывъясас овлӧны зэръяс, найӧс вайӧны татчӧ рытыв тӧвъяс. Но пустыняэзся асывланьӧжык Скалистӧй керӧссэз покаттэз вылын бӧра мыччисьӧны вӧррез, сідз кыдз керӧссэз вылын гребеннез вылын усялӧны зэррез, кӧдна вайӧтсьӧны рытвыв тӧввезӧн.
Кордильерыяссянь асывланьӧ зэръяс вайӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Мексиканскӧй заливсянь. Кордильеррезсянь асывланьӧ зэррез вайӧтсьӧны тӧввезӧн, кӧдна пӧльтіссьӧны Мексиканскӧй заливсянь.
Рытыв тӧвъяс воӧны татчӧ ватӧг нин да гожся кадӧ вайӧны кос поводдяяс, сы понда Кордильерыяс пӧлӧн кыссьӧны кузь да паськыд кос полосаӧн чернозёмнӧй степъяс — прерияяс. Рытвыв жӧ тӧввез татчӧ локтӧны кӧссялӧммезӧн и гожумся кадӧ вайӧтӧны засухаэз, эта кузя доль Кордильеррезлӧ кыссьӧ кузь и паськыт сьӧдмусина степпезлӧн — прерияэзлӧн кӧс полоса.
Паськыд равнина вылын Кордильерыяс да Аппалачскӧй гӧраяс костын гожӧмын сулалӧ жар поводдя; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвъяс (суховейяс), осадок усьӧ этшаджык, асыввылас серти. Кордильеррез да Аппалаччез коласын зэв паськыт волькытін вылын гожум сулалӧ зэв жар сы дырни рытвылын, кытӧн рытывсянь пӧльтӧны кӧс тӧввез, осадоккез усьӧны етшажык, нежели асыввылын.
Аппалачскӧй гӧра бокъясын куйлӧны мича веж туруна лугъяс да быдмӧны сора вӧръяс. Аппалачскӧй керӧссэзлӧн покаттэз вевттьӧмась сочнӧй видззезӧн да сора вӧррезӧн.
Великӧй тыяс обласьтын да асыв-войвыв берегъяс пӧлӧн США-ын гожӧмыс ыркыдджык — тыяссянь да Лабрадорскӧй кӧдзыд визувсянь ыркалӧм вӧсна; сэні медся бура быдмӧны луг выв турунъяс. Великӧй тыэзлӧн область и США-лӧн ой-асыввыв берегдорлӧн гожум уна ыркытжык, сы кузя, што влияйтӧны тыэз да кӧдзыт Лабрадорскӧй визыв; сэтчин буржыка быдмӧны видз туруннэз.
Мексиканскӧй залив дорын гожӧмыс овлӧ жар да ӧттшӧтш зэв зэра. Матын Мексиканскӧй залив дынын гожум овлӧ жар и сія жӧ кадӧ мускыт.
Тайӧ лоӧ со мый понда: быд циклон, коді вуджӧ США-ӧд, аслас водз помас кыскӧ васӧда тропическӧй сынӧдсӧ лунвылысь. Эта объясняйтчӧ сійӧн, што быд циклон, кӧда кералӧ США, кыскӧ ас пытшкас аслас одзись частьӧн лунвылісь мускыт тропическӧй воздух.
Циклоныслӧн буретш водз юкӧнса (асыввывса) тӧвъясыс и пӧльтӧны лунвывсянь, Мексиканскӧй заливсянь (карта, 186 лб.); найӧ нуӧны зэв уна ва ру, кытысь артмӧны кымӧръяс да осадокъяс. Циклон одзись (асыввылын) частьын тӧввез пӧльтӧны лунвывсянь, Мексиканскӧй заливсянь (карта, 190 листбок); нія нуӧтӧны зэв уна ва паррез, кӧднаись аркмӧны кымӧррез да осадоккез.
Циклон бӧр юкӧнас (рытыввыв юкӧнас) пӧльтӧны войтӧвъяс, косӧсь да кӧдзыдӧсь тӧлын, косӧсь да ыркыдӧсь гожӧмын. Циклон жӧ тылын (пытшкын) (сы рытвыв частьын) пӧльтӧны ойвыв тӧввез, тӧлӧн кӧсӧсь да кӧдзытӧсь гожумӧн засушливӧйӧсь да ыркытӧсь.
США-ын тӧв овлӧ кӧдзыд, Калифорнияысь, Мексиканскӧй залив берегъясысь да Флоридаысь ӧтдор. Калифорнияся, Мексиканскӧй залив берег дорся да Флоридася, США-ын тӧв овлӧ кӧдзыт.
Торъя ыджыд морозъяс овлӧны США войвылын, Великӧй тыяс да Скалистӧй гӧраяс костын, кӧні тӧвнас пӧшти пыр сулалӧ антициклон, коді центральноазиатскӧй циклон сяма. Ӧддьӧнжык чорыт мороззэз овлӧны США ойвылын, Великӧй тыэз да Скалистӧй керӧссэз коласын, кытӧн тӧлӧн пошти пыр сулалӧ антициклон, кыдз Шӧрӧтазиатскӧй.
Сы понда асыв-войвылас Америкаын частӧ овлӧны ыджыд, кӧдзыд тӧвъяс (карта, 200 лб.). Эта кузя Америкалӧн ой-асыввыв подвергнитӧма ёна кӧдзыт тӧввезлӧ (карта, 203 листбок).
Великӧй тыяс кынмылӧны 5 тӧлысь кежлӧ, да судноясӧн ветлӧм сэні омӧля мунӧ — ледоколъяс отсӧгӧн сӧмын. Великӧй тыэз кынмывлӧны 5 мисеч кежӧ и судоходство ны вылын мунӧ неыджыт размеррезӧн токо ледоколлэз отсӧтӧн.
Нью-Йоркын январ тӧлысь 11°-ӧн кӧдзыдджык Сан-Францискоын серти (Нью-Йоркын −1°, а Сан-Францискоын +10°). Нью-Йоркын январ 11° вылӧ кӧдзытжык, нежели Сан-Францискоын (Нью-Йоркын −1°, а Сан-Францискоын +10°).
США-ын эмӧсь гырысь природнӧй озырлунъяс. Веськыта висьтавны, США-лӧн эмӧсь ыджыт природнӧй богатствоэз.
Сэні эмӧсь плодороднӧй, мыйкӧ мында чернозёмнӧй муа паськыд местаяс, кӧні овлӧны тырмымӧн зэръяс шобді вӧдитӧм вылӧ. Сэтчин эмӧсь зэв паськыт плодороднӧй, мымдакӧ сьӧдмусина мусин пространствоэз, кӧдна шогді вӧдитӧм понда бура орошайтсьӧны зэррезӧн.
Сэні эмӧсь мича веж туруна паськыд степъяс, кӧні позьӧ вӧдитны сюра гырысь скӧт; эмӧсь (страна центрын) гырысь плодороднӧй районъяс, кӧні позьӧ вӧдитны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ. Сэтчин эмӧсь зэв паськӧт туруна степпез, кӧдна бурӧсь гырись яя пода паськӧтӧм понда, и эмӧсь (страна шӧрын) ыджыт плодороднӧй районнэз, кытӧн пода да порссез вердӧм понда туйӧ вӧдитны кукуруза.
Рытыввылас США-ын эмӧсь кос районъяс, искусственнӧ орошайтӧмӧн найӧ зэв лӧсялӧны бур сорта фруктӧвӧй пуяс вӧдитӧм вылӧ. США рытвылын эмӧсь кӧс районнэз, кӧдна искусственнӧй орошеннё дырни ӧддьӧн бурӧсь — благоприятнӧйӧсь бытшӧм фруктовӧй пу сорттэз быдтӧм понда.
Асыв-лунвылын главнӧй фруктӧвӧй районӧн лоӧ Флорида. Лун-асыввылын главнӧй фруктовӧй районӧн лоӧ Флорида.
США-лӧн эмӧсь вывті озыр из шомаинъяс не сӧмын Аппалачьясын, но и центральнӧй равнинаясас, а сідз жӧ зэв гырысь нефть запасъяс. США-лӧн зэв богат изшом куйлассэз эмӧсь не токо Аппалаччезын, но и шӧрӧт волькытіннэз вылын, а сідз жӧ зэв ыджыт нефть куйлассэз.
Нефть куйлӧ горнӧй породаяс улын Аппалачскӧй гӧраяс дорын, Миссисипскӧй увтасын да Калифорнияын (карта, 202 лб.). Нефть куйлӧ матын Аппалачскӧй керӧссэз дынын керӧс порода куполлэз увтын, Миссисипскӧй лажмытін вылын да Калифорнияын (карта, 206 листбок).
Кӧрт рудаяс куйлӧны США-ын уналаын, а Верхньӧй ты дінын, Канадскӧй щит дорас, куйлӧны мирын медся озыр кӧрт рудаа местаяс. Кӧрт рудаэз США-ЫН пантасьлӧны уна местаэзын, а Вылын ты гӧгӧр, Канадскӧй шчит дорын, эмӧсь месторожденнёэз, кӧдна мирын зэв богатӧйӧсь.
Рытыввылыс США-лӧн озыр рӧма металлъясӧн, торъя нин ыргӧнӧн. США-лӧн рытвыв богат цветнӧй металлэзӧн, ёнажык медьӧн.
[США асыввывлӧн тэчас. [США асыввывлӧн строеннё.
Корсьӧй сброс визьсӧ. Адззӧ сброс визь.
МИССИСИПСКӦЙ РАВНИНА МИССИСИПИ РАВНИНА
КУМБЕРЛЕНДСКӦЙ ИЗШОМА ПЛАТО КУМБЕРЛЕНДСКӦЙ ИЗШОМА ПЛАТО
Изшом пластъяс Изшом пласттэз
АППАЛАЧСКӦЙ ГӦРАЯС АППАЛАЧ КЕРӦССЭЗ
Водопадъяслӧн да сброс визь Ваусяннэзлӧн да сброслӧн визь
Берег Берег
АТЛАНТИЧЕСКӦЙ ОКЕАН] АТЛАНТИКА ОКЕАН]
[Ва туйяс великӧй тыяс обласьтын. [Великӧй тыэз областьын вавыв туйез.
Корсьӧй Эрийскӧй канал да Великӧй тыясӧс Миссисипи ю вожъяскӧд ӧтлаалысь кык канал; висьталӧй тайӧ вожъясыслысь нимъяссӧ. Адззӧ Эрийскӧй канал и кык канал, кӧдна Великӧй тыэз ӧтлаӧтӧны Миссисипи ю притоккезкӧт; шуӧ энӧ притоккесӧ.
Петкӧдлӧй Ниагарскӧй водопадсӧ кытшовтысь канал. abu
Петкӧдлӧй места, кӧні Эрийскӧй канал да судоходнӧй Гудзон ю мунӧны сбросовӧй впадинаясӧд. Мыччалӧ места кытӧн Эрийскӧй канал да судоходнӧй Гудзон ю мунӧны сбросовӧй впадинаэз пыр.
Аппалачскӧй складкаяс Аппалачскӧй чукыррез.
Водопадъяслӧн да сбросъяслӧн визьяс Ваусяніннэзлӧн да чапканнэзлӧн виззез.
Каналъяс Каналлэз.
Главнӧй судоходнӧй визь тыяс вылын] Тыэз вылын главнӧй судоходнӧй виззез.]
[Вылі да улі давлениеа обласьтъяс январ тӧлысьын Войвыв Америкаын. [Ойвыв Америкаын январӧ вылын да лажмыт давленнёа областтезлӧн расположеннё.
Висьталӧй, мыйла асыввылас Войвыв Америкаын кӧдзыдджык рытыввылас дорысь. Объяснитӧ, мыля Ойвыв Америка асыввылын кӧдзытжык, нежели рытвылын.
Вылі давление ВЫЛЫН НЫРЫШТӦМ
Улі давление] ЛАЖМЫТ НЫРЫШТӦМ]
[США-лӧн видз-му овмӧс карта. [США-лӧн сельскохозяйственнӧй карта.
Петкӧдлӧй, кӧні вӧдитӧны хлопок, кӧні кукуруза. Мыччалӧ, кытӧн вӧдитсьӧ хлопок, кытӧн кукуруза.
Мыйла рис вӧдитӧны сӧмын лунвыв берегъяс дорын США-ын? Мыля рис вӧдитсьӧ токо США лунвыв береггез дынын?
Строевӧй вӧра областьяс Строевӧй вӧррезлӧн область
abu Керӧс поскотинаэз
Скалистӧй гӧраяса пояс abu
Кӧдза турунъяс да пӧскӧтинаяс Кӧдзан туруннэзлӧн да йӧла подавӧдитӧмлӧн районнэз
Прерияяс Прерияэз
Кос областьяс Кӧс область
Ярича шобді Ося шогді
Хлопок Хлопок пояс
Кукуруза да ӧзима шобді Районнэз кӧднаын унажык кӧдзсьӧ кукуруза да ӧзимовӧй шогді
Рис Рис вӧдитан районнэз
Фрукты] Садвӧдитӧм]
[Главнӧй полезнӧй ископаемӧйяс США-ын. [США-лӧн главнӧй пользаа шедтӧссэз.
Петкӧдлӧй из шом да кӧрт руда куйланінъяс — медся гырысьяссӧ. Мыччалӧ медпаськыт изшом да кӧрт куйлассэз.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны гӧраясын США Рытыввылын?] Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны керӧссэзын США рытвылын?
Нефть куйланінъяс Куйланіннэз:
Нефть перъян главнӧй местаяс нефтьлӧн
Кӧрт кӧртлӧн
Ыргӧн мидьлӧн
Бурӧй шом руд шомлӧн
Изшом] изшомлӧн]
Ылыс Рытыв. ЫЛІСЬ РЫТВЫВ.
Ылыс Рытыв лоӧ Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн, кӧні кыпӧдчӧны гӧраяс — Прибрежнӧйяс, Каскаднӧйяс да Сьерра-Невада, да кӧні визувтӧны юяс — Колумбия да Сакраменто. Ылісь Рытвыв куйлӧ Лӧнь океан береггез вылын, кытӧн лэбӧны керӧссэз — Берегдорсяэз, Каскаднӧйез, Сьерра-Невада — и кыт визывтӧны юэз — Колумбия и Сакраменто.
Сэні сулалӧны штатъяс: Вашингтон, Орегон да Калифорния. Сэтчин эмӧсь штаттэз: Вашингтон, Орегон и Калифорния.
Найӧ кыссьӧны войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км кузяысь унджык, а сы понда природаыс сэні разнӧй. Нія ойвывсянь лунвылӧ нюжалӧмась унажык 2 сюрс км-ся, а сійӧн ныын природаыс быдкодь.
Войвылын став гӧраясыс — Прибрежнӧйяс и Каскаднӧйяс — эжсьӧмаӧсь джуджыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны американскӧй гӧрд пожӧмъяс да зэв гырысь кедръяс (мамонтовӧй пуяскӧд ӧти пӧрӧдаысь). Ойвылын быдсӧн керӧссэс — Берегдорсяэз и Каскаднӧйез — вевттьӧмӧсь могучӧй вӧррезӧн, кӧдна сулалӧны американскӧй гӧрд пожуммезісь да исполинскӧй кедраэзісь (сія жӧ породаись, што и мамонтовӧй пуэз).
Быдмӧны найӧ 100 м судтаӧдз; тайӧ — медся сук строевӧй вӧръяс став му вылын. Нія вылынаӧн овлӧны 100 метрӧдз и образуйтӧны му вылын медтшӧк строевӧй вӧррез.
Зэв джуджыд да зэв веськыд пуяс сулалӧны мӧда-мӧд дінас матын, сы понда татшӧм вӧрад пемыд да ва, муыс вевттьысьӧма нитшъясӧн да папоротникъясӧн. Мощнӧй и стройнӧй пуэз ӧтамӧдкӧт сулалӧны зэв матына, а сійӧн сэтшӧм вӧрын пемыт и мускыт, му вевттьӧма нитшшезӧн да папоротниккезӧн.
Татшӧм пуясыс быдмылісны войдӧр и Важ светын — Европаын да Азияын, но сэні найӧ пӧгибнитісны медбӧръя ледник дырйи. Этатшӧм жӧ пуэз быдмывлісӧ одзжык и Важ светын — Европаын и Азияын, но сэтчин нія кулісӧ медбӧрья ледниковӧй период дырни.
Ӧнія кадӧ тайӧ пуясыслы отсалӧ быдмыны умереннӧй да васӧд климат: сэні пырджык овлӧны васӧд тӧвъяс да циклонъяс, кодъяс локтӧны океансянь материк вылӧ. Миян эпохаӧ эна пуэз быдмӧмлӧ США-ЫН способствуйтӧ умереннӧй да мускыт климат: сэтӧн господствуйтӧны мускыт тӧввез да циклоннэз, кӧдна мунӧны океансянь материк вылӧ.
Вӧр овмӧсын уджалӧны уна йӧз Колумбия ю бассейнын. Вӧр хозяйствоӧн Колумбия ю бассейнын занимайтчӧны зэв уна отир.
Вӧр пӧрӧдӧм мунӧ тӧлын лымйӧн тыртӧм гӧра бокъясын механическӧй вӧр пилитан станокъясӧн, кодъяс кокниа вундӧны 2–3 м кузя диаметра пуяс. Вӧрзаптан тӧлӧн мунӧ керӧс покаттэз вылын, кӧдна вевттьӧмась лымӧн, механическӧй вӧрпилитан станоккезӧн, кӧдна кокнита орӧтӧны пуэз, диаметрӧн 2–3 метр.
Зэв гырысь пуяс, дзоньнас либӧ пилитӧмӧн, лэдзӧны гӧраяс вывсянь вӧчӧм туйяс вывті гусеничнӧй тракторъясӧн да сӧвтӧны кӧрт туйса поездъяс вылӧ. Зэв ыджыт керрез, быдсаӧсь либо пилитӧмӧсь торрез вылӧ, нюжӧтӧм туйез кузя керӧссэз вылісь лэдзчӧтсьӧны вына гусеничнӧй тракторрезӧн и тэчсьӧны кӧрттуй поезддэз вылӧ.
Тулысын, кор джуджыд лымйыс сылӧ да туӧны юяс, став ӧстальнӧй пӧрӧдӧм вӧрсӧ кылӧдӧны Колумбия ю вом дорӧ, кӧні стрӧитӧма гырысь вӧр пилитан заводъяс да кытчӧ локтӧны прилив дырйи океанскӧй суднояс. Тулысӧн, кӧр сылӧны ыджыт лыммез и ыждӧны ю ваэз, быдсӧн остальнӧй заптӧм вӧр кылӧтсьӧ Колумбия ю уссё дынӧ, кытӧн строитӧмась ыджыт вӧрпилитан заводдэз и кытчӧ прилив дырни локтӧны океанскӧй судноэз.
Прилив вынсӧ используйтӧны тайӧ заводъясас вӧр пилитан станокъяс уджӧдӧм вылӧ: прилив дырйи море ваыс уськӧдчӧ завод бердын вӧчӧм бассейнӧ да мунӧ заводскӧй электростанция турбинаяс пыр; отлив дырйи ваыс мунӧ мӧдарӧ да бара бергӧдлӧ турбинаяссӧ. Приливлӧн вын эна заводдэз вылын используйтсьӧ действияӧ вӧрпилитан станоккез вайӧтӧм понда: прилив дырни море ва уськӧтчӧ бы бассейнӧ, кӧда керӧма завод дынын, и лэдзсьӧ заводскӧй электростанция турбинаэз пыр; отлив дырни ва мунӧ бӧр и бӧра жӧ бергӧтӧ энӧ турбинаэсӧ.
Вӧр промышленносьтын уджалысь рабочӧйяслы овны сьӧкыд; гожӧмын найӧ кольӧны уджтӧг, тӧлын олӧны лагеръясын, дзескыд да лёк сынӧда баракъясын; сэні жӧ пачьяс весьтын косьмӧ налӧн лунтырӧн кӧтасьӧм ва паськӧмныс. Вӧр промышленнӧй рабочӧйезлӧн олан сьӧкыт: гожумӧ нія кольччӧны уджтӧг, тӧлӧн олӧны лагеррезын, дука да дзескыт бараккезын, кытӧн не пыр кежӧ керӧм горрез вевдӧрын косьмӧ нылӧн лунӧн вамӧм паськӧм.
Сёясӧн вӧрлэдзысьяс быд во калечитчӧны да кулӧны пӧрӧдан пуяс улын, — уджавны заставляйтӧны найӧс тэрыба да доймӧмысь виччысьтӧг. Сёэзӧн вӧркераліссез быд годӧ лоӧны калекаэзӧн да кулӧны пӧран пуэз увтын, сідз кыдз нійӧ уджын тэрмӧтӧны и оз сетӧ берегитчыны.
Пуяс пӧрӧдны заводитігӧн, вӧр лэдзысьяс медвойдӧр кералӧны (сувйӧны) налысь увъяссӧ; сы могысь найӧ кайӧны пу вылас, — кокъясас налӧн стальнӧй шпоръяс, а мышку саяс гез. Пу пӧрӧттӧдз, вӧркераліссез медодз сійӧ весӧтӧны уввезісь, кайӧны сы вылӧ коккезын стальнӧй спораэзӧн да спина сайын трос отсӧтӧн.
Кайӧны найӧ век вылӧджык да вылӧджык, мыйвынсьыс ӧвтӧны черӧн, гӧгӧрыс качӧны чагъяс; тадзи вӧр лэдзысьяс кайӧны 70–80 м судтаӧдз, сэсся кералӧны пу йывсӧ (¼ м кыза кымын); грыма-йиркакыліг усьӧ пу йылыс муӧ, а пуыс ёна зэв лайкъялӧ... рабочӧй сы вылын ӧшалӧ, кутчысьӧ кияснас, шпоръяснас. Сійӧ зэв кокниа вермас усьны. Сё вылынжыка да вылынжыка кайикӧ и быд вынӧн черӧн макайтчикӧ, мыйись сідз и чеччалӧны чаггез, вӧркераліссез кайӧны 70–80 м и орӧтӧны пу йыв (кызаӧн ¼ метр гӧгӧр), мый бӧрсянь сія усьӧ му вылӧ зэв ыджыта грохнитчӧмӧн, а пу ствол качайтчӧ паськыт круг сьӧрті: рабочӧй ӧшалӧ киэзӧн да шпораэзӧн видзсьӧмӧ,, рискуйтӧмӧн, што сія мезмас и усяс улӧ.
Зэв ӧпаснӧй удж сідзжӧ моторнӧй пилаяс вылын да подъёмнӧй кабельяс бердын. Опаснӧй удж сідз жӧ моторнӧй пилаэз вылын да подъёмнӧй кабеллез вылын.
Став уджсӧ вӧчӧны тэрыба — камандуйтӧны капиталлӧн приказчикъяс; вӧр районъясса газетъясын пыр печатайтӧны татшӧм юӧръяс: Быд уджжез керсьӧны тэрмӧтӧмӧн, капитал приказчиклӧн команда увтӧ, и вӧр район газетаэзын пыр печатайтчӧны сэтшӧм известияэз:
«X. Ц., 18 арӧса, вӧр лэдзысь, кулі места вылас «А» лагерын «цеп орӧм понда». „Х. Ц., 18 годся, вӧркералісь, чеп орӧмсянь „А“ лагерын вӧлі вийӧма мгновеннӧя“.
«У. И., 45 арӧса, кучкысис пӧран пуысь чеччыштӧм увйӧн. „У. И., 45 годся, вачкис сылӧ улӧн, кӧда чеччӧвтіс усян пуись.
Пыр жӧ куліс.» Вӧлі вийӧма мгновеннӧя“.
Сы пыдди вӧр промышленносьт нуӧдысь компаниеяс босьтӧны гырысь барышъяс. Но зато вӧрпромышленнӧй компанияэз получайтӧны ыджыт прибыллез.
Асланыс лагеръясын вӧрын найӧ вузалӧны рабочӧйяслы став продуктаяссӧ кык мындаӧн донӧнджык орчча каръясын серти, а кодкӧ кӧ рабочӧйяс пытшкысь ӧткажитчас налысь ньӧбасьны, сэтшӧмъяссӧ пырысьтӧм-пыр жӧ вӧтласны удж вылысь. Сійӧн, што нылӧн эмӧсь вӧр лагеррез, нія вузалӧны рабочӧйезлӧ быдсӧн продуктаэз кыкись донӧнжыка, нежели кыдз нія вузассьӧны соседся городдэзын; а ежели кинкӧ рабочӧйез коласісь босьтӧмись ӧткажитчӧ, то сэтшӧм рабочӧйезӧс сэкжӧ увольняйтӧны.
Вӧр тыра океанскӧй суднояс мунӧны тасянь ылі странаясӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ, США Атлантическӧй берегъясӧ. Вӧрӧн грузитӧм океанскӧй судноэз мӧдӧтсьӧны тасян ылын странаэзӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ и США Атлантика берег доррезӧ.
Колумбия ю вом дорын, а сідз жӧ и мукӧд посньыдджык ю вом доръясын, кодъяс усьӧны Тихӧй океанӧ, олӧ уна чери лосось пӧрӧдаясысь. Колумбия да мӧдік учӧтжык ю уссёэз дынын, кӧдна усьӧны Лӧнь океанӧ, олӧны уна чериэз лосось породаэзісь.
Тайӧ чериясыс олӧны мореын, но кульмигас тулысын найӧ пырӧны юясӧ; сэки найӧс и кыйӧны. Эна чериэз олӧны мореын, но асланыс пӧк лэдзӧм понда, унажыксӧ тулысӧ, петӧны юэзӧ; эта кадӧ и мунӧ нійӧ кыйӧмыс.
Ю вом доръясын стрӧитӧма гырысь консервнӧй заводъяс. Ю уссёэз дынын керӧмась ыджыт консервакеран заводдэз.
Чери овмӧс кыпӧдӧм могысь американецъяс стрӧитісны чери вӧдитан заводъяс; сэні чери пӧкйысь петӧм посньыдик черияссӧ лэдзӧны ю йывъясӧ. Чери хозяйство видзӧм понда американеццез керисӧ черипаськӧтан заводдэз, кытӧн пӧкись петкӧтсьӧны малькиэз, кӧдна лэдзсьӧны ю катыттэзын.
Быдмыштӧм бӧрас черияс лэччӧны мореясӧ да сэні быдмӧны гырысь чериясӧ, кодъяс кульмиганыс пырӧны юясӧ. Ыджыта моз быдмӧм малькиэзӧс лэдзӧны мореӧ и сэтчин нія быдмӧны гырись чериэзӧдз, кӧдна пӧк лэдзӧм понда мунӧны юэзӧ.
Лунвылынджык, Калифорния штатын, климатыс косджык; мамонтӧвӧй пуяс сэні паныдасьлӧны сӧмын негырысь рощиясӧн, шуам, Иосемитскӧй национальнӧй паркын (196 лб.). Лунвылынжык, Калифорния штатын, климат кӧсжык, и мамонтовӧй пуэз пантасьӧны сэтчин кыдз неыджыт рассэз, шуам, Иосемитскӧй национальнӧй паркын (200 листбок).
Калифорнийскӧй долина, коді куйлӧ Каскаднӧй гӧраяс да Сьерра-Невада костын, кыссьӧ 800 км кузя, а пасьтаыс сылӧн 90 км. Калифорнийскӧй долина, кӧда куйлӧ Каскаднӧй да Сьерра-Невада керӧссэз коласын, нюжалӧма, паськытанас 90 километрӧдз, 800 километр ылына.
Тайӧ — фрукта пуяса, виноградникъяса да вотӧс быдмӧгъяса оръявлытӧм сад. Сія мыччалӧ асьсӧ сплошнӧй сад фруктовӧй пуэзӧн, виноградниккезӧн да ягӧд быдмассэзӧн.
Садъяс сэні сулалӧны правильнӧй квадратъясӧн; найӧс орошайтӧны гӧра выв юясыс, кодъяс лэччӧны Сьерра-Невада бокъяссянь. Саддэз расположитӧмась кыдз правильнӧй квадраттэз, кӧдна искусственнӧя орошайтсьӧны Сьерра-Невада покатіннэз вылісь визывтан керӧс юэзісь ваӧн.
Уна ва да югыд шонді отсалӧны садъяслы сетны уна плодъяс — персикъяс, апельсинъяс, абрикосъяс, миндаль да с. в. Зэв уна ва да мича шонді отсалӧны персиковӧй, апельсиновӧй, лимоннӧй, абрикосовӧй, миндальнӧй да мӧд. саддэз тырсялӧмлӧ.
Урожай босьтігӧн садъясын уджалӧны дас сюрсъясӧн рабочӧйяс; найӧ босьтӧны фруктъяс, тэчӧны найӧс ящикъясӧ, Асыввыв штатъясӧ да консервнӧй заводъясӧ нуӧм вылӧ. Урожай босьтікӧ саддэзын уджалӧны дас сюрс рабочӧйез, кӧдна босьтӧны фрукттэз да Асыввыв штаттэзӧ да консервнӧй заводдэзӧ мӧдӧтӧм понда тэчӧны нійӧ ящиккезӧ.
Сыысь ӧтдор, зэв уна фруктъяс косьтӧны шонді водзын. Этася, ӧддьӧн уна фрукттэз косьтіссьӧны шонді морос вылын.
Тӧвся войясӧ овлӧны кынмавлӧмъяс, но накӧд бура вермасьӧны: пуяс костас ӧзтӧны нефть грелкаяс. Тӧлӧн овлӧны ойся кӧдздӧтӧммез, но ныкӧт паныт успехӧн вермасьӧны: пуэз коласын ӧзтӧны нефтянӧй горелкаэз.
Му пытшкыс Калифорниялӧн озыр вӧлі зарниӧн, но зарни россыпъясыс ӧні гӧльмисны ёна перйӧмла. Калифорниялӧн недраэз вӧлісӧ ёна богатӧсь зарниӧн, но зарниа россыппез бырисӧ ни.
Сы пыдди рытыввыв берегъясас Калифорния штатын, Кордильерыяс подулын, аддзӧма зэв озыр нефтяинъяс, сэні ӧдйӧ кыптіс нефтянӧй вышкаяслӧн дзонь вӧр. Сы понда Калифорния рытвыв штат береггезын, Кордильеррез кок увтын, адззӧмась богатӧй нефть куйлассэз, и татӧн чожа мыччисисӧ быдса вӧр нефтя вышкаэз.
Регыдӧн быдмис сідз жӧ Лос-Анжелос кар (Лос-Анджелес). Сідз жӧ чожа быдмис город Лос-Анжелос (Лос-Анджелес).
Перйӧм нефтьыс нефтепроводъяс кузя мунӧ нефтеперегоннӧй заводъясӧ да морскӧй гаваньясӧ, кӧні сійӧс качайтӧны наливнӧй суднояс (танкеръяс) трюмӧ. Судзӧтан нефть мунӧ нефтепроводдэзӧт нефтеперегоннӧй заводдэзӧ да море гаваннез дынӧ, кытӧн сія качайтсьӧ кисьтана трюм судноэзӧ (танкеррезӧ).
Тайӧ судноясыс нуӧны сійӧс Нью-Йоркӧ Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ, да с. в. водзӧ переработайтӧм вылӧ. Эна судноэз кыскӧны сійӧ Нью-Йоркӧ, Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ и с. одз., кытӧн бы сійӧ переработайтісӧ одзлань.
Лос-Анжелос — медся ыджыд кар Ылыс Рытывлӧн. Лос-Анжелос — Ылісь Рытвывлӧн медыджыт город.
Лос-Анжелос гӧгӧрын сулалӧны апельсин, лимон да пальма садъяс. Лос-Анжелослӧн окрестносттез вевттьӧмӧсь апельсин, лимон да пальма рассэзӧн.
Ваыс тайӧ садъясас, а сідз жӧ и карас, локтӧ медся кузь водопроводӧд мирын (350 км.) Сьерра-Невада бокъяссянь (гӧра выв тыысь). Ва эна саддэзӧ, а сідз жӧ и городӧ локтӧ покаттэз вылісь (керӧса тыись) Сьерра-Невада мирын ӧддьӧн кузь водопроводӧт (350 км).
Кар бердас матын сулалӧ Голливуд — мирӧвӧй киноцентр, гырысь кинофабрикаясӧн. Матын город дынын эм Голливуд — мировӧй киноцентр, кытӧн зэв уна ыджыт кинофабрикаэз.
Сэні неыджыд местаын ӧтлаасьӧны быдсяма ландшафтъяс: море, вӧръяса, нэмӧвӧйя лымъя да ущельеяса гӧраяс (Сьерра-Невада), пустыня, мича оазисъяс да с. в. Сэтӧн неыджыт пространство вылын тӧрӧны быдкодь ландшафттэз: море, вӧррезӧн, векся лыммезӧн да ущеллёэзӧн керӧссэз (Сьерра-Невада), пустыня, чветитан оазиссэз и с. одз.
Подтропическӧй климат вӧсна киносъёмкаяс во гӧгӧр мунӧны. Киносъёмкаэз, сы кузя, што тропикувдӧрся климат, керсьӧны быдса год.
Рабочӧй кварталъяс тайӧ карас няйтӧсь, сэні абу некутшӧм быдмӧг, ва оз тырмы: некымын барак вылӧ воӧ ӧти кран. Эта город рабочӧй кварталлэзын абуӧсь некытшӧм быдмассэз, нятьӧсьӧсь и страдайтӧны ватӧг олӧмись: неӧтік барак вылӧ усьӧ токо ӧтік кран.
Электрическӧй би ӧзйӧ сэки сӧмын 9 часӧдз рытнас (нефтянӧй компаниеяскӧд вӧчӧм договор серти), а сы бӧрын рабочӧйяслы лоӧ ӧзтыны карасина лампаяс. Эна посёлоккезын электрическӧй лампочкаэз сотчӧны токо рытӧн 9 часӧдз (нефтянӧй компанияэзкӧт договор сьӧрті), а сы бӧрын рабочӧйез долженӧсь ӧзтыны керосиновӧй лампаэз.
Мирӧвӧй кризис понда уна дас сюрс рабочӧйӧс вӧтлӧма удж вылыс, вӧтлӧма патераясысь семьяясныскӧд. Мировӧй кризис увья не ӧтік дас сюрс рабочӧйез уволитӧмась и вашӧтӧмась патераэзісь ӧтлаын семьяэзкӧт.
Сан-Франциско — важнӧй порт залив бердын, кытчӧ усьӧ Сакраменто ю. Сан-Франциско — важнӧй порт залив дынын, кӧдаӧ усьӧ Сакраменто ю.
Почтово-пассажирскӧй туй йитӧ Сан-Францискоӧс став гырысь портъяскӧд мирын. Почтово-пассажирскӧй виззез (линияэз) йитӧны Сан-Францискосӧ быдсӧн мирын ыджыт порттэзкӧт.
Сиэтл — ӧдйӧ быдмысь том порт, фиорд берег вылын, Ванкувер ді сайын. Сиэтль — неважся чожа быдман порт, кӧда сулалӧ Ванкувер остров сайын Фиорда берег вылын.
Сы пыр мунӧ волысьӧм Япониякӧд да Китайкӧд. Сы пыр мунӧны сообщеннёэз Япониякӧт да Китайкӧт.
Морскӧй туй Сиэтлсянь Японияӧдз ёна дженьыдджык, Сан-Францискосянь серти (видз. глобус). Море туй Сиэтлись Японияӧдз уна дженытжык, нежели Сан-Францискоись (видзӧт глобус).
Нёль тихоокеанскӧй туй ӧтлаалӧ Сиэтлӧс, Сан-Францискоӧс да Лос-Анжелосӧс Атлантическӧй океан берегъяскӧд (карта, 204 лб.). Нёль лӧньокеанскӧй туйез ӧтлаӧтӧны Сиэтль, Сан-Франциско и Лос-Анжелос Атлантика берег доркӧт (карта, 208 листбок).
Экспрессъяс, кодъяс петӧны Асыввылысь, воӧны Ылыс Рытыввылӧ 2½ сутки мысти. Экспрессэз, кӧдна мунӧны Асыввывсянь, локтӧны Ылісь Рытвылӧ 2½ суткиӧн.
[Тихӧй океан берегъяс вылын кӧрт туйяс. [Лӧньокеанскӧй кӧрттуйез.
Лыддьӧй, кымын кӧрт туй США-ын да Канадаын. Лыддьӧ, кыныма нія США-ын да Канадаын.
Висьталӧй главнӧй помасянінъяссӧ (пунктъяссӧ) налысь.] Шуӧ нылісь главнӧй конечнӧй пункттэз.]
Скалистӧй гӧраясын да Ыджыд Бассейнын штатъяс. Скалистӧй керӧссэзлӧн да Ыджыт Бассейнлӧн штаттэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй скалистӧй гӧраяс да плоскогорьеяс: Ыджыд Бассейн да Колорадо. Мыччалӧ Скалистӧй керӧссэз да волькыткерӧсаиннэз: Ыджыт Бассейн и Колорадо.
Уна-ӧ сэні усьӧны осадокъяс? Уна я сэтчин усьӧны осадоккез?
Гӧра выв штатъяс босьтӧны зэв ыджыд плӧщадь — пӧшти коймӧд юкӧнсӧ США-лысь, но населениеыс сэні шоч — 2 мортысь этша 1 кв. км вылӧ. Зэв ыджыт площадь — почти США-лісь куимӧт часть занимайтӧмӧн, керӧс штаттэзлӧн населеннё шоч — 1 кв. км вылӧ усьӧны 2 мортся етшажык.
Лымйӧн тырӧм гӧра хребетъяс, куш скалаяс, солончаковӧй пустыняяс да шочиник туруна степъяс босьтӧны сэні зэв уна места. Керӧс хребеттэз, кӧдна вевттьӧмась лыммезӧн, куш скалаэз, солончаковӧй пустыняэз да степпез, кӧдна вевттисьӧмась шочыник турунӧн, сэтӧн занимайтӧны зэв ыджыт пространствоэз.
Нянь муяс паныдасьлӧны шоча. Сю ыббез пантасьлӧны шоча.
Му пытшкас ва чӧжӧм могысь сэні муяссӧ гӧрӧны да небзьӧдӧны пиняясӧн тулыссянь сёр арӧдз да кӧдзӧны сӧмын мӧд воас шобді либӧ ид. Мусинын влага ӧксьӧм понда сэтӧн ыбсӧ гӧрӧны и рышкытсьӧтӧны сійӧ пиняэзӧн тулыссянь и сёр арӧдз сідз, медбы сійӧ кӧдзны токо мӧдік годӧ шогдіӧн либо идӧн.
Мукӧдлаын вӧчӧмаӧсь гӧраяс вывсянь лэччысь юяс вылын прудъяс. Мукӧд местаэзын юэз вылын, кӧдна визывтӧны керӧссэз вылісь, керӧмась пруддэз.
Аризона штатын, неыджыд ю вылын, коді визувтӧ пыді долинаын, вӧчӧма 84 м судта плотина; сы понда сэні артмис ыджыд пруд, кысянь нуӧдӧма каналъяс зэв бур фруктӧвӧй садъясӧ, кодъяс кыссьӧны 1000 кв. км вылын. Сідз, Аризона штатын, неыджыт ю вылын, кӧда визывтӧ пыдын долинаӧт, керӧма плотина, вылынаӧн 84 метр; эта кузя аркмис ыджыт пруд, кӧдаись каналлэзӧн орошайтсьӧны роскошнӧй фруктовӧй саддэз, кӧдна паськалӧмась 1000 кв. км вылӧ.
Уна места скалистӧй гӧраяс обласьтын босьтӧны пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧны ыж стадаяс. Уна места Скалистӧй керӧссэз областтезын занимайтӧны поскотинаэз, кытӧн видзсьӧны баля стадоэз.
Гожӧмын пастухъяс верзьӧма вӧлӧн, овчарка-понъяскӧд вӧтлӧны стадаяссӧ гӧраясӧ, кӧні, гӧра бокъясас да долинаясын, вежӧдӧны лугъяс; арын найӧ бӧр локтӧны фермаясӧ да видзӧны ыжъяссӧ ид да шобді идзапод вылын, а сідзжӧ люцернаӧн кӧдзӧм муяс вылын. Гожумӧ вӧввез вылын верзьӧмӧн и поннэзӧн — овчаркаэзӧн пастуххез вашӧтӧны стадоэсӧ керӧссэз вылӧ, кытӧн покаттэзын да долинаэзын вежӧтӧны видззез; арӧн нія бӧр локтӧны фермаэз дынӧ и сэтӧн видзӧны баляэсӧ вундӧм ид да шогді поддэз вылын, а сідз жӧ и ыббез вылын, кӧдна кӧдзӧмась люцернаӧн.
Тайӧ турунсӧ кос местаясын США-ын кӧдзӧны шобді да ид бӧрын да видзӧны сы вылын (турун кӧдза вылас) ыжъяссӧ 5–6 воӧдз; сы бӧрын мусӧ бара гӧрӧны. Этӧ турунсӧ кӧс местаэзын США-эз кӧдзӧны шогді да ид бӧрын и видзӧны сы вылын баляэз 5–6 год, мый бӧрын ыбыс бӧра гӧрсьӧ.
Став гӧра выв штатъясыс страдайтӧны атмосфернӧй осадокъяс ёна вежласьӧмысь; татшӧм вежласьӧмыс мунӧ, кыдзи приметитӧмаӧсь, нелямын воӧн. Быдсӧн керӧс штаттэз страдайтӧны сысянь, што ёна вежсьывлӧны атмосфернӧй осадоккез, эта дырни колӧ висьтавны и сійӧ, што эна колебаннёэз понда заметитӧма нёльдасгодся период.
Ӧні сэн косьмӧм мунӧ: грунтӧвӧй ваяс косьмӧны, тыяс ямӧны да косьмӧны, ледникъяс гӧраяс вылын ёна чинӧны. Ӧння кадӧ мунӧ косьмӧм: грунтовӧй ваэз косьмӧны, тыэз чинӧны и сідзжӧ косьмӧны, керӧссэз вылын ледниккез чинӧны зэв ёна.
Сувтӧдӧны вопрос видз-му уджалысь населениеӧс мӧд местаӧ вуджӧдӧм йылысь. Сувтӧтчӧ вопрос мууджалісь населеннёӧс массовӧя выселеннё йылісь.
Медся кос да куш местаяссӧ Ыджыд Бассейнын торйӧдӧма торъя лагеръясӧ (резервацияясӧ) индеецъяслы. Ыджыт Бассейнлӧн медкӧс да пустыннӧй местаэз торйӧтӧмась индееццез понда торья лагеррезӧ (резервацияэзӧ).
Олӧны сэні индеецъяс зэв гӧля, медасьӧны батракъясӧ орчча крупнӧй скӧт видзысьяс ордӧ, корӧны милӧстина кӧрт туй станцияясын. Олӧны индееццез ӧддьӧн беднӧя, медасьӧны соседся гырись подавӧдитіссезлӧ батраккезӧ и кӧрттуй станцияэзын ветлӧтӧны кортӧн.
Но главнӧй уджыс гӧра выв штатъяс овмӧсын — металлъяс перйӧм: ыргӧн, свинеч, цинк, эзысь да зарни. Керӧс штаттэзын хозяйстволӧн главнӧй занятия — эта металлэз шедтӧм, кыдз медь, свинеч, цинк, серебро да зарни.
Ыргӧн перъян рудникъясын уджалӧны 100 сюрсъясӧн горнякъяс. Медь рудниккезын уджалӧны горняккез сё сюрссэзӧн.
Рудасӧ сэні жӧ кисьтӧны заводъясын. Руда сэтӧн жӧ заводдэзын сылӧтӧны.
Гӧра выв штатъяс сетӧны джын ыргӧнсьыс унджык, мыйта перйысьӧ США-ын. Керӧс штаттэз быд медь шедтӧмись США-ын сетӧны джынсӧ.
Медся ыджыд карыс — Денвер сулалӧ Скалистӧй гӧраяс асыввыв дорын, из шом перъян шахтаяссянь матын. Медыджыт Денвер город сулалӧ Скалистӧй керӧссэз асыввыв дорын, матын изшом сахтаэз дынын.
Йеллоустонскӧй национальнӧй парк, коді сулалӧ Йеллоустон ю йыв дорын (Миссурилӧн веськыд вож), видзӧны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі векысянь. Йеллоустонскӧй национальнӧй парк, кӧда сулалӧ Йеллоустон ю истоккезын (Миссурилӧн веськытвыв приток), видзсьӧ аслас первобытнӧй видын.
Плӧщадьыс сылӧн 8671 кв. км, веркӧсыс гӧраяса, хребетъяс кайӧны З½ сюрс м судтаӧдз. Площадь сылӧн 8671 кв. км, вевдӧрыс керӧса, хребеттэзӧн, кӧдналӧн вылыныс 3½ сюрс м-ӧдз.
Гӧра бокъясас да долинаясын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс; сэні олӧны пушнӧй зверъяс, шуам, ручьяс, ошъяс, да вӧрса пӧткаяс; туруна платояс вылын йирсьӧны йӧраяс да бизонъяс. Керӧс покаттэз вылын да долинаэзын быдмӧны зэв бур лысъя вӧррез, кӧднаын ӧддьӧн уна видзсьӧны пушнӧй звиррез, кыдз руччез, ошшез да вӧр кайез; туруна платоэз вылын видзсьӧны лоссез да бизоннэз.
Тайӧ став животнӧйясыс ӧні ньӧти оз повны мортысь, а бизонъяс лоины пӧшти домашньӧй животнӧйяс кодьӧсь, быттӧ мӧсъяс (локтӧны йӧз дінӧ сёянла). Быдас эна животнӧйес озӧ полӧ ӧні мортісь, а бизоннэз керсисӧ почти сэтшӧм жӧ киаэзӧн, кыдз и мӧссэз (локтӧны сёянла отир дынӧ).
Но туристъясӧс татчӧ кыскӧны пӧсь источникъяс (тані 3600 кымын) да гейзеръяс. Гейзеръяс пиысь ӧти — Великанша — койыштӧ 100 м вылнаӧ фонтан. Но главнӧйыс, мый кыскӧ татчӧ туристтэзӧс, — эта дзирыт источниккез, кӧдна лыддиссьӧны 3600 гӧгӧр, и гейзеррез, кӧдна коласісь ӧтік — Великанша чапкӧ фонтан 100 метр вылына.
Сэсся мичаӧсь Йеллоустон юлӧн каньонъясыс, кодъяслӧн эмӧсь 300 м-ысь джуджыдджык кыркӧтшъяс. Басӧкӧсь, медбӧрын, Йеллоустон юлӧн каньоннэз, обрыввезӧн, кӧдналӧн вылынаыс унажык 300 метрся.
Прерияяса Плато. Прерия плато.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Скалистӧй гӧраяссянь асыввылӧ. Висьталӧ юэз, кӧдна визывтӧны Скалистӧй керӧссэзсянь асыввылӧ.
Петкӧдлӧй прерияяса Плато. Мыччалӧ Прерия плато.
Кутшӧм сэні овлӧ гожӧмыс? Кытшӧм сы вылын овлӧ гожум?
Кутшӧм воча мунысь тӧвъяс сэні вермӧны паныдасьны? Кытшӧм паныт мунан тӧввез сэтчин вермасӧ пантасьлыны?
Уна-ӧ сэні усьӧ осадок? Уна я сэтчин усьӧны осадоккез?
Асыввылын Скалистӧй гӧраяс крута помасьӧны прерияяса Платолань. Асыввылын Скалистӧй керӧссэз крута орӧны Прерия плато дынӧ.
Тайӧ плоскогорьеыс мунӧ 2500 км кузя лунвывсянь войвылӧ да 400–500 км гӧгӧр рытывсянь асыввылӧ. Эта волькыткерӧсаин лунвывсянь ойвылӧ нюжалӧма 2500 км вылӧ и рытвывсянь асыввывлӧ 400–500 км вылӧ.
Кызвын местасӧ сэні босьтӧны степ выв пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧ уна миллион душ скӧт: ыжъяс, сюра гырысь скӧт, вӧвъяс. Ыджытжык часть сылісь занимайтӧны степнӧй поскотинаэз, кӧдна вылын видзсьӧны подаыс миллионнэзӧн, кыдз баляэз, гырись сюра пода, вӧввез.
Скӧт быдмӧ вӧля вылын, пӧскӧтинаясын; стадаяссӧ вӧтлӧны местаысь местаӧ пастухъяс — ковбойяс; найӧ быд лун мунӧны верзьӧмӧн сё километрӧдз; тулысын найӧ пасйӧны (клеймитӧны) том куканьясӧс, а арын бӧрйӧны бурджык животнӧйяссӧ асыввылӧ мӧдӧдны. Пода унажыксӧ быдтіссьӧ кокувтісь турун вылын, и сылӧн стадоэз вашӧтлывсьӧны местаись местаӧ пастуххезӧн — ковбойезӧн, кӧдна быд годӧ верзьӧмӧн мунӧны сё километрӧдз, тулысӧн томыник куканнесӧ нія клеймитӧны, а арӧн асыввылӧ мӧдӧтӧм понда бӧрйӧны буржык животнӧйезӧс.
Кузь поездъяс нуӧны сэтчӧ скӧтӧс кукурузаӧн тшӧгӧдӧм вылӧ. Кузь поезддэз кыскӧны сэтчин кукурузаӧн вердӧм понда пода.
Кризис понда скӧт видзӧм ӧні чинӧ. Кризис увья подавӧдитӧмыс, однако, чинӧ.
Американскӧй правительство ньӧбӧ фермеръяслысь донтӧм донысь миллион душъясӧн скӧтсӧ; сійӧ мунӧ му вынсьӧдан тукъяс вӧчӧм вылӧ. Американскӧй правительство ньӧбӧ фермеррезлісь зэв донтӧма миллионнэзӧн пода, кӧдна мунӧны удобряйтан туккез керӧм вылӧ.
Тшыгъялысь уджтӧм йӧзлы яй оз сетны. Тшыгьялісь уджтӧм отирлӧ яй оз сетассьы.
Асывладорас прерияясын, кӧні овлӧны зэръяс Мексиканскӧй заливсянь локтысь тӧвъяс дырйи, пӧскӧтинаяс вежсьӧны муясӧн, кӧні кӧдзӧны шобді, зӧр (войвылын) да кукуруза (лунвылын). Прерия асыввыв дорын, кытӧн усялӧны зэррез Мексиканскӧй заливсянь тӧввез дырни, поскотинаэз туйӧ местаэз вылын кӧдзӧны шогді, зӧр (ойвылын); кукуруза (лунвылын).
Тані — чернозём, но урожайяслы вредитӧны кос поводдяяс, кодъяс овлӧны вой тӧвъяс дырйи и торъя нин рытыв тӧвъяс дырйи. Мусин эстӧн сьӧдмусина, но урожайезлӧ вредитӧны засухаэз, кӧдна овлӧны ойвыв и ӧддьӧнжык рытвыв тӧввез дырни.
[Прерияяса плато. [Прерия плато.
Ковбойяс куталӧны арын том скӧтӧс Асыввыв штатъясӧ нуӧм вылӧ.] Ковбойез Асыввыв штаттэзӧ мӧдӧтӧм понда куталӧны арӧн томыник пода.]
Лунвыв штатъяс. Лунвыв штаттэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Миссисипилысь визувтӧмсӧ Огайо усянінсянь улынджык да висьталӧй кык веськыдвыв вож Миссисипилысь. Мыччалӧ Огайо усьӧм бӧрын Миссисипилісь визыв и шуӧ Миссисипилісь кык веськытвывся приток.
Уна-ӧ осадок усьӧ Лунвыв штатъясын? Уна я осадоккез усьӧны Лунвыв штаттэзын?
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны тайӧ штатъясас? Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны эна штаттэзын.
Лунвыв штатъяс кыссьӧны прерияяссянь да Мексикакӧд границасянь рытыввылын Атлантическӧй океан берегъясӧдз асыввылын да босьтӧны тшӧтш Флорида полуостров. Лунвыв штаттэз нюжалӧмась прерияэзсянь и Мексикакӧт границасянь рытвылын Атлантика океан береггез дынӧдз асылын и пыртӧны ас пытшкӧ Флорида кӧдж.
Зэв гырысь местаяс Миссисипскӧй увтасын босьтӧны хлопок плантацияяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн негръяс. Миссисипскӧй лажмытінлӧн зэв ыджыт пространствоэз вевттьӧмась хлопковӧй плантацияэзӧн, кӧдна вылын уджалӧны миллионнэзӧн негррез.
Шоныд климат (200-ысь унджык шоныд лун, умереннӧй зэръяса гожӧм) отсалӧ хлопок воӧмлы, а кос ар зэв лӧсялӧ хлопок босьтӧмлы. Шоныт климат (200 лунся унажык мороззэзтӧг, гожум умереннӧй зэррезӧн) бурсьӧтӧны хлопок воӧмлӧ, а кӧс ар лоӧ бур коробкаоккез ӧктӧм понда.
Сентябр тӧлысьын хлопок коробочкаяс потласьӧны да став муясыс лоӧны еджыдӧсь хлопоксьыс. Сентябрын коробкаоккез потласьӧны, и быдсӧн ыббез хлопок пухсянь лоӧны чочкоммезӧн.
Тані босьтӧны пӧшти ⅗ юкӧнсӧ став мирӧвӧй хлопок урожайсьыс. Эстӧн ӧксьӧ быдӧс мировӧй хлопок урожайись куим витӧт.
Хлопок быдмӧ либӧ гырысь помещикъяс плантацияяс вылын, либӧ посньыдик участокъяс вылын, кодъясӧс арендуйтӧны фермеръяс, медсясӧ негръяс, сійӧ жӧ гырысь помещикъяслысь. Хлопок вӧдитсьӧ либо гырись помещиккез плантацияэз вылын, либо жӧ неыджыт участоккез вылын, кӧдна арендуйтсьӧны фермеррезӧн, унажыксӧ негррезӧн, нія жӧ помещиккезлісь.
Негръяс — важ рабъяслӧн потомокъяс — олӧны корысьяс олӧмӧн, некутшӧм праваястӧг; вынсьыс вывті уджалӧны найӧ помещикъяслы аренда мынтӧм вылӧ, хлопок ньӧбысьяслы уджйӧзъяс мынтӧм вылӧ да правительстволы налогъяс мынтӧм вылӧ. Негррез, — одзза раббезлӧн, потомоккез — олӧны нищӧя да правотӧг; быд вынісь нія уджалӧны, медбы мынтыны помещиккезлӧ аренда, хлопок ньӧбиссезлӧ долггез да правительстволӧ налоггез.
Мексиканскӧй залив дорын хлопок оз вӧдитны: сэні сылы вывті ва, сэсся вредитӧ долгоносик, коді вуджис Мексикаысь да паськаліс шоныд берег дор полосаас. Матын Мексиканскӧй залив дынын хлопок озӧ вӧдитӧ (карта, 204 листбок): сы понда сэтчин зэв мускыт, сылӧ вредитӧ, рочӧн висьтавны, долгоносик, кӧда локтіс Мексикаись и паськаліс кынмытӧм берегдорся полосаын.
Увтас берегъяс вылын Мексиканскӧй залив дорын кыссьӧны сахарнӧй тростник да рис плантацияяс, кӧні став уджсӧ вӧчӧны машинаясӧн. Мексиканскӧй залив лажмыт берег местаэзын кыссьӧны сахарнӧй тростниклӧн да рислӧн плантацияэз, кытӧн быд уджжез керсьӧны машинаэзӧн.
Туй вӧчан машина лэптӧ му гӧгӧрыс вал, уна амыся тракторнӧй плуг да дискӧвӧй пиняяс гӧрӧны да пинёвтӧны мусӧ, а тракторнӧй радӧвӧй сеялкаяс кӧдзӧны рис. Газомоторнӧй насосъяс качайтӧны му вылӧ ва да видзӧны сылысь уровеньсӧ гожӧмбыд. Туй машина гӧгӧртӧ ыбсӧ валӧн, тракторнӧй уналемеха плуг да дисковӧй пиняэз бергӧтӧны мусин, и тракторнӧй рядовӧй кӧдзан машинаэз кӧдзӧны ыб вылӧ рис. Газомоторнӧй насоссэз качайтӧны ыб выла ва и сылісь уровень видзӧны быдса гожум.
Воӧм да ваысь косьтӧм муяс вылын уджалӧны комбайнъяс, найӧ кольӧны ас бӧрсяыс рис тыра мешӧкъяс. Воӧм рис ыббез вылын, кӧдна косьтӧмӧсь ни ваись, уджалӧны уборочнӧй комбайннэз, кӧдна кольӧны ас бӧрын рисӧн тыртӧм мешӧккез.
Ӧти рабочӧй уджалӧ гожӧмбыдӧн шӧрвыйӧ 40 га рис, — японскӧй крестьянин — 1 га. Гожумӧ ӧтік рабочӧй обрабатывайтӧ, шӧрӧтӧн босьтны, рис 40 га, сэк кӧр японскӧй крестьянин — токо 1 га.
Но олӧмыс американскӧй негрлӧн абу бурджык японскӧй крестьянин дорысь: кыкнаныс уджалӧны помещик вылӧ. Но американскӧй негрлӧн олан не буржык, нежели японскӧй крестьянинлӧн: ӧтыс и мӧдыс уджалӧны мувидзись вылӧ.
Негр вылӧ, сьӧкыд ужысь ӧтдор, водӧ ещӧ национальнӧй гнёт. Сэтчӧ жӧ негр, сьӧкыт уджся, кыскӧ эшӧ и национальнӧй гнёт.
Флоридаын паськыда вӧдитӧны фрукта пуяс: апельсин, лимон, яблӧк, персик да с. в. Флоридаын паськыта вӧдитӧны фруктовӧй пуэз: апельсиннӧйез, лимоннӧйез, яблоняэз, персиковӧйез да мӧд.
Качество сертиыс тайӧ фруктъясыс ёна уступайтӧны калифорнияса фруктъяслы, но кисьмӧны водзджык; найӧс зэв ёна петкӧдӧны промышленнӧй районъясӧ США-ын. Качество сьӧрті эна фрукттэз уна умӧльжыкӧсь калифорнийскӧйезся, но воӧны одзжык и зэв уна кыскиссьӧны США промышленнӧй районнэзӧ.
Видз-му овмӧскӧд ӧттшӧтш Лунвыв штатъясын паськалӧма и промышленносьт. Ордчӧн сельскӧй хозяйствокӧт Лунвыв штаттэзын паськаліс и промышленность.
Му пытшкас куйлӧны нефть полеяс (муяс); сэні мунӧ медся ыджыд удж США-ын (выйӧдзтӧ став мирас) нефть да газ перйӧм кузя. Му недраэзын куйлӧны эстӧн нефть, и сэтчин мунӧ зэв ыджыт США-ын (и даже быд мирын) нефть да газ шедтӧм.
Нефтьсӧ, му пытшкас нуӧдӧм трубаясӧд, качайтӧны морскӧй портъясӧ, а сідз жӧ Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ. Нефть му пытшкӧт нуӧтӧм трубаэзӧт качайтсьӧ морскӧй порттэз дынӧ, а сідз жӧ и Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ.
Нефтепроводъяслӧн кузьтаыс США-ын 90 сюрс км; цистернаясӧн нефть кыскалӧм сэні лыддьӧны донаӧн да важмӧм ногӧн. США-ын нефтепроводдэзлӧн сеть лоӧ кузяӧн 90 сюрс км; цистернаэзын нефть кыскӧм сэтчин лыддиссьӧ донаӧн и важсяӧн.
Натуральнӧй газ сідз жӧ мунӧ трубаясӧд, сійӧ шонтӧ да югдӧдӧ уна американскӧй каръяс. Натуральнӧй газ сідзжӧ вашӧтсьӧ трубаэз кузя, сія шонтӧ и югдӧтӧ уна американскӧй городдэз.
Газ сотӧны фабрикаясын газӧвӧй моторъясын да парӧвӧй котёл ломтасъясын (топкаясын), а кӧзяйкаяс плитаяс вылын сійӧн пуӧны ӧбӧд. Фабрикаэзын газ сотчӧ газовӧй моторрезын да паровӧй котёл топкаэзын, а гортся хозяйкаэз эта газӧн плита вылын лӧсьӧтӧны ӧбед.
Кыдзи ломтысян газ (горючӧй), сійӧ бурджык из шомысь перъян югдӧдан (светильнӧй) газысь. Кыдз горючӧй, сія буржык светильнӧй газся, кӧда шедтіссьӧ изшомись.
Аппалачскӧй гӧраяс дінын лунвыв подувъяс дорас, Бирмингам кар районын, ёна паськалӧма металлургия. Аппалачскӧй керӧссэз лунвыв кокувтын, Бирмингам город районын, зэв ёна паськаліс металлургия.
Тані из шом, кӧрт руда да известняк куйлӧны орччӧн. Эстӧн изшом, кӧрт руда да известняк куйлӧны ордчӧн.
Ӧдйӧ паськалӧ Лунвыв штатъясын сідз жӧ текстильнӧй промышленносьт. Лунвыв штаттэзын чожа паськалӧ сідз жӧ и текстильнӧй промышленность.
Войдӧр став хлопоксӧ лунвывсьыс нулісны асыв-войвылӧ либӧ петкӧдлісны заграницаӧ; ӧні лунвылын стрӧитӧма уна текстильнӧй фабрика, да зэв гырысьӧс; тані эм уна хлопок да уна донтӧм да праватӧм рабочӧй. Одзжык быдсӧн хлопок лунвылісь кыскиссьывліс ой-асыввылӧ либо жӧ граница сайӧ; ӧні лунвылын керӧмась зэв уна текстильнӧй фабрикаэз, и сэк жӧ ӧддьӧн гырисьӧсь; татӧн эм ӧддьӧн уна хлопок, а сідз жӧ донтӧмик да правотӧм рабочӧйез.
Главнӧй портыс лунвыв штатъяслӧн — Новый Орлеан, Миссисипи дельтаын; татысь, а сідз жӧ и Мексиканскӧй залив дорса мукӧд портъясысь петкӧдӧны хлопок, нефть, шобді, кодъясӧс вайӧны войвылысь Миссисипи кузя либӧ кӧрт туйяс вывті. Лунвыв штаттэз понда главнӧй порт — эта Виль Орлеан, кӧда сулалӧ Миссисипи дельтаын; сыись, а сідз жӧ и мӧдік Миссисипскӧй залив порттэзісь кыскиссьӧ хлопок, нефть, шогді, кӧдна локтӧны Миссисипи кузя ойвылісь либо жӧ кӧрттуйез кузя.
[Помещик (США лунвылын) босьтӧ (принимайтӧ) хлопок, кодӧс вайис сылы арендатор-негр.] [Помещик (США лунвылын) примитӧ хлопок, кӧда вайӧма сылӧ арендаторӧн-негрӧн.]
Центральнӧй штатъяс. Центральнӧй штаттэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Центральнӧй штатъясӧд. Шуӧ юэз, кӧдна визывтӧны Центральнӧй штаттэз кузя.
Уна-ӧ сэні усьӧ осадок? Уна я сэтчин усьӧны осадоккез?
Кутшӧм быдмӧгъяс сэні вӧдитӧны? Кытшӧм быдмассэз сэтчин вӧдитсьӧны?
Сэні, кӧні ӧтлаасьӧны Миссисипи, Огайо да Миссури юяс, сулалӧны Центральнӧй штатъяс — главнӧй нянь вӧдитан да скӧт видзан район США-лӧн. Сэтчин, кытӧн ӧтлаасьӧны Миссисипи, Миссури да Огайо юэз, куйлӧны Центральнӧй штаттэз — США-лӧн главнӧй сювӧдитан да подавӧдитан район.
Лунвыв юкӧнас сэні зэв гырысь местаясӧ (пространствоясӧ) кӧдзӧны кукуруза; сійӧ век сетӧ бур урожай (кык мындаӧн унджык шобді дорысь) — сэні плодороднӧй (мыйкӧ мында чернозёмнӧй) му, кузь, жар да зэръяса гожӧм *. Ны лунвыв частьын зэв ыджыт пространствоэз кӧдзсьӧны кукурузаӧн, кӧда плодороднӧй (мымдакӧ сьӧдмусина) мусин увья да кузь гожумся жар да усялан зэррез увья пыр вайӧтӧ бур урожай (кыкись унажык, нежели шогді*).
Кукурузаӧн вердӧны Центральнӧй штатъясын уна миллион сюрс гырысь скӧт да порсь. Кукурузаӧн Центральнӧй штаттэзын вердсьӧны не ӧтік миллион гырись сюра пода да порссез.
Скӧтсӧ вайӧны сэтчӧ рытыввылысь, прерияясысь, сэсся кымынкӧ тӧлысь вердӧны (тшӧгӧдӧны) сэні; сы бӧрын сійӧ мунӧ бойняясӧ (начканінӧ). Рытвылісь, прерияэзісь, татчӧ вайӧтан пода кынымкӧ мисеч бӧрын иньдӧтсьӧ бойняэзӧ.
Рытыв-войвылын куйлӧ ярӧвӧй шобді вӧдитан обласьт. Ой-рытвывлань куйлӧ яровӧй шогді пояс.
* Тыдалӧ, тані и эм чужан муыс (рӧдинаыс) кукурузалӧн; бӧрынджык сійӧс петкӧдісны Америкаысь мукӧд свет юкӧнъясӧ. * Позьӧ думайтны, што эстӧн и лоӧ кукурузалӧн чужаніныс, кӧда сыбӧрын Америкаись кыскӧма мӧдік свет часттезӧ.
Помтӧм-дортӧм шобді муяс кыссьӧны со километръясӧн. Синӧн куттӧм шогді ыббез кыссьӧны сё километррез ылына.
Муяс костын сулалӧны бура гырысь фермаяс. Ны коласын куйлӧны зэв ыджыт фермаэз.
Быд фермер видзӧ кымынкӧ дас батрак; быд фермерлӧн эм уна плугъяс, кӧдзан машинаяс, вундан машинаяс, моторнӧй либӧ парӧвӧй молотилкаяс (вартан машинаяс), уна фермерлӧн эмӧсь весиг тракторъяс да комбайнъяс. Быд фермер видзӧ неӧтік дас батраккез и эмӧсь сылӧн зэв уна плуггез, кӧдзан машинаэз, вундан машинаэз, моторнӧй либо паровӧй молотилкаэз, а уна фермеррезлӧн эмӧсь нельки тракторрез и комбайннэз.
Чукӧртӧм няньсӧ (зерно) пырысьтӧм-пыр жӧ нуӧны нянь видзан складъясӧ — элеваторъясӧ, кодъяс сулалӧны кык-куимӧдз быд кӧрт туй станция дорын, — найӧс стрӧитӧны капиталистическӧй компаниеяс. Ӧктӧм сю сэкжӧ кыскиссьӧ сю складдэзӧ — элеваторрезӧ, кӧдна капиталистическӧй компанияэзӧн керӧмӧсь кыкӧн-куимӧн быд кӧрттуй станция дынын.
Тайӧ компаниеясыс ньӧбӧны фермеръяслысь няньсӧ ичӧт донъясӧн, а вузалӧны гырысь донъясӧн. Эна компанияэз ньӧбӧны фермеррезлісь сюсӧ зэв донтӧма, а вузалӧны донӧн.
Ӧні, кризис понда, компаниеяс гырысь донъяс кутӧм могысь частӧ бырӧдӧны ньӧбӧм няньсӧ, — киськалӧны карасинӧн да ломтӧны паровозъяс топкаясын. Ӧння кадӧ, кризис увья, компанияэз вылын ценаэз видзӧм понда ньӧбӧм сюсӧ нешоча уничтожайтӧны, киськалӧны сійӧ керосинӧн да сотӧны паровознӧй топкаэзын (горрезын).
Мирӧвӧй кризис понда шобді кӧдзаяс ӧні чинӧны, фермеръяс рӧзӧритчӧны; фермаяссӧ налысь машинаяснас и скӧтнас вузалӧны уджйӧзъясысь. Мировӧй кризис вайӧтіс шогді кӧдзӧммез чинтӧм дынӧ да фермеррез розоритчӧм дынӧ; долггез понда нылӧн фермаэз вузассьӧны ӧтлаын машинаэзкӧт да подакӧт.
Мукӧд фермеръясыс асьныс вузалӧны тракторъяссӧ да машинаяссӧ да заводитӧны уджавны муяс вылас важ ногӧн — прӧстӧй плугъясӧн да вӧвъясӧн. Мӧдік фермеррез асьныс вузалӧны тракторресӧ да машинаэсӧ и бертӧны важся мууджалан способбез дынӧ, кыдз вӧввез вылын простӧй плуггезӧн.
Няньӧн да скӧтӧн вузасьӧм серти, пызь да консервъяс вӧчӧм серти важнӧй каръясӧн лоӧны Сен-Луи да Канзас — первойыс Миссисипи вылын, мӧдыс — Миссури вылын. Няньӧн да подаӧн вузасьӧм сьӧрті, а сідз жӧ и пизь да консерваэз заготовка сьӧрті важнӧй городдэзӧн лоӧны Сэн-Луи да Канзас — медодззаыс Миссисипи вылын, а мӧдікыс — Миссури вылын.
Но медся ыджыд карыс тані — Чикаго, ыджда сертиыс США-ын мӧд кар. Но медыджыт город эстӧн — Чикаго, США-ын аслас ыждаӧн мӧдік город (приложеннё № 2).
Сійӧ сулалӧ Мичиган ты лунвыв берегын да канал вылын, коді ӧтлаалӧ тайӧ тысӧ Миссисипи вожкӧд — Иллинойскӧд. Сія сулалӧ Мичиган ты лунвыв берегын и канал вылын, кӧда этӧ тысӧ ӧтлаӧтӧ Миссисипи — Иллинойс притоккӧт (карта, 202 листбок).
Чикагоӧ локтӧ 40 кӧрт туйысь унджык. Чикаго дынӧ локтӧны унажык 40 кӧрттуйся.
Тайӧ медся ыджыд центр мирын яй да пызь заптӧмын, а сідз жӧ зэв ыджыд центр чугун да сталь кисьтӧмын да машинаяс вӧчӧмын. Эта мирын зэв ыджыт центр яй да пизь заготовка сьӧрті, а сідз жӧ и зэв ыджыт центр чугун да сталь сылӧтӧм сьӧрті да машинаэз керӧм сьӧрті.
Быд лун поездъяс, сюра гырысь скӧтӧн да порсьясӧн, локтӧны тайӧ карас; скӧтыс мунӧ бойняясӧ (скӧт начканінъясӧ), кодъяс сулалӧны уна квадратнӧй километр вылын. Быд лунӧ поезддэз, кӧдна грузитӧмӧсь гырись сюра подаӧн да порссезӧн, локтӧны эта городӧ и нуӧтсьӧны бойняэзӧ, кӧдна паськалӧмӧсь неӧтік квадратнӧй километр вылӧ.
Скӧтсӧ начкӧны машинаясӧн; тушаяссӧ лэдзӧны конвейеръяс пыр да ӧдйӧ кералӧны. Пода начкывсьӧ машинаэзӧн, и сылӧн тушаэз, кӧдна мунӧны конвейеррез вылӧт, зэв чожа керсьӧны.
Мыйкӧ мында яйыс мунӧ холодильникъясӧ (кынтӧм вылӧ), а мыйкӧ мындаыс консервъяс вӧчӧм вылӧ. Мымдакӧ яй мунӧ холодильниккезӧ, а мымдакӧ перерабатывайтсьӧ консерваэз вылӧ.
Вирсьыс да лыяссьыс вӧчӧны му вынсьӧданъяс, салаыс мунӧ майтӧг вӧчӧм вылӧ, а кучикыс — кучик вӧчан заводъясӧ Чикагоӧ. Вирись да лыэзісь керӧны ыббез понда удобреннёэз, гос мунӧ матег пуӧм вылӧ, а кучик — Чикагоас кучиккеран заводдэзӧ.
Кризис понда яй промышленносьт Чикагоын ёна улӧдз лэдзчис, сы вӧсна, мый США-ын 17 млн. морт уджтӧм йӧзыс оз вермыны яйсӧ ньӧбны семьяясныслы. Кризис увья яй промышленность Чикаголӧн зэв ёна усис, сідз кыдз уджтӧм отир, кӧдна США-ын лыддиссьӧны ӧддьӧн уна, озӧ вермӧ ньӧбны яйсӧ аслыныс питайтчӧм понда.
Чині яй петкӧдӧм и мукӧд странаясӧ, кӧні сідзжӧ уна уджтӧм йӧзыс. Чиніс яй кыскӧмыс и мӧдік странаэзӧ, кытӧн уджтӧм отир сідз жӧ зэв уна.
Заптӧм яйсӧ холодильник-пароходъясӧн нуӧны Чикагоысь тыяс вывті Нью-Йоркӧдз. Заготовитӧм яй пароходдэзын-холодильниккезын Чикагоись тыэз кузя кыскиссьӧ Нью-Йоркӧдз.
Сійӧ туйӧд жӧ мунӧ нянь. Сія жӧ направленнёын кыскиссьӧ и нянь.
Тӧлын, кор тыяс кынмӧны 4 тӧлысь кежлӧ, движение (ветлӧм) мунӧ кӧрт туйяс вывті. Тӧлӧн, кӧр тыэз кынмӧны 4 мисеч кежӧ, движеннё пондӧ мунны кӧрттуйез кузя.
Дзик войвылас Центральнӧй штатъясын, Верхньӧй ты берег вылын, сулалӧ порт Дулут. Центральнӧй штаттэз медойвылын, Вылісь ты берег дорын сулалӧ порт Дулут.
Сэсянь матын, Канадскӧй щит кристаллическӧй массив вылын, дзик му веркӧсас куйлӧны вывті уна кӧрт рудаяс. Матын сы дынын, Канадскӧй щит кристаллическӧй массив вевдӧрын, куйлӧны зэв ыджыт кӧрт руда массаэз.
Рудасӧ перйӧны гӧра бокъясын экскаваторъясӧн: аммонал либӧ кизьӧр кислород взрывъясӧн дрӧбитӧны рудасӧ; экскаваторъяс сӧвтӧны сійӧс кӧрт туй вагонъясӧ; вагонъясыс лэччӧны рельсъяс кузя увлань Верхньӧй тыланьӧ; сэні подъёмнӧй машинаясӧн рудасӧ грузитӧны вагонъясысь стальнӧй баржаясӧ, кодъяс мунӧны Великӧй тыясӧд Питсбургӧ. Кӧртрудаа керӧссэз покатын шедтӧм мунӧ экскаваторрезӧн: неыджыта аммонал взрыввезӧн либо жидкӧй кислородӧн руда пазӧтсьӧ торрез вылӧ; экскаваторрез грузитӧны сійӧ кӧрттуй вагоннэзӧ, кӧдна рельссэз кузя ыскӧвтӧны улӧ вылісь ты дынӧ; сэтчин подъёмнӧй машинаэзӧн руда чожа грузитсьӧ стальнӧй биржаэзӧ, кӧдна Великӧй тыэз кузя мунӧны Питсбург дынӧ.
Дулутысь петкӧдӧны сымында руда, мый петкӧдӧм груз лыд сертиыс (вес сертиыс) сійӧ панйӧ весиг Нью-Йоркӧс. Дулутісь сымда кыскиссьӧ руда, што кыскан груззэз количество сьӧрті (мӧднёж висьтавны, груззэз вес сьӧрті) сія вевттьӧ (превосходитӧ) нельки Нью-Йоркӧс.
Промышленнӧй асыв-войвыв. Промышленнӧй ой-асыввыв.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Петкӧдлӧй Гудзон ю, Эрийскӧй канал да Ниагарскӧй водопад. Мыччалӧ Гудзон ю, Эрийскӧй канал да Ниагарскӧй ваусян.
Петкӧдлӧй Огайо да Питсбург кар. Мыччалӧ Огайо исток да Питсбург город.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны рытыввыв бокъясас Аппалачскӧй гӧраясын? Кытшӧм пользаа шедтӧссэз куйлӧны Аппалачскӧй керӧссэс рытвыв покаттэзын?
Лунвывланьын Эри тысянь куйлӧны из шом перъян шахтаяс; найӧ сетӧны ⅙ юкӧнсӧ став перйӧм мирӧвӧй из шомысь. Эри тысянь лунланьӧ эмӧсь изшом копиэз, кӧдна мирын быдсӧн изшом шедтӧмись сетӧны кватьӧт часть.
Тайӧ шахтаяс гӧгӧрыс быдмисны уна каръяс, на пытшкысь медся ыджыдыс — Питсбург. Эна шахтаэзкӧт соседство кузя быдмисӧ зэв уна городдэз, кӧдна коласісь медыджыт лоӧ Питсбург город.
Тані сулалӧны сёясӧн металлургическӧй да машиностроительнӧй заводъяс. Эстӧн неӧтік сё металлургическӧй да машинакеран заводдэз.
Быдлаын оръявлытӧг мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс. Быдсӧн мувевдӧр вундалӧма кӧрттуйезӧн да автомобильнӧй туйезӧн.
Тайӧ странаыс «Сьӧд Англия» кодь жӧ, и населениеыс тані сэтшӧм жӧ тшӧкыд: 100 мортысь уна 1 кв. км вылӧ. Страна вачкисьӧ „Сьӧд Англия“ вылӧ и пуксьӧтӧма зэв тшӧка; ӧтік квадратнӧй километр вылӧ плотностьыс лоӧ унажык 100 мортся.
Ӧні мирӧвӧй кризисла, тані тшынасьӧны сӧмын некымын трубаяс, и шахтаяс уджалӧны сӧмын 2–3 лун вежоннас. Ӧні, мировӧй кризис увья, эстӧн трубаэз тшынӧтӧны етша, и шахтаэз уджалӧны недельнас токо 2–3 лун.
Прӧста довъялӧны Питсбург уличаяс кузя тшыгла омӧльтчӧм уджтӧм йӧз. Цельтӧг Питсбург уличаэз кузя бродитӧны — ветлӧны тшыгӧн моритӧм уджтӧм отир.
Быдлаын куйлӧны из шом чукӧръяс. Быдлаын куйлӧны изшом грудаэз.
Тӧлын, кор тані овлӧны гырысь морозъяс, уджтӧм йӧзлӧн абу ломтасыс; рабочӧйяслӧн няйт да дзескыд патераясныс тырӧмаӧсь висьысьясӧн. Тӧлӧн, кӧр эстӧн овлӧны ыджыт мороззэз, уджтӧм отирлӧ нельки немӧн лонтны ассиныс горрез; дзескыт да нятьӧсь квартираэз тыртӧмӧсь шогаліссезӧн.
Гурон да Эри тыяс костын, перешеек вылас, сулалӧ ыджыд промышленнӧй кар — Детройт зэв гырысь автомобильнӧй заводъясӧн (Фордлӧн да мукӧд фирмаяслӧн). Гудзон да Эри тыэз коласын перешеек вылын сулалӧ ыджыт промышленнӧй город Детройт, кытӧн эмӧсь зэв ыджыт автомобилькеран заводдэз, кыдз Фордлӧн да мӧдіккезлӧн.
Тайӧ заводъясас автомобильяссӧ вӧчӧны медся выль станокъясӧн; быд юкӧн автомобильыслӧн — чӧрс (ось), кӧльӧса да мукӧд — мунӧ ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧй дінӧ конвейерӧн да быд рабочӧйлы колӧ помавны ассьыс уджсӧ сы вылӧ пуктӧм минут либӧ весигтӧ секунд лыдӧн. Эна заводдэзын автомобиллез керӧны виль станоккез вылын; автомобильлӧн быд керан часть — ось, колесо и мӧд. — вештіссьӧ ӧтік рабочӧй дынсянь мӧдік рабочӧй дынӧ конвейерӧн, и быд рабочӧй ассис уджсӧ должен ештӧтны кынымкӧ сетӧм минутаӧ либо даже секундаӧ.
Форд заводъясын рабочӧйяс оз вермыны уджавны 2–3 воысь дырджык конвейер дорын; вывті напряжённӧй уджла найӧ петӧны эбӧссьыс, висьмӧны да пӧрӧны инвалидъясӧ нэм кежаныс. Фордовскӧй рабочӧйез эна конвейеррез удж дынын оз вермӧ уджавны унажык 2–3 годся, выннэз нылӧн бырӧны, пондӧны шогавны и лоӧны калекаэзӧн век кежӧ *.
* СССР-ын выль заводъясын конвейеръяс эмӧсь жӧ, но уджалан луныс миян ёна дженьыдджык, США-ын серти; быд во конвейербердса рабочӧйяслы сетсьӧ кузь шойччӧг (отпуск) да путёвкаяс шойччан домъясӧ да санаторийясӧ. * СССР виль заводдэзын сідз жӧ эмӧсь конвейеррез, но уджалан лун миян уна дженытжык, нежели США-ын; быд годӧ конвейеррез дынын рабочӧйез получайтӧны кузь отпусккез, шоччисян керкуэзӧ да санаторияэзӧ путёвкаэз.
Таысь ӧтдор, рабочӧйясӧс оз сувтӧдны век кежлӧ сӧмын ӧти пӧлӧс механическӧй удж бердӧ. Этася, рабочӧйезӧс оз прикрепляйтӧ пыр кежӧ механическӧй удж дынӧ.
Кадысь кадӧ сійӧс вежӧны. Кадісь кадӧ сылісь уджсӧ вежӧны.
Сы понда сӧветскӧй конвейеръяс вылын уджыс оз вынтӧммӧд уджалысьясӧс. Эта кузя удж советскӧй конвейеррез вылын уджаліссезлісь оз чег лысинсӧ.
1929-ӧд воӧ куш сӧмын Фордлӧн заводъясыс лэдзлісны 6 сюрс автомобильӧн лун, но ӧні налӧн уджыс ёна чині, кызвын рабочӧйыс да служащӧйыс колины уджтӧг. 1929 годӧ ӧтік токо Фордлӧн заводдэз лэдзлісӧ луннас ӧктӧм автомобиллесӧ 6 сюрсӧн, но ӧні нылӧн удж ёна чиніс, и унажык рабочӧйез да служащӧйез кольччисӧ уджтӧг.
Промышленносьт паськалӧмлы тані отсалісны из шом, нефть, натуральнӧй газ да кӧрт рудаяс; морскӧй бухтаяс Атлантическӧй берегъяс дорын да Европакӧд кокниа волысьӧм (удобнӧй туйяс) сідзжӧ отсалісны промышленносьтлы паськавны. Промышленность паськалӧмлӧ эстӧн отсалісӧ нія, што уна вӧлі изшом, нефть, натуральнӧй газ да кӧрт рудаэз; Атлантика океан береггез дынын морскӧй бухтаэз да Европакӧт кокнит сношеннё сідз жӧ отсалісӧ промышленность паськалӧмын.
Правда, кӧрт рудаяс ӧні тані пӧшти бырины нин, но найӧс вайӧны Дулутысь, Верхньӧй тысянь, донтӧм ва туйӧн. Ӧні эстӧн кӧрт рудаэз бырисӧ ни, но нія донтӧмик вавыв туй кузя кыскиссьӧны Дулутісь, Вылісь тысянь.
Эри тысянь Огайо юӧдз, кӧні сулалӧ Питсбург, кодйӧма канал. Эри тысянь Огайо ты дынӧдз, кӧда вылын сулалӧ Питсбург, гарйӧма канал.
Видз-му овмӧс тайӧ районас мунӧ англияса видз-му овмӧс вылӧ: тані сідзжӧ фермеръяс кӧдзӧны кӧрым турунъяс, град выв пуктасъяс (овощияс) да видзӧны йӧла скӧт; улльӧв, сливки, вый мунӧ каръясӧ. Сельскӧй хояйство эта районын вачкисьӧ английскӧй вылӧ: эстӧн фермеррез сідз жӧ кӧдзӧны вердан туруннэз, карччез и вӧдитӧны йӧла пода; свежӧй йӧв, сливки, ви кыскиссьӧны городӧ.
[Ниагарскӧй водопад (аэроплан вывсянь видзӧдӧмӧн). [Ниагарскӧй ваусян (аэроплансянь вид).
Войвылас канадскӧй юкӧныс сылӧн (подков кодь), сэсся Козий ді да американскӧй юкӧныс. Одзас сылӧн канадскӧй часть, кыдз подков, сыбӧрын Козий остров да американскӧй часть.
Ылын тыдалӧ канал, кодӧс нуӧдӧма Ниагара юсянь электростанцияӧдз, — сійӧ тыдалӧ поссьыс улынджык. Ылын тыдалӧ канал, кӧда Ниагара ю дынісь нуӧтӧма электростанция дынӧ, кӧда тыдалӧ пос увдӧрас.
Висьталӧй, кутшӧм водопад Африкаын вермӧ вежмасьны (соперничайтны) Ниагарскӧй водопадкӧд?] Висьталӧ, Африкаын кытшӧм ваусян вермас соперничайтны Ниагарскӧйкӧт?]
Нью-Йорк. Нью-Йорк.
Нью-Йорк — медся ыджыд кар США-ын да ыджда сертиыс медводдза кар став мирын. Нью-Йорк — эта США-ын медыджыт город и населённость сьӧрті мирын первӧй.
Гырысь предместьеяскӧд тшӧтш сэні лыддьыссьӧ 10 млн. морт гӧгӧр. Ӧтлаын гырись предмессёэзкӧт, кӧдна шусьӧны торья городдэзӧн, сыын лыддисьсӧ отирыс 10 млн. гӧгӧр.
Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм бухтаын да зэв джуджыд Гудзон ю вом дорын. Сія сулалӧ некынман бухта да зэв пыдын Гудзон ю уссё дынын.
Судоходнӧй каналъяс, кытчӧ лыбӧны негырысь морскӧй суднояс, ӧтлаалӧны Гудзон ю Эри тыкӧд да Лаврентия юкӧд. Судоходнӧй каналлэз, кӧдна ас пытшкӧ вермӧны лэдзны неыджыт морскӧй судноэз, ӧтлаӧтӧны Гудзон юсӧ Эри тыкӧт да Лаврентия юкӧт.
Вывті уна шобді, яй грузъяс воӧны Нью-Йоркӧ кӧрт туйяс вывті да Гудзон ю кузя, а Нью-Йоркын найӧ грузитчӧны океанскӧй суднояс вылӧ. Ӧддьӧн уна шогді, яй локтӧны Нью-Йоркӧ кӧрттуйез кузя да Гудзон ю кузя и Нью-Йоркын грузитсьӧны океанскӧй пароходдэз вылӧ.
Сы пыр мунӧ джын грузыс, кыдзи США-ӧ пыртаныс, сідз жӧ и петкӧданыс. Ны пыр мунӧны джын груззэз, кыдз США-ӧ, сідз и США-ись кысканнэс.
Нью-Йоркын эмӧсь капиталистическӧй трестъяслӧн правлениеяс; на киын США-са кызвын фабрикаыс, заводыс, рудникыс да кӧрт туйыс. Нью-Йоркын лоӧны быдсӧн капиталистическӧй тресттэзлӧн правленнёэз, кӧдналӧ принадлежитӧны унажык фабрикаэз, заводдэз, рудниккез да США-лӧн кӧрттуйез.
Главнӧй юкӧныс карыслӧн сулалӧ Мангаттан ді вылын, сэні ді пӧлӧныс мунӧны зэв кузь (20 км-ӧдз) да веськыд уличаяс — «авеню»; мукӧд уличаяс, дженьыдджыкӧсь — «стрит» — (сёысь уна) мунӧны вомӧныс. Городлӧн главнӧй часть сулалӧ Мангаттан остров вылын, кӧдалӧ доль нюжалӧмӧсь кузь (20 километрӧдз) веськыт уличаэз — „авеню“; мӧдіккез уна дженытжыккез — „стрит“ (нія унажык сёся) мунӧны поперег.
Мангаттан ді вылын места тырмытӧмла стрӧитӧма небоскрёб-домъясӧс, цементысь да стальысь. Мангаттан остров вылын места нетырмӧмсянь цементісь да стались строитӧмӧсь керкуэз — небоскрёббез.
Медся джуджыдыс на пытшкысь, стрӧитӧма неважӧн, судтанас (408 м) джуджыдджык на Эйфелевӧй башняысь (зэв джуджыд здание Европаын) *. Медвылын ны коласісь, кӧда строитӧма нэважын, аслас сувдаӧн (408 м) вылынжык Эйфелевӧй башняся (зэв вылын Европаын зданнё)*.
* Тайӧ небоскрёбыслӧн 102 судта. * Эта небоскрёблӧн — 102 этаж.
Вевт вывсяньыс видзӧдігӧн 92 судтаа мӧд небоскрёб кажитчӧ ляпкыдӧн нин, а 40 судтаа домъяс кажитчӧны негырысь кӧрӧбъясӧн. Сы крыша вывсянь мӧдік небоскрёб — 92 этаж — кажитчӧ лажмытӧн ни, а 40 этажа керкуэз кажитчӧны неыджыт коробкаэзӧн.
Уна йӧз кайлӧны тайӧ дом вылас Нью-Йоркӧн сэсянь любуйтчӧм могысь. Уна отир кайлӧны эта небоскрёб крыша вылӧ, медбы сы вывсянь любуйтчыны Нью-Йорк видӧн.
Небоскрёбъясас меститчӧмаӧсь контораяс да банкъяс. Небоскрёббезын лоӧны контораэз да банккез.
Йӧзыс кайӧны-лэччӧны сэні либӧ лифтъяс вылын, либӧ механическӧй посъясӧд, кодъяс асьныс мунӧны (йӧзыс толькӧ сувтӧны пос тшупӧдъяс вылӧ, а поскыс ачыс нуӧ найӧс вывлань либӧ увлань, кытчӧ колӧ). Морттэзлӧн кайӧм да лэдзчӧм эна керкуэзын мунӧ либо лифттэзӧн, либо механическӧй лисниччезӧн, кӧдна дугдывтӧг мунӧны (отир сувтӧны эна лиснич ступеннез вылӧ да мунӧны ныкӧт ӧтлаын улӧ либо вевдӧрӧ).
Уличаяс вылын Нью-Йоркын зэв ёна ветлӧны (движение зэв ыджыд), торъя нин асылын, кор зэв уна йӧз локтӧ Нью-Йорк гӧгӧрсьыс (предместьеясысь). Нью-Йорк уличаэзын движеннё ӧддьӧн ыджыт, ӧддьӧнжык эшӧ асъяпонӧ, кӧр зэв уна отир локтӧны предмессёэзісь.
Автомобильяс, автобусъяс, му вевдорса кӧрт туйяс (мунӧны уличаяс весьтті вылын) да мупытшса кӧрт туйяс (мунӧны Гудзон увті) овлӧны йӧзӧн дзик тыр. Автомобиллез да автобуссэз, кӧрттуйез, мувевдӧрсяэз (кӧдна мунӧны уличаэз вевдӧрӧт) и мупытшксяэз (кӧдна мунӧны Гудзон увтӧт), овлӧны тыртӧмӧсь отирӧн.
Уна уличаяс Нью-Йоркын кык судтаӧсь: ӧти уличаыс уліас, а мӧдыс мӧд судта весьтын; таысь ӧтдор, уличаясыс сэні частӧ пырӧны му улас (медым эз ковмы вуджны вомӧна уличаяссӧ). Нью-Йоркын уна уличаэз — кыкэтажаӧсь: ӧтік улича улын, а мӧдікыс вевдӧрын вылісь ӧтажкӧт ӧтсувда, а, этася, уличаэз часто мунӧны му пытшкӧ (медбы не крестасьны поперечнӧйезкӧт).
Ӧшалан (сутуга канатъяс вылын) посъяс ӧтлаалӧны Мангаттан ді мукӧд районъяскӧд Нью-Йоркын. Ӧшалан (проволочнӧй канаттэз вылын) поссэз ӧтлаӧтӧны Мангаттан островсӧ городыс мӧдік часттезкӧт.
Нью-Йорк гӧгӧрын чукӧрмӧмаӧсь зэв уна фабрикаяс. Нью-Йорк предмессёэзын сулалӧны зэв уна фабрикаэз.
Нью-Йоркын олӧны быдсяма национальносьта йӧз. Нью-Йоркын олӧны отир быдкодь национальносттезісь.
Сэні итальянецъяс олӧны Римын дорысь унджык, ирландецъяс — Дублинын дорысь уна, разнӧй странаясысь локтӧм зэв уна еврейяс да с. в. Сэтчин олӧны итальянеццез, унажык, нежели Римын, ирландеццез — унажык, нежели Дублинын, зэв уна еврейез, кӧдна переселитчисӧ быд странаэзісь и с. одз.
Тайӧ эмигрантъясыс олӧны медсясӧ Нью-Йорк доргӧгӧръясын (окраинаясын); найӧ дзескӧдчӧны посньыдик няйт керкаясын каменнӧй да пу керкаясын. Эна эмигранттэс олӧны унажыксӧ Нью-Йорк доррезын, дзескыт да нятьӧсь керкуоккезын — каменнӧйезын да пуовӧйезын.
Эмигрантъяслы да рабочӧйяслы Нью-Йоркын овны сьӧкыд вывті ыджыд донъясла. Нью-Йоркын эмигранттэзлӧн да рабочӧйезлӧн быдсӧн дона увья оланныс умӧль — сьӧкыт.
Торъя нин сьӧкыд овны ӧні, кор коймӧд юкӧн олысьыс тайӧ гигант-карас коли уджтӧг, а буржуазнӧй государствосянь налы пӧшти некутшӧм отсӧг абу. Ёнажык сьӧкыт сія ӧні, кӧр эта гигант-городлӧн населеннё коласісь куимӧт часть олӧ уджтӧг и буржуазнӧй государствосянь почти отсӧттӧг.
[Нью-Йорк план вылын. [Нью-Йорк план сьӧрті.
Петкӧдлӧй Гудзон ю да Нью-Йоркскӧй бухталысь юкӧн. Мыччалӧ Гудзон ю да Нью-Йоркскӧй бухталісь часть;
Корсьӧй Мангаттан ді да мерайтӧй сылысь кузьтасӧ. адззӧ остров Мангаттан и мерайтӧ сылісь кузя.
Петкӧдлӧй Бруклин — Нью-Йорклысь юкӧн, коді сулалӧ <rus>Длинный</rus> ді вылын.] Мыччалӧ Бруклин — Нью-Йорклісь часть, кӧда сулалӧ Кузь остров вылын.]
[Нью-Йорк. [Нью-Йорк.
Петкӧдлӧй докъяс, фортъяс да маякъяс. Мыччалӧ доккез, форттэз да маяккез.
Петкӧдлӧй проектируйтан докъяслысь визьсӧ. Мыччалӧ проектируйтан доккезлісь визь.
Овмӧдӧм кварталъяс Олан кварталлэз
Докъяслӧн визь Доккезлӧн визь.
Пректируйтан докъяс Проектируйтчан доккез
Форт Форт
Маяк Маяк
Кӧрт туйяс Кӧрттуйез
Юлӧн джуджда] Юлӧн пыдына]
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс; политическӧй строй. Хозяйстволӧн главнӧй чертаэз да политическӧй строй.
Промышленносьт, видз-му овмӧс да волысян туйяс паськалӧм серти США панйӧны став мукӧд капиталистическӧй странаяссӧ. Промышленность зоралӧм сьӧрті, а сідзжӧ сельскӧй хозяйство да туйез зоралӧм сьӧрті США быд капиталистическӧй страна коласын сулалӧ медодзын.
Фабрикаясын да заводъясын США-ын уджалӧ зэв уна механическӧй двигатель (парӧвӧй, электрическӧй да мукӧд). США фабрикаэзын да заводдэзын уджалӧны ӧддьӧн уна механическӧй двигателлез (паровӧйез, электрическӧйез да мӧд.).
Быдсяма машинаяс вӧчӧны США-ын сы мында, мыйта вӧчӧны став мукӧд капиталистическӧй странаясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн. Быдкодь машинаэз США-ЫН керсьӧны сымда, мымда керсьӧны нія быдсӧн ӧтлаӧ босьтны кӧ капиталистическӧй странаэзын.
Из шом да нефть перйӧм серти США босьтӧны первой места. Изшом да нефть шедтӧм сьӧрті США сулалӧ медодзын (приложеннё № 3).
США сотӧны ⅓ юкӧнсӧ мирас перъян став из шомысь да ⅔ юкӧнсӧ мирас перъян став нефтьысь. Омӧн мирын изшом шедтӧмись США сетӧ куимӧт часть да нефть шедтӧмись кык куимӧт часть.
Тайӧ ломтасъяссӧ сотӧны страна пытшкас парӧвӧй котёлъяс топкаясын, моторъясын да домна-пачьясын, таысь ӧтдор, зэв уна петкӧдӧны заграницаӧ. Эна горючӧйез сотчӧны страна пытшкын паровӧй котёллэз топкаэзын, моторрезын да доменнӧй горрезын, а, этася, ӧддьӧн уна кыскиссьӧ граница сайӧ.
Сьӧд металлъяс кисьтӧм серти (чугун, сталь, кӧрт) США сідз жӧ сулалӧны первой местаын: 1929-ӧд воӧ сэні сьӧд металлъяссӧ кисьтісны сы мында, мыйта став мукӧд капиталистическӧй странаясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, а ыргӧн — ещӧ уна (став мирӧвӧй добычасьыс 60 прӧчент). Сьӧд металлэз сылӧтӧм сьӧрті (чугун, сталь, кӧрт) США сідз жӧ сулалӧ медодзын: 1929 годӧ сія сылӧтіс сымда, мымда сылӧтісӧ, быдсӧн ӧтлаӧ босьтны кӧ, капиталистическӧй странаэз, а медь — эшӧ унажык (быдӧс мирын шедтӧмись 60%).
Удж производительносьтыс США-ын зэв вылын: ӧти американскӧй углекоп (из шом перйысь) ӧти сменаӧн перйӧ нёль мындаӧн унджык шом, английскӧй углекоп серти, да куим мындаӧн унджык германскӧй углекопысь. Удж производителность США-ын ӧддьӧн вылын. Сідз, ӧтік американскӧй изшом шедтісь ӧтік сменаӧ шедтӧ нёлись унажык изшомсӧ нежели английскӧй, и куимись унажык, нежели германскӧй.
Но тадзи сравнивайтігас колӧ, дерт, помнитны, мый из шом пластъясыс США-ын кызджыкӧсь да матынджыкӧсь му веркӧсланяс, Европаын серти. Эта дырни, однако, оз ков вунӧтны сійӧ, што США-ын изшом пласттэз кызжыкӧсь и матынжыкӧсь мувевдӧрас, нежели Европаын.
Став гырысь фабрикаясас да заводъясас США-ын уджалӧны автоматъяс, найӧ вӧчӧны быдсяма предметъяс; быд автомат Америкаын вӧчӧ сы мында, мында вӧчӧны Европаын кымынкӧ дас рабочӧй. США-ын быд гырись фабрикаын да заводдэзын паськыта применяйтсьӧны автоматтэз, кӧдна керӧны быдкодь предметтэз; Америкаын быд автомат керӧ сійӧ, мый Европаын неӧтік дас рабочӧй.
Став гырысь фабрикаяс да заводъяс бердын сэні эмӧсь лабораторияяс, кӧні уджалӧны сёясӧн и даже сюрсъясӧн инженеръяс да техникъяс, найӧ тӧдмалӧны (прӧверяйтӧны) материалъяслысь качествосӧ, уджлысь точносьт, разрабатывайтӧны производствоса выль способъяс, бурмӧдӧны конструкцияяс машинаяслысь да с. в. Быд ыджыт заводдэзын и фабрикаэзын сэтчин эмӧсь лабораторияэз, кытӧн уджалӧны инженеррез да техниккез сёэзӧн либо нельки сюрссэзӧн; нія проверяйтӧны материаллэзлісь качество и уджлісь точность, а сідзжӧ разрабатывайтӧны виль производство способбез, бурсьӧтӧны машинаэзлісь конструкция и с. одз.
Уна быдсяма вӧчас США-ын лэдзӧны стандартъяс серти — кымынкӧ босьтӧм образец серти. Зэв уна США-ын издэллёэз керсьӧны стандарттэз сьӧрті, мӧднёж висьтавны, неуна примитӧм образеццез сьӧрті.
Стандартъяс эмӧсь сэні не сӧмын машина юкӧнъяслы (детальяслы), но сідз жӧ косьтюмъяслы, кӧмкотъяслы, нянь сортъяслы, булкияслы, сёянъяслы ресторанъясын да с. в. Стандарттэз сэтчин эмӧсь не токо машина часттез понда, на сідзжӧ и костюммез, кӧмкӧт, нянь да булка сорттэз понда, сёян понда, кӧда сетӧ рестораннэзын да мӧдіккез понда.
Видз-му овмӧс США-ын сетӧ зэв уна сёян прӧдуктъяс; татшӧм прӧдуктаяссӧ вывті уна петкӧдӧны сэтысь Европаӧ (шобді, кукуруза, яй). Сельскӧй хозяйство США-ын сетӧ уна питательнӧй продуктаэз; кӧть США-ЫН уджтӧммез миллионнэзӧн тшыгьялӧны, но мукӧд продуктаэз кыскиссьӧны Европаӧ (кыдз шогді, кукуруза, яй).
Аслас хлопокӧн США снабжайтӧны не сӧмын ассьыныс текстильнӧй фабрикаяссӧ, но сідз жӧ английскӧй, германскӧй, итальянскӧй да японскӧй текстильнӧй фабрикаяс. Ас хлопокӧн США снабжайтӧ не токо ассис текстильнӧй фабрикаэз, но сідзжӧ английскӧйезӧ, германскӧйезӧ, итальянскӧйезӧ и японскӧйезӧ.
США вылӧ воӧ ⅗ юкӧныс став босьтӧм мирӧвӧй хлопокысь. США вылӧ быд мирын хлопок ӧктӧмись усьӧ куим витӧт часть.
Кӧрт туйяс США-ын стрӧитӧма 420 сюрс км — ӧтлаын босьтӧм став европейскӧй странаясын дорысь унджык. Кӧрттуйез США-ын керӧмӧсь 420 сюрс км, мӧднёж висьтавны, унажык, нежели быдсӧн ӧтлаын босьтӧм Европаись странаэзын.
Мощнӧй паровозъяс кыскӧны бӧрсьыныс кузь поездъяс ыджыд груза вагонъясӧн; американскӧй экспрессъяс ветлӧны ӧдйӧджык европейскӧй экспрессъяс дорысь (ӧткымын асыввыв туйяс вылын часнас 120 км-ысь унджык). Вына паровоззэз кыскӧны сьӧраныс ыджытагрузитӧм вагоннэзісь зэв кузь поезддэз; американскӧй экспрессэз ветлӧны чожажык, нежели европейскӧйез (мукӧд асыввыв туйез вылын часӧ унажык 120 км-ся).
Автомобильяс США-ын ӧні 24 миллион — быд 5–6 американец вылӧ воӧ шӧрвыйӧ ӧти автомобиль. Автомобиллез США-ын ӧння кадӧ лыддиссьӧны 24 миллион, мӧднёж висьтавны, быд 5–6 американец вылӧ усьӧ ӧтік автомобиль.
Но тайӧ машинаясыс кызвыныс пассажирскӧйяс, дай сэсся ичӧт вынаӧсь. Но эна машинаэз унажыксӧ пассажирскӧйез и неыджыт вынаӧсь.
Зэв бур автомобильнӧй туйяс нуӧдӧма став страна пасьталаыс; найӧ конкурируйтӧны кӧрт туйяскӧд. Бурся-бур автомобильнӧй туйез, кӧдна нюжлалӧмӧсь омӧн страна кузя, конкурируйтӧны кӧрттуйезкӧт.
Главнӧй автомобильнӧй туйяссӧ вӧчӧма асфальтӧн, да сэтшӧм паськыдӧсь, автомобильяс мунӧны на вывті кык орччӧн либӧ весигтӧ нёль орччӧн; зэв уна автобусъяс (кык судтаӧсь) ветлӧны стӧч лӧсьӧдӧм расписание серти; автобусӧн ветлӧм сувтӧ кык мындаӧн донтӧгджык кӧрт туй вывті ветлӧм дорысь. Главнӧй автомобильнӧй туйез вевттьӧмӧсь асфальтӧн и сэтшӧм паськытӧсь, што автомобиллез мунӧны ны кузя кык либо даже нёль рядӧн; зэв уна автобуссэз (кыкэтажаӧсь) керӧны рейссэсӧ точнӧй расписаннё сьӧрті, и ныын мунӧм лоӧ кыкись донтӧмжык, нежели кӧрттуйез вылын.
Став автомобильнӧй туйяссӧ видзӧны зэв бура, быд ичӧтик гурантор пырысьтӧм-пыр жӧ тыртӧны. Быдсӧн автомобильнӧй туйез видзсьӧны ыджыт порядокын; и неыджыта жугдӧм места сэк жӧ лӧсьӧтсьӧ.
Юяс да тыяс вылын США-ын ветлӧны зэв уна пароходъяс, моторнӧй суднояс да баржаяс. США юэз да тыэз вылын ветлӧтӧны ӧддьӧн уна пароходдэз, моторнӧй судноэз да баржаэз.
Тывывса флот зэв ыджыд, сійӧ кыскалӧ вывті уна груз. Ты флот ӧддьӧн ыджыт и сія кыскалӧ ӧддьӧн уна груззэз.
Морскӧй торговӧй флот США-лӧн уступайтӧ сӧмын английскӧй флотлы. США-лӧн морскӧй торговӧй флот учӧтжык токо английскӧйся.
Став вывті ыджыд озырлуныс странаыслӧн — миллионер котыр киын; найӧ веськӧдлӧны капиталистическӧй промышленнӧй трестъясӧн — стальнӧй, нефтянӧй, меднӧй да с. в. трестъясӧн. Быдсӧн страналӧн зэв ыджыт богатство лоӧ не уна миллионер киэзын, кӧдна сулалӧны капиталистическӧй промышленнӧй тресттэз юралӧмын, кыдз стальнӧй, нефтянӧй, меднӧй и с. одз.
Уна сё миллион да миллиард долларъяс ас кианыс кутӧмӧн найӧ олӧны роскошын да пычкӧны рабочӧйяслысь кыдз мый вермӧны унджык удж аслыныс пӧльза вылӧ. Миллионеррез распоряжайтчӧны сё миллион да миллиард долларрезӧн и роскошнӧя лӧсьӧтӧны ассиныс оланнысӧ. Асланыс польза понда нія старайтчӧны кыскыны рабочӧйезісь кыдз позьӧ унажык удж.
Уджалан лун — 9–10 час. Уджалан лун кыссьӧ 9–10 час.
Рабочӧйяслӧн уджыс Америкаын ёна сьӧкыдджык (напряжённӧйджык) Европаын серти. Америкаын рабочӧйезлӧн уджыс сьӧкытжык, нежели Европаын.
Ар 45-ӧн рабочӧй воштӧ нин ассьыс дзоньвидзалунсӧ да пӧрысьмӧ. 45 год кежӧ рабочӧй ӧштӧ ни ассис здоровьёсӧ и пӧрӧ старикӧ.
Мирӧвӧй кризис зэв сьӧкыда инмис США промышленносьтлы: сюрсъясӧн сувтісны фабрикъяс да заводъяс, улича вылӧ шыбитӧма миллионъясӧн рабочӧйясӧс. Мировӧй кризис зэв ёна вачкис США промышленностьлӧ: неӧтік сюрс фабрикаэз да заводдэз дугдісӧ уджавны, и рабочӧйез чапкиссисӧ миллионнэзӧн уличаэзӧ.
1934-ӧд воӧ лыддьыссьӧ вӧлі 17 млн. уджтӧм морт. 1934 годӧ уджтӧм отир лыддиссьывліс 17 миллион.
США-ын лои сэтшӧм уджтӧмалӧм, кутшӧмӧс эз на аддзывны мукӧд странаясын. США-ын уджтӧмалӧм локтіс сэтчӧдз, кӧдӧ эшӧ эзӧ адззывлӧ мӧдік странаэзын.
Самӧй Нью-Йорк шӧрас патераясысь вӧтлӧм уджтӧм йӧз олӧны пон оланін кодь важ ящикъясын. Самӧй Нью-Йорк шӧрас уджтӧм отир, кӧдна вашӧтӧмась патераэзісь, олӧны важ ящиккезын, кӧдна вачкисьӧны пон поззэз вылӧ.
Тшыгӧсь, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ корсьӧны помӧй гуранъясысь сёйыштан тор. Тшыгкынӧмаӧсь да кушӧсь, сёян кошшӧм понда гуддисьӧны помойнӧй ямаэзын.
Бӧръя кык-куим вонас гӧгӧрвоысьджык американскӧй рабочӧйяс костын чорзьӧ революционнӧй движение. Медбӧрья кык-куим годӧ сознательнӧйжык американскӧй рабочӧйез коласын пондіс быдмыны революционнӧй движеннё.
Мунӧны гырысь забастовкаяс да полициякӧд да войскакӧд косьяс. Овлӧны зэв ыджыт забастовкаэз и полициякӧт да войскаэзкӧт столкновеннёэз.
Видз-му овмӧс сідз жӧ жебмӧ: кӧдза плӧщадь да скӧт душ лыд чиніны; уна фермеръяс рӧзӧритчисны да эновтісны овмӧснысӧ. Сельскӧй хозяйство сідз жӧ усис: кӧдзан площадь да пода чинісӧ, уна фермеррез розоритчисӧ и пӧдналісӧ ассиныс хозяйствоэз.
Буржуазнӧй правительство нуӧдӧ мераяс, медым ещӧ ёнджыка чинтыны кӧдзаяссӧ; кӧдзаяс чинтӧмысь сійӧ сетӧ весиг премияяс фермеръяслы. Буржуазнӧй правительство примитӧ мераэз сэтшӧммезӧ, медбы эшӧ ёнажык чинтыны кӧдзӧммез, и кӧдзӧмнас чинтӧм понда сеталӧ даже фермеррезлӧ премияэз.
А капиталистическӧй трестъяс сотӧны няньсӧ, шуам, кукуруза, паровозъясын (медым кыпӧдны донъяс зерно да пызь вылӧ). А капиталистическӧй тресттэз, сы понда, медбы содтыны дон сю вылӧ да пизь вылӧ, сотӧны нійӧ — уничтожайтӧны, шуам кукуруза паровоз топкаэзын.
Культура паськалӧм серти США торъялӧны (мукӧд странаяс серти) контрастъясӧн. Культура сьӧрті Америка отличайтчӧ контрасттэзӧн.
Шуам, некымын школаясын, кодъясӧс лӧсьӧдӧмаӧсь американскӧй миллионеръяс, обстановкаыс роскошнӧй, найӧ зэв озырӧсь быдсяма пособиеясӧн. Сідз, не уна школаэзын, кӧдна керӧмӧсь американскӧй миллионеррезӧн, эм роскошнӧй обстановка и ӧддьӧн богатӧсь быдкодь пособияэзӧн.
Мӧдарӧ, массӧвӧй школаясыс гӧльӧсь; уна сэтшӧм школаас ӧти комнатаын велӧдчӧны куим класс; найӧс велӧдӧ ӧти наставнича. Мӧднёж, массовӧй школаэз беднӧйӧсь, ныын нешоча ӧтік жырын и ӧтік учительшакӧт занимайтчӧны куим класс.
Государственнӧй строй серти США — республика, кытчӧ пырӧ 48 штат да ӧти округ (Колумбия). Государственнӧй строй сьӧрті США — республика, кӧда сулалӧ 48 штатісь и ӧтік округись (Колумбия).
Государство юрын сулалӧ президент; сійӧс бӧрйӧны нёль во кежлӧ. Быдӧс государствоӧн юралӧмын сулалӧ президент, кӧда бӧрйиссьӧ нёль год кежӧ.
Бӧрйыссьӧ и парламент-конгресс, татчӧ пырӧны сенат да депутатъяслӧн палата. Бӧрйиссьӧ и парламент — конгресс, кӧда сулалӧ сенатісь да депутаттэз палатаись.
Быд штат бӧрйӧ аслыс губернаторӧс; быд штатлӧн аслас законодательство. Быд штат бӧрйӧ аслыс губернатор и эм сылӧн аслас законодательство.
Столицаыс дзоньнас государствоыслӧн Вашингтон, Колумбия округын, — сулалӧ ыджыд вӧр пытшкын Аппалачскӧй гӧраяс подув дорын. Быдӧс государстволӧн столицаыс — Колумбия округын Вашингтон, кӧда куйлӧ Аппалачскӧй керӧссэз кок увт дынын ыджыт вӧр коласын.
Сэні — «Белый дом», кӧні олӧ президентыс. Сыын эм „Чочком керку“, кӧдаын олӧ президент.
Конгрессын эмӧсь представительяс кык буржуазнӧй партиялӧн: республиканскӧй партиялӧн да демократическӧй партиялӧн; кыкнан партияыс ӧткодя дорйӧны интересъяссӧ гырысь капиталистъяслысь, кодъяс эмӧсь настоящӧй кӧзяеваяс странаын. Конгрессын эмӧсь представителлез кык буржуазнӧй партиялӧн: республиканскӧйлӧн да демократическӧйлӧн; но кыкнан партияыс ӧтмоз дорйӧны интерессэсӧ гырись капиталисттэзлісь, кӧдна лоӧны странаас настоящӧй хозяиннэзӧн.
США-лӧн владениеяс. США-лӧн владеннёэз.
США киын — Аляска, Филиппинскӧй діяс да Гавайи. США-лӧ принадлежитӧны Аляска, Филиппинскӧй островвез, Гавайез да мымдакӧ мӧдік муэз.
Аляска — ёна паськыд страна. Аляска — эта зэв паськыт страна.
Лунвылас сэні кыпӧдчӧны нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс; сэсянь веськыда океанӧ лэччӧны зэв гырысь ледникъяс (ыджда сертиыс найӧ уступайтӧны сӧмын Антарктида да Гренландия ледникъяслы). Лунвылын сылӧн векся лыммезӧн вевттьӧмӧн лэбӧны керӧссэз, кӧдна вылісь веськыта океанӧ ыскӧвтӧны зэв ыджыт ледниккез (кӧдна асланыс ыждаӧн учӧтжыкӧсь токо Антарктида да Гренландия ледниккезся.
Войвывланьын, гӧраяссяньыс куйлӧ холмистӧй тундра; сэті визувтӧ ыджыд ю Юкон. Керӧссэзсянь жӧ ойланьӧ паськалӧ мыса тундра, кӧда шӧрӧт визывтӧ ыджыт ю Юкон.
1867-ӧд воӧдз Аляска вӧлі Россия киын, но Россия вузаліс сійӧс США-лы. 1867 годӧдз Аляска вӧлі Россиялӧн, кӧда сійӧ вузаліс США-лӧ.
1896-ӧд воӧ Аляскаын аддзӧма вӧлі зарни, и сэтчӧ сюрсъясӧн уськӧдчисны зарни корсьысьяс; найӧс эз повзьӧдны сьӧкыд туйяс, лымъя гӧраяс вомӧн, тундраясӧд, но бӧрынджык, кор зарниыс сэтысь бырны кутіс да зарни корсьӧмыс лӧняліс, Аляска бӧр пӧри куш (пустыннӧй) странаӧ. 1896 годӧ Аляскаын вӧлі адззӧма золото, и сэтчин пондісӧ кыссьыны неӧтік сюрс золото кошшиссез, кӧдна эзӧ полӧ лыма керӧссэз тундраэз пыр мунӧмись, но сыбӧрын, кӧр россыппез бырисӧ, и кӧр золотӧй горячкаыс чулаліс, Аляска бӧра пӧрис пустыннӧй странаӧ.
Сэні олӧ сӧмын 60 сюрс морт, на пытшкысь джынйыс — индеецъяс да эскимосъяс. Сэтчин олӧны 60 сюрс морт, кӧдна коласісь джыныс — индееццез да эскимоссэз.
Аляска озыр не сӧмын зарниӧн, но сідзжӧ ыргӧнӧн да из шомӧн, но перйынысӧ найӧс нэмӧвӧйя кын муысь да кӧдзыд климатын ёна сьӧкыд (Юкон ю кынмылӧ 8 тӧлысь кежлӧ). Аляска богат не токо золотоӧн, но сідз жӧ медьӧн да изшомӧн, но сы кузя, што сэтчин муыс пыр кынмӧм и суровӧй климат, шедтыны нійӧ сьӧкыт (Юкон ю кынмывлӧ 8 мисеч кежӧ).
Главнӧй уджыс олысьяслӧн сэні — кӧр видзӧм да чери кыйӧм — лососьясӧс. Аляска берег доръясын лососьыс сэтшӧм жӧ уна, кыдзи Камчатка берег доръясын. Населеннёлӧн главнӧй занятияэз сэтчин — кӧрвӧдитӧм и чери кыйӧм — лососсез, кӧдна Аляска береггез дынын олӧны сідз жӧ уна, кыдз и Камчатка береггез дынын.
Паськыд Аляска дорысь США-яслы ыджыдджык тӧдчанлун кутӧ налӧн ичӧтик владениеыс Панамскӧй канал зона. Ыджытжык значеннё, нежели паськыт Аляска, США понда имейтӧ сылӧн неыджыт владеннё — Панамскӧй каналлӧн зона.
Тайӧ каналыс уна пӧв дженьдӧдіс морскӧй туйсӧ США асыввыв берегъяссянь рытыввыв берегъясӧ, а сідзжӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка странаясӧ — Перуӧ да Чилиӧ. Эта канал неӧтчидісь чинтіс морскӧй туй асыввыв США береггезсянь рытвыв береггез дынӧдз, а сідз жӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка странаэз дынӧдз, кыдз Перу да Чили дынӧдз.
Перешеекыс тані зэв чорыд кристаллическӧй горнӧй породаясысь да сы вӧсна татчӧ вӧчӧма шлюзъяс (тайӧн сійӧ торъялӧ Суэцкӧй каналысь). Эта каналыс Суэцкӧй канал сьӧрті мӧдкодь сійӧн, што керӧма шлюззэзӧн, сідз кыдз перешеекыс сулалӧ ӧддьӧн чорыт керӧс кристаллическӧй породаэзісь.
Атлантическӧй океанысь локтысь пароходъяс кайӧны куим шлюзӧд 16 м судтаӧдз да пырӧны искусственнӧй тыӧ — Гатун прудӧ, сэсся мунӧны канал кузя Панам карӧдз, кӧні бара куим шлюз пыр лэччӧны Тихӧй океанӧ. Пароходдэз, кӧдна мунӧны Атлантика океансянь, лэбӧны куим шлюзӧт 16 м вылына и пырӧны искусственнӧй тыӧ — Гатун прудӧ; одзлань мунӧ канал кузя Панам городӧдз, кытӧн судно бӧра куим шлюза пыр лэдзчӧ Лӧнь океанӧ.
Атлантическӧй океанын США босьтісны ас кианыс кызвын діяссӧ Вест-Индиялысь (мыйкӧ мында босьтіс Англия); тайӧ діясыс — либӧ колонияяс США-лӧн, либӧ олӧны найӧ «покровительство» улын, шуам, Куба ді, кӧні паськыда вӧдитӧны сахарнӧй тростник. Атлантика океанын США босьтіс уна островвез Вест-Индиялісь (мымдакӧ ны коласісь босьтӧмӧсь и Англияӧн); эна островвез лоӧны США-лӧ колонияэзӧн, либо лоӧны ны „покровительство“ увтын, кыдз остров Куба, кытӧн зэв уна вӧдитчӧ сахарнӧй тростник.
США подчинитісны аслыныс Африкаын ичӧтик республика — Либерия. США фактическӧя подчинитіс аслыс Африкаись неыджыт республика — Либерия.
Асланыс колонияяс ыджда серти США ёна уступайтӧны Англиялы да Франциялы, но американскӧй капиталистъяслӧн эм зэв ыджыд влияние став странаясас Шӧр да Лунвыв Америкаын. Аслас колонияэз ыждаӧн США ылӧ кольччӧма Англия да Франция сьӧрись, но американскӧй капиталисттэз имейтӧны ыджыт влияннё быд странаын Шӧрӧт да Лунвыв Америкаас.
АВСТРАЛИЯ. АВСТРАЛИЯ.
Физико-географическӧй обзор. ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Плӧщадь 7,7 млн. кв. км. Площадь — 7,7 млн. кв. км.
Население — млн. морт. Населеннё 6,7 млн.
Ыджда, сулаланін да очертание. Величина, положеннё да очертаннё.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Мерайтӧй Австралия материклысь пасьтасӧ рытывсянь асыввылӧ. Мерайтӧ Австралия материклісь нюжалӧмсӧ рытвывся асыввылӧ.
Тӧдмалӧй широтасӧ Йорк мыслысь да Уильсон мыслысь. Тӧдӧ Йорк да Вильсон мыссэзлісь широта.
Петкӧдлӧй заливъяс Карпентария да Ыджыд Австралийскӧй, а сідзжӧ проливъяс Торресов да Бассов. Мыччалӧ Карпентария да ыджыт Австралийскӧй заливвез, а сідз жӧ и Торресов да Бассов проливвез.
Висьталӧй Австралиялысь ыджыд полуостров. Шуӧ Австралиялісь ыджыт кӧдж.
Видзӧдлӧй, кутшӧм квайт юкӧн вылӧ торъялӧ Австралия материк. Видзӧтӧ, кытшӧм квать часть вылӧ торйӧтчӧ материк Австралия.
Корсьӧй столицасӧ Австралийскӧй союзлысь — Канберра. Адззӧ Австралийскӧй союзлісь столица Канберра.
Ыджда сертиыс Австралия медся ичӧт свет юкӧн, но век жӧ Европа плӧщадь серти лоӧ ⅘ юкӧныс ыджда. Австралия аслас ыждаӧн — медучӧт свет часть, но сёжӧ быдӧс Европа площадись сія лоӧ нёль витӧт часть.
Население лыд серти жӧ сійӧ уступайтӧ Европалы уна пӧв. Населеннё сьӧрті жӧ сія уступайтӧ Европалӧ унаись.
Австралия сулалӧ лунвыв мушарджынйын да Козерога тропикӧн юксьӧ со кыдзи: войвыв юкӧныс (неуна ичӧтджык) лоӧ тропическӧй поясын, а ыджыдджык лунвыв юкӧныс — лунвыв умереннӧй поясын. Австралия куйлӧ Лунвыв джыншарын и торйӧтчӧ Козерог тропикӧн сідз, што сылӧн ойвыв частьыс (мымдакӧ учӧтжык) куйлӧ тропическӧй поясын, а ыджытжык лунвыв частьыс лунвыв умереннӧй поясын.
Австралия сулалӧ медся матын Азиясянь; Азиякӧд сійӧс йитӧ Малайскӧй архипелаг; мукӧд материкъясысь сійӧс торйӧдӧны гырысь океанъяс. Австралия куйлӧ матынажык Азия дынӧ, кӧдакӧт сійӧ ӧтлаалӧ Малайскӧй архипелаг; мӧдік жӧ материккез дынісь сія торйӧтӧма ӧддьӧн паськыт ва пространствоэзӧн.
Австралияысь Рытыввыв Европаӧ (Суэцкӧй канал пыр) пароход мунӧ 50 лун. Австралияись пароход Рытвыв Европаӧ (Суэцкӧй канал пыр) мунӧ 50 лун.
Берегъяс Австралиялӧн омӧля вундассьӧмаӧсь, сылӧн формаыс массивнӧй — сӧмын неуна нюжалӧ рытывсянь асыввылӧ; сы понда Австралияын эмӧсь местаяс 1500 км сайын моресянь. Австралиялӧн береггез етша вундалӧмӧсь и сылӧн формаыс лоӧ массивнӧй — сія токо неёна нюжалӧма рытвывсянь асыввылӧ; эта кузя сы пытшкын эмӧсь сэтшӧм местаэз, кӧдна моресянь ылынсьӧтӧмась 1500 км. вылӧ.
Сылӧн эм сӧмын ӧти ыджыд полуостров — Йорк да сӧмын кык ыджыд залив. Сылӧн эм токо ӧтік ыджыт кӧдж — Йорк да кык ыджыт залив.
Карпентария залив ляпкыд; берегъясыс сылӧн алькӧсӧсь, нюйтысь артмӧмаӧсь, лыа косьтъясаӧсь. Карпентария залив непыдын ваа; сылӧн береггез лажмытӧсь, нія сулалӧны пуксьӧссэзісь, кӧдна вайӧтӧмӧсь юэзӧн, и сопровождайтсьӧны песӧка ляпытіннэзӧн (непыдыніннэзӧн).
Ыджыд Австралийскӧй залив этша пырӧ материкас; скалаа берегъяса сійӧ, бухтаяс абуӧсь. Ыджыт Австралийскӧй залив етша пырӧ материк пытшкӧ и береггез сылӧн скалистӧйӧсь, кӧднаын абуӧсь некытшӧм бухтаэз.
Гаваньясӧн Австралия абу озыр, но кымынкӧ удобнӧй бухта сылӧн эм жӧ, и сэні сулалӧны сылӧн медся важнӧй портъясыс: асыввылын — Сидней, Ньюкестль, лунвылын — Мельбурн да Аделаида, рытыввылын — Перт, войвылын — Дарвин. Гаваннезӧн Австралия абу богат, но сёжӧ сылӧн эмӧсь кынымкӧ удобнӧй бухтаэз, кӧднаын сулалӧны сылӧн важнӧйжык порттэз: асыввылын — Сидней, Ньюкестль, лунвылын — Мельбурн да Аделаида, рытыввылын — Перт и ойвыввылын — Дарвин.
Австралия берегъяс дорын матын кыссьӧны опаснӧй коралловӧй рифъяс. Матын Австралия береггез дынӧт кыссьӧны опаснӧй коралловӧй риффез.
Найӧ тыртӧны Торресов пролив; асыввылын найӧ вӧчӧны Ыджыд Барьернӧй риф, коді кыссьӧ 2 сюрс км кузя, сэтшӧмыс некӧн му вылын абу. Нія тыртӧны Торресов пролив, а асыввылын керӧны Ыджыт риф, кӧда нюжалӧма 2 сюрс км вылӧ и кӧда ыждаӧсь абу сэсся некытӧн му вылас.
Пасьтаыс сылӧн сӧмын 200–300 м; унджык юкӧныс ва улас. Сылӧн паськытаыс быдсӧн токо 200–300 метр и ыджытжык часть сылӧн лоӧ ва пытшкын.
Сулалӧ сійӧ 100 км сайын кымын берегсяньыс да лоӧ быттьӧкӧ гы жуглысьӧн — сэтчӧ кучкысьӧны да разалӧны гырысь гыяс Тихӧй океанлӧн. Сія куйлӧ берег дорсян 100 км ылына и лоӧ кыдз бы вавжугданӧн, кӧда бердӧ жугалӧны Лӧнь океанлӧн ыджыт ваввез.
Кузь Барьернӧй риф пыр эм сӧмын кымынкӧ петан туй, зэв кытшолаӧсь да зэв ӧпаснӧйӧсь. Кузь Барьернӧй риф пыр эмӧсь токо кынымкӧ мунанін (проход), кӧдна чукыляӧсь да зэв опаснӧйӧсь.
Тайӧ риф вылас сувтӧдлӧма маякъяс. Эта риф вылын сувтӧтӧмӧсь маяккез.
Австралия материксянь лунвывланьын сулалӧ Тасмания ді; сійӧс торйӧдӧ паськыд, но ляпкыд Бассов пролив; тайӧ проливас ва улас эмӧсь уна скалаяс. Австралия материксянь лунланьӧ эм остров Тасмания, кӧда торйӧтӧма паськыт, но ляпыт Бассовӧй проливӧн, кӧдаын эмӧсь уна вапытшкся скалаэз.
[Океаническӧй мушарджын. [Океаническӧй джыншар.
Кутӧм діяс сулалӧны тайӧ мушарджын шӧрсяньыс матын? Кытшӧм островвез куйлӧны матын эта джыншар шӧрын?
Кутшӧм діяс вылын олӧны новозеландецъяслӧн антиподъяс?] Кытшӧм островвез вылын олӧны новозеландеццезлӧн антиподдэз?]
Австралияӧс восьтӧм да тӧдмалӧм. Австралия осьтӧм да тӧдмалӧм.
Австралияӧс аддзисны (восьтісны) европеецъяс став мукӧд свет юкӧнъяс бӧрын. Австралия вӧлі осьтӧма Европееццезӧн быд мӧдік свет часттез бӧрын.
Первой Магеллан (1521-ӧд воӧ) кругосветнӧй плавание вӧчигӧн аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Марианскӧй діяс. Первӧйыс — Магеллан (1521 годӧ), свет гӧгӧр уялӧм дырни, панталіс аслас туй вылын Австралияӧ пыран Марианскӧй островвез.
Сы бӧрын европейскӧй мореплавательяс аддзисны (восьтісны) Новая Гвинея. Сыбӧрын европейскӧй морекузяуяліссез осьтісӧ Виль Гвинея.
Асьсӧ Австралия материксӧ восьтісны ХVІІ нэм пуксигӧн голландецъяс. Ачыс Австралия материкыс вӧлі осьтӧма голландеццезӧн ХVII век пондӧтчикӧ.
Асланыс Малайскӧй архипелагвывса колонияяс гӧгӧр ветлігӧн (плавайтігӧн), найӧ неминучаӧн веськалісны материк берег вылӧ. Малайскӧй архипелаг вылын ас колонияэз дынӧт уялӧм дырни нія случайнӧя инмисӧ материк берег вылӧ.
Голландец Тасман кытшовтіс Австралияӧс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс ді, кодӧс шуисны сы нимӧн — Тасмания. Голландец Тасман гӧгӧртіс Австралиясӧ лунвывсянь и ас туй вылын панталіс остров, кӧда сы ним сьӧрті нимтӧма Тасманияӧн.
Тайӧ дісӧ Тасман чайтіс материк лунвыв помӧн да муніс водзӧ асыввылӧ; сэні сійӧ восьтіс Новая Зеландия да уна мукӧд діяс Тихӧй океан вылын. Тасман этӧ островсӧ лыддис, што сія материклӧн лунвыв конеч и пондіс уйны асывланьӧ одзлань, кытӧн осьтіс Виль Зеландия да Лӧнь океан вылын уна мӧдік островвез.
Но тайӧ став восьтӧмъяс йывсьыс дыр нинӧм эз тӧдлыны Европаын, да ХVІІІ нэм помын английскӧй мореплаватель Кук восьтіс Австралияӧс мӧдысь. Быдсӧн эна осьтӧммез кольччывлісӧ, однако, Европаын зэв дыр тӧдтӧмӧн, и ХVIII век конечын английскӧй морекузяуялісь Кук, осьтіс Австралиясӧ мӧдӧтчид.
Тихӧй океан вывті плавайтігӧн, сійӧ аддзис Австралия материклысь асыввыв берегсӧ. Лӧнь океан кузя уялӧм дырни сія осьтіс Австралия материклісь асыввыв берег.
Бӧрынджык сійӧ ещӧ кыкысь плавайтліс Тихӧй океанын да восьтіс діяс: Новая Каледония, Гавайскӧй діяс да уна мукӧд діяс. Сыбӧрын Лӧнь океан кузя сія керис эшӧ кык уялӧм и осьтіс островвез: Виль Каледония, Гавайскӧйезӧ да уна мӧдіккезӧ.
Гавайскӧй діяс вылын Кукӧс виисны сэтчӧс олысьясыс. Гавайскӧй островвез вылын Кук вӧлі вийӧма туземеццезӧн.
Кук плавайтӧм бӧрын английскӧй правительство кутіс мӧдӧдны Австралияӧ преступникъясӧс (мыжмӧм йӧзӧс), сэсся англичана пондісны и асьныс мунны сэтчӧ да регыдӧн тӧдмалісны сылысь став берег доръяссӧ. Кук уялӧммез бӧрын правительство пондіс Австралияӧ иньдавны преступниккезӧс, сыбӧрын англичана пондісӧ переселяйтчыны и асьныс и чожа тӧдмалісӧ быдсӧн сылісь берег дорресӧ.
Сӧмын пытшкӧсса обласьтъясыс дыр кольліны тӧдмавтӧмӧсь. Токо пытшкся пустыня областтез зэв дыр кежӧ кольччывлісӧ тӧдтӧмӧн.
Найӧс вӧлі тӧдмалӧма сӧмын ХІХ нэмын, сэки уна путешественникъяс куліны сэні тшыгла. Нія вӧлісӧ тӧдмалӧмӧсь токо ХIХ векӧ, мый дырни уна путешественниккез тшыг увья кулісӧ.
Австралия діясысь медсьӧкыд вӧлі тӧдмавны Новая Гвинеяӧс. Австралия островвез коласісь сьӧкытжык вӧлі тӧдмавны Виль Гвинея.
Сійӧс тӧдмалӧмын ыджыд удж вӧчис роч путешественник Миклухо-Маклай; сійӧ дыр ӧліс папуасъяс пӧвстын. Сы тӧдмалӧм понда уна керис роч путешественник Миклухо-Маклай, кӧда зэв дыр оліс папуассэз коласын.
Му веркӧс. Мувевдӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні Австралияын сулалӧны гӧра цепъяс, да кыдзи найӧ шусьӧны? Кытӧн Австралияас куйлӧны керӧса чеппез и кыдз нія шусьӧны?
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс? Кыдз вылынӧсь нылӧн керӧсйыввез?
Кӧні куйлӧ ыджыд плоскогорье? Кытӧн куйлӧ зэв паськыт плоскӧй керӧсаин?
Кӧні куйлӧ увтас да кутшӧм юяс да тыяс сэні эмӧсь? Кытӧн куйлӧ лажмытін и кытшӧмӧсь сэтчин юэз да тыэз?
Австралия — материк, вылысяньыс сійӧ вевттьысьӧма горизонтальнӧй (либӧ этша ньывкӧс) пластъясӧн, кодъяс куйлӧны важ киссьӧм складчатӧй гӧраяс веркӧсын. Австралия — эта материк, кӧда вевдӧрӧт вевттьӧма горизонтальнӧй (нето неёна поката) пласттэзӧн, кӧдна куйлӧны важся жугалӧм чукыра керӧссэз вевдӧрӧт.
Став Рытыввыв Австралияыс — кристаллическӧй массив, вылысяньыс вевттьысьӧма песчаник да известняк слӧйясӧн; тайӧ — ыджыд плоскогорье, сӧмын кӧнсюрӧ кайӧны негырысь массивъяс, либӧ паныдасьлӧны сола тыяса гуранъяс. Быдсӧн Рытвыв Австралия — кристаллическӧй массив, кӧда вевдӧрӧт вевттьӧма песӧк да известняк слойезӧн и вид сылӧн лоӧ плоскӧй керӧсаинӧн; токо мукӧд местаэзӧт ны вевдӧрын лэбӧны неыджыт массиввез нето пантасьӧны сола тыэзӧн пыдыніннэз.
Шӧр юкӧнас Австралияын куйлӧ ыджыд Центрально-австралийскӧй увтас. Австралия шӧрӧт частьын эм ыджыт Центрально-австралийскӧй лажмытін.
Медся улын местаас сэні куйлӧ быттьӧкӧ кулӧм сьӧлӧмыс Австралиялӧн — сола ты Эйр; сійӧ медся джуджыд ва дырйиыс — 12 м-ӧн улынджык океан уровеньысь. Медпыдын сы частьын куйлӧ Австралиялӧн кыдз бы кулӧм сьӧлӧм — сола ты Эйр, кӧда медыджыт ва дырни куйлӧ океан уровенься улынжыка 12 метр вылӧ.
Эйр ты — ляпкыдик сола няйт нюр, берегъясыс сылӧн ветлыны позьтӧм няйт; стӧч тӧдмавны тайӧ берегъяссӧ позис сӧмын аэропланъяс вывсянь. Эйр ты — эта не ыджыт сола — грязевӧй нюр, кӧда гӧгӧртӧма мунны не туян грязевӧй береггезӧн; точнӧя энӧ береггесӧ позис тӧдмавны токо аэропланнэз вывсянь.
Сӧмын асыввылас Австралияын кыпӧдчӧны настоящӧй гӧраяс; шусьӧны найӧ Австралийскӧй Кордильерыясӧн, а сідзжӧ Австралийскӧй Альпыясӧн. Токо Австралия асылын лэбӧны настоящӧй керӧссэз, кӧдна новйӧтӧны ним Австралийскӧй Кордильеррез, а сідз жӧ Австралийскӧй Альпаэз.
Гӧраясыс тайӧ, кӧть и складчатӧйӧсь да, зэв важӧсь, найӧ ёна нин киссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь. Эна керӧссэз, кӧть и чукыраӧсь, но ӧддьӧн важсяӧсь; нія ёна жугдӧмась и волькӧтӧмась.
Рытыв бокъясыс налӧн ньывкӧсь, а асыввылас тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны океанлань. Нылӧн рытвыв покаттэз лэдзчисьӧмӧсь сыспотека, а асыввылын эна керӧссэз крута орӧны океан дынӧ.
Тані мунісны му корка пуксьӧмъяс (лэччӧмъяс, вӧйӧмъяс), сэки артмисны удобнӧй бухтаяс. Сэтӧн аркмисӧ сброссэз, мый дырни шогмисӧ удобнӧй бухтаэз.
Австралийскӧй гӧраяс, Австралийскӧй Кордильерыяс тшӧтш и, абу джуджыдӧсь, форма сертиыс Шӧръевропаса массивъяс кодьӧсь: сэті кокниа позьӧ ветлыны, уналаын найӧс вомӧналӧма кӧрт туйясӧн. Веськыта висьтавны, Австралийскӧй керӧссэз, сэтчӧ жӧ и Австралийскӧй Кордильеррез пыртӧмӧн, невылынӧсь и асланыс формаӧн вачкисьӧны Шӧрӧтъевропейскӧй массиввез вылӧ: нія кокнита лэдзанаӧсь и уна местаэзын кералӧмась кӧрттуйезӧн.
Му пытшкыс налӧн зэв озыр из шомӧн; сійӧ куйлӧ Сидней да Ньюкестль портъяссянь матын. Нылӧн недраэз ёна богатӧйӧсь изшомӧн, кӧда куйлӧ матын Сиднея да Ньюкестль порттэз дынын.
Войдӧр (колян нэмын) Австралийскӧй Кордильерыясын россыпъясысь перйылісны зарни; сэні сюрлывлісны гырысь самородокъяс, но ӧні тайӧ россыпъясыс гӧльмисны нин. Одзжык (чулалӧм векын) Австралийскӧй Кордильеррезын россыппезӧн шедтывлісӧ золото и адззывлісӧ сэтчинісь зэв гырись самородоккез, но эна россыппез бырисӧ.
Сы пыдди уна зарни аддзӧма Рытыввыв Австралия массивъясын; сэні эм ӧні зарни перъян приискъяс. Зато адззисӧ уна золотосӧ Рытвыв Австралия массиввезын, кытӧн и чукӧртӧмӧсь ӧні золотӧй приисккез.
[Австралия материклӧн тэчас. [Австралия материклӧн строеннё.
Петкӧдлӧй увтас да плоскогорье. Мыччалӧ лажмытіннэз да плоскӧй керӧсаиннэз.
Петкӧдлӧй Австралийскӧй Кордильерыяс. Мыччалӧ Австралийскӧй Кордильеррез.
Рытыввыв-австралийскӧй плоскогорье Рытвыв-Австралийскӧй волькыткерӧсаин.
Мак-Доннэл гӧраяс Мак-Доннэлл керассэз
Увтас Лажмытін.
Австрал. Кордильеръяс Австрал. Кордильеррез
Лунвыв-австралийскӧй горнӧй страна Лунвыв-Австралийскӧй керӧса страна
Штатъяслӧн граница] Штаттэзлӧн границаэз]
Климат, юяс да тыяс. Климат, юэз да тыэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні Австралия материк вылын усьӧ медся этша осадок да кӧні медся уна? Кытӧн Австралия материк вылын етшажык усьӧны осадоккез и кытӧн унажык?
Кутшӧм тӧвъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Австралияын? Кытшӧм тӧввез овлӧны унажыксӧ Австралияын?
Висьталӧй юяс да тыяс Австралияысь. Шуӧ Австралиялісь юэз да тыэз.
Кык коймӧд юкӧнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, пустыннӧй климата. Австралиялӧн унажык кык куимӧт часться климатыс кӧс, пустыннӧй.
Сӧмын асыввылас да войвыв доръясас овлӧны уна зэръяс гожӧмын. Токо сы асыввылын да ойвыв доррезын гожумся кадӧ усялӧны зэв ыджыт зэррез.
Тайӧ лоӧ со мый понда: гожся кадӧ (ноябр тӧлыссянь апрель тӧлысьӧдз) Австралия материк ёна шоналӧ, да сэтчӧ пытшкас пӧльтӧны тӧвъяс мореяссянь. Эта объясняйтчӧ сійӧн, што гожумся кадӧ (ноябрсянь апрельӧдз) Австралия материк ёна жаралӧ, и сы пытшкӧ мореэзсянь пӧльтӧны тӧввез.
Войвылас пӧльтӧны рытыв-вой муссонъяс, найӧ вайӧны зэв уна ва Малайскӧй архипелаг обласьтысь. Сы ойвылын пӧльтӧны ой-рытвыв муссоннэз, кӧдна Малайскӧй архипелаг областись вайӧтӧны зэв уна влага.
Асыввылын тӧвъяс локтӧны Тихӧй океансянь. Асыввылын пӧльтӧны тӧввез Лӧнь океансянь.
Найӧ вайӧны уна осадокъяс гӧраяса берегъяс вылӧ, пытшкӧсса обласьтъясыс жӧ, Центрально-австралийскӧй увтасӧ да Рытыввыв австралийскӧй плато вылӧ тӧвъяс воӧны ватӧг нин косӧн. Нія сетӧны зэв ыджыт осадоккез керӧса береггез вылын; пытшкся жӧ областтезӧ, Центрально-австралийскӧй лажмытінӧ да Рытвыв-австралийскӧй плато вылӧ, локтӧны бырӧмӧсь ни.
Рытыввыв берегъясыс Австралияын косӧсь: сэні во гӧгӧр пӧльтӧны пассатъяс, нуӧны влагасӧ Австралия берег доръясысь; сэсся рытыввыв берег пӧлӧныс жӧ мунӧ кӧдзыд визув, коді этша сетӧ испарениесӧ. Австралия рытвыв береггез дынын кӧс: быдса год сэтчин пӧльтӧны пассаттэз, кӧдна нуӧтӧны влагасӧ Австралия береггез дынісь; сэтчӧ жӧ рытвыв береггез миськассьӧны кӧдзыт визылӧн, кӧда сетӧ пакмӧмсӧ етша.
Тӧлын Австралияын сулалӧ кос да шоныд поводдя; сӧмын шочиника кынмавлӧ да гӧраяс вылын усьлӧ неуна лым. Тӧлӧн Австралияын сулалӧ погоддяыс кӧс да шоныт; токо шочыника овлӧны кӧдздӧтӧммез, и керӧссэз вылын усьлывлӧ неыджыт лым.
Унджык осадокъяс Австралияын тӧлын усьлӧны сӧмын асыввыв да лунвыв берегъяс вылын, кор на пӧлӧн мунӧны циклонъяс. Унажык осадоккез усьӧны тӧвнас токо лунвыв да асыввыв Австралия береггез дорӧт, кӧр нылӧ доль мунӧны циклоннэз.
Лунвыв берегъяс Австралияын климатыс сэтшӧм жӧ кодь, кутшӧм Средиземнӧй море берегъяс вылын: тӧлыс сэні овлӧ зэра, зэръяссӧ вайӧны рытыв тӧвъяс. Австралия лунвыв береггезлӧн климат почти сэтшӧм жӧ, кыдзи Мушӧр море береггез вылын: тӧв сэтчин овлӧ зэра, и зэррез вайӧтсьӧны рытвыв тӧввезӧн.
Дзоньнас климатыс Австралия материк вылын континентальнӧй, — температура да осадок усьӧм резкӧя вежласьӧны. Веськыта висьтавны, Австралия материклӧн климат — континентальнӧй, ёна колебайтчӧны температура да осадоккез.
Гожӧмын вывті жар лун бӧрын войыс ёна кӧдзыд. Гожумӧ лунся ыджыт жар бӧрын ойнас ӧддьӧн ыркамӧ.
Овлӧны зэв кос поводдяяс да сулалӧны кузя, но найӧ оз босьтны став Австралиясӧ: сӧмын корсюрӧ суховейяс (кос, жар тӧвъяс) доналӧм пустыняясысь воӧны дзик берег доръясӧдзыс; найӧ сэки косьтӧны пуяс вылысь фруктъяс, а вӧръясын сэтшӧм кадӧ кокниа паськалӧны гырысь пӧжаръяс. Засухаэз овлӧны ӧддьӧн ыджытӧсь и кузьӧсь, но босьтӧны Австралиясӧ не быдсӧн: токо мукӧдчид калитӧм пустыняэзісь суховейез (кӧс тӧввез) пырӧны самӧй береггез дынӧдз; нія пуэз вылісь косьтӧны фруктаэз, а вӧррезын этатшӧм кадӧ кокнита шогмӧны ыджыт пожаррез.
Осадокъяс Австралия пытшкӧс обласьтъясын оз пыр ӧтмоз усьны; сэні овлӧны друг ливень кисьтан зэръяс, му вылас сэки шыльыд местаын лоӧ пидзӧсӧдз ва. Осадоккез Австралия пытшкын усялӧны не ӧтмоза; сэтчин олӧны казявтӧг вына ливеннез, мыйсянь ровнӧй местаэзын му вевттиссьӧ пидзӧсӧдз ваӧн.
Но муыс оз удит кӧтасьлыны: ваыс лэччӧ увтас местаясӧ да сола тыясӧ, кӧні ӧдйӧ косьмӧ (испаряйтчӧ). Но муыс оз ешты вамны: ва визывтӧ лажмыт местаэзӧ да сола тыэзӧ, кытӧн чожа пакмӧ.
Воысь воӧ осадокъяс усьӧм Австралияын ёна вежласьӧ. Годісь годӧ быдсӧн Австралияын осадоккезлӧн количество ёна вежсьӧ;
Кос воясӧ сэні оз тырмы кӧрым ыжъяслы, сэк найӧ кулӧны миллионъясӧн. засухаа годдэзӧ сэтчин оз тырмы баляэз понда вердчан, и нія кулӧны миллионнэзӧн.
Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмӧсь, ляпкыдӧсь. Австралияын юэз етша, а нія, кӧдна эмӧсь, етшавааӧсь.
Медся ыджыд юыс — Муррей — кузьтанас миян Дон ыджда, но ляпкыдджык сыысь. Медыджыт ю — Муррей — аслас кузяӧн ровняйтчӧ миян Донлӧ, но сыся етшаваажык.
Кос кадӧ сійӧ ӧдва воӧ океанӧдз ляпкыдик да векньыдик юӧн. Кӧс годся кадӧ, кыдз непыдын и векнитик юок сія ӧдва аслас визывтӧмӧн локтӧ океан дынӧдз.
Муррейлӧн уна вожъяс; ӧти вож — Дарлинг — пӧшти кык мындаӧн кузьджык Муррейысь; но кос кадӧ сійӧ пӧрлӧ тупкӧса некымын тыӧ. Муррей дынын уна притоккез, и ӧтік ны коласісь — Дарлинг — почти кыкись кузьжык Муррейся; но кӧс пораӧ сія пӧрӧ кынымкӧ невизывтана тыӧ.
Ещӧ нин гӧльӧсьджык ваӧн Австралия пытшкӧсса юяс — «крикъяс», ю пыдӧсъясыс налӧн косӧсь унджык кадсӧ вонас; сӧмын недыр, зэригъясӧн, сэті визувтӧ ва, сэсся вошӧ кӧнкӧ лыаясын, либӧ сола тыясын. Эшӧ беднӧйжыкӧсь ваӧн юэз пытшкись Австралияын — „криккез“, кӧдналӧн руслоэз унажыксӧ годӧ кольччӧны кӧсӧн; токо недыр, зэррез дырни, ны кузя визывтӧ ва, кӧда ӧшӧ песӧккезын, либо сола тыэзын.
Медкузь крик — Купер, усьӧ Эйр тыӧ. Мед кузь крик — Купер, кӧда усьӧ Эйр тыӧ.
Тыяс Австралияын пӧшти ставыс сола, да и ваыс сэні овлӧ сӧмын гожся кадӧ, кор сійӧс вайӧны крикъяс. Тыэз Австралиялӧн почти быдсӧн солаӧсь, сы дырни жӧ ва ныын овлӧ токо гожумся кадӧ, кӧр сійӧ вайӧтӧны криккез.
[Вогӧгӧрся осадокъяс Австралияын. [Австралияын годовӧй осадоккезлӧн количество.
Уна-ӧ осадок усьӧ асыввыв берегъясын да мыйла? Мымда усьӧны осадоккез асыввыв берег дорын и мыля?
Кӧні усьӧ медся этша осадок да мыйла? Кытӧн усьӧны осадоккес етшажык и мыля?
Кӧні медся паськалӧма Австралияын ыж вӧдитӧм?] Кытӧн ёнжыка Австралияын паськӧтӧма балявӧдитӧм?]
Быдмӧгъяс. Быдмассэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кӧні Австралияын быдмӧны тропическӧй вӧръяс? Кытӧн Австралияын быдмӧны тропическӧй вӧррез?
Кӧні куйлӧны саваннаяс? Кытӧн куйлӧны саваннаэз?
Кӧні туруна степъяс? Кытӧн туруна степпез?
Кӧні пустыняяс? Кытӧн пустыняэз?
Зэв уна места Австралияын босьтӧны полупустыняяс, кӧні быдмӧны сутшкасьысь кустарникъяс (скруб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясӧс оз сёйны некутшӧм животнӧйяс, — коръясыс налӧн пурт кодь лэчыдӧсь. Зэв ыджыт пространствоэз Австралияын занимайтӧны джынпустыняэз, кытӧн быдмӧны бытшкасян кустарниккез (скруббез) и бытшкасян туруннэз, кӧдна оз сёйсьӧ некытшӧм животнӧйезӧн и кӧдналӧн лиссэз лэчытӧсь, кыдз пурттэз.
Тайӧ турунъясыс быдмӧны гырысь кустъясӧн 1 дай весиг 2 м судтаӧдз; скӧтлы либӧ верзьӧма мортлы (всадниклы) сьӧкыд писькӧдчыны татшӧм турун пӧвсӧд. Эна туруннэз быдмӧны ыджыт пучоккезӧн сувданас 1 и даже 2 метрӧдз, сідз што пода либо всадник ӧдва вермасӧ мунны эна быдмассэз пыр.
Скруб (кустарник) — сійӧ ляпкыд акацияяс да эвкалиптъяс. Скруб сулалӧ лажмыт акацияэзісь да эвкалипттэзісь.
Скрубъяс сулалӧны жугыльӧсь, коръясыс посньыдикӧсь, пемыд-руд рӧмаӧсь, мукӧдыслӧн ем кодьӧсь; сӧмын зэригъясӧн скруб неуна ловзьыштлӧ, увъяс вылас сэки мыччысьӧны посньыдик дзоридзьяс. Скрублӧн вид — шуштӧм-гажтӧм, лиссэз поснитикӧсь, рӧмӧн сьӧдсераӧсь, нешоча ем чужӧмаӧсь, токо зэррез дырни скруб невна ловзьӧ, и сы роззэз вылын мыччисьӧны невзрачнӧй чветтэз.
Сэсся гырысь местаяс босьтӧны Австралияын туруна степъяс; гожӧмын найӧ вевттьысьӧны мича веж турунӧн, а арын да тӧлын вижӧдӧны; Сыбӧрын ыджыт пространствоэз Австралияын занимайтӧны туруна степпез, кӧдна гожумся кадӧ вевттисьӧны зелёнӧй турунӧн, а арӧн и тӧлӧн овлӧны вежжезӧн.
тайӧ степъяс костас паныдасьлӧны солончакъяс, кӧні быдмӧ солянка; сійӧс зэв сёйӧны ыжъяс. Эна степпез коласын пантасьӧны солончакез, кытӧн быдмӧны солянкаэз и кӧдна зэв бура сёйсьӧны баляэзӧн.
Медбӧрти, сэтшӧм местаясын Австралияын, кӧні зэръяс овлӧны гожӧмын и тӧлын, быдмӧны вӧръяс. И, медбӧрын, нія местаэзын, кытӧн Австралияын усялӧны зэррез и гожумӧн и тӧлӧн, быдмӧны вӧррез.
Но тайӧ вӧръясыс аслыссямаӧсь: найӧ абу сукӧсь, медзэвсӧ сэні быдмӧны век веж эвкалиптъяс. Но эна вӧррез особеннӧйӧсь: нія абу тшӧкӧсь и сулалӧны унажыксӧ вексязелёнӧй эвкалипттэзісь.
Кымынкӧ эвкалипт пӧрӧдаяс быдмӧны зэв джуджыда (150 м судтаӧдз); тайӧ медся джуджыд пуяс му вылын; мукӧд пӧрӧдаясыс абу джуджыдджыкӧсь миян пожӧмъясысь да дубъясысь, но быдмӧны вывті ӧдйӧ. Мукӧд эвкалипт породаэз овлӧны зэв вылынӧсь (150 м); эна му вылын медыджыт пуэз; мӧдік породаэз нылӧн не ыджытжыкӧсь миян пожуммезся да дуббезся, но быдмӧны ӧддьӧн чожа.
Эвкалипт вӧръясын гож сай этша, — пуясыс сулалӧны шоча, а корйыс абу сук дай сӧмын вылысса увъясас; доръяснас коръясыс бергӧдчӧмаӧсь вывлань; сы понда шонді югӧръяс татчӧ пырӧны дзик му бердӧдзыс, кӧні быдмӧ турун. Эвкалипт вӧррезын вуджӧррез етша, сідз кыдз пуэз сулалӧны шоча и лиссэз ны вылын не тшӧкӧсь, лиссэз пукалӧны токо вевдӧрись уввез вылын и асланыс реброӧн видзӧтӧны вевдӧрӧ; шонді югӧррез кокнита сидзӧны му бердӧдз, кӧда вевттисьӧма турунӧн.
Тайӧ вӧръясыс мунӧны паркъяс вылӧ либӧ пуяса лугъяс вылӧ; сэні быдлаын позьӧ ветлыны вӧлӧн (экипажӧн) да видзны скӧт. Эна вӧррез вачкисьӧны парккез вылӧ либо видззез вылӧ, кӧдна быдмӧмӧсь пуэзӧн; ныын, кытӧн колӧ, туйӧ ветлӧтны экипажӧн и паситны пода.
Австралияысь эвкалиптъяссӧ нуисны мукӧд странаясӧ да вӧдитӧны сэні не сӧмын ӧдйӧ быдмӧмныс понда, найӧ сетӧны зэв чорыд (дубысь ён) древесина, а коръяссьыс перйӧны чӧскыд дука выйяс; таысь ӧтдор, найӧс садитӧны нюръяс косьтӧм вылӧ, сы вӧсна, мый найӧ ӧдйӧ кыскӧны мусьыс ва. Австралияись ӧвкалиптаэз вуджӧтӧмӧсь мӧдік странаэзӧ и паськӧтсьӧны не токо ны чожа быдмӧм понда, но сідз жӧ и сы кузя, што нія сетӧны ӧддьӧн чорыт (дубся крепытжыкӧ) пу, а лиссэзісь шедтӧны дука виэз; этася, нійӧ садитӧны нюррез косьтӧм понда, сідз кыдз нія чожа кыскӧны васӧ.
Неважӧн миянын СССР-ын Чёрнӧй море берег вылын Кавказын садитӧма уна сё сюрс эвкалипт. Неважын миян СССР-ын Кавказ Сьӧд море берег дорын садитӧма эвкалипттэсӧ неӧтік сё сюрс.
Медся васӧд вӧръясас асыввыв берегъясын быдмӧны ещӧ пу кодь папоротникъяс. Асыввыв берег дорын медвлажнӧй вӧррезын быдмӧны эшӧ пу кодь папоротниккез.
Татшӧм быдмӧгъясыс войдӧр вӧліны став му пасьталаын, но быдлаын нин куліны — колины сӧмын Австралияын. Эна быдмассэз одзжык быдмывлісӧ быд му вылӧт, но быдлаын нія кулісӧ ни — кольччисӧ токо Австралияын.
Войвылас Австралияын, медся жар юкӧнас, кӧні усьӧ уна осадок, быдмӧны тропическӧй вӧръяс, — Малайскӧй архипелагвывса вӧръяс кодьӧсь. Австралия ойвылын, сы мед жар частьын, кытӧн усялӧны уна осадоккез, быдмӧны тропическӧй вӧррез, кӧдна вачкисьӧны Малайскӧй архипелаг вӧррез вылӧ.
Культурнӧй быдмӧгъяс Австралияын европеецъяс вотӧдз сӧвсем эз вӧвны. Европееццез переселитчытӧдз Австралияын культурнӧй быдмассэз эзӧ вӧлӧ совсем.
Миян кадӧ Австралияын кутісны вӧдитны няньяс да фрукта пуяс. Ӧння кадӧ Австралияын вӧдитсьӧны сюэз и фруктовӧй пуэз.
Няньяс пытшкысь медся ёна паськалӧма ӧзима шобді; сылы зэв лӧсялӧ климатыс лунвыв Австралияын, кӧні овлӧны тӧвся зэръяс. Сюэз коласісь ёнажык паськӧтсьӧ шогді, кӧдалӧ Лунвыв Австралияын климатыс благоприятнӧй, кытӧн усялӧны тӧвся зэррез.
Уна фермеръяс вӧчӧны тадзи: кӧдзасны шобдісӧ арын (апрель тӧлысьын) да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобді муяс вылас ыж стадаяс; а тулысын шобдіыс бара заводитӧ быдмыны да гожӧмын вайӧ бур урожай. Уна фермеррез, арӧн (апрельын) шогді кӧдзӧм бӧрын да сылӧ бура петавны сетӧм бӧрын, шогді ыббез вылын видзӧны баля стадоэз, а сыбӧрын тулысӧн эта шогді мунӧ быдмӧмӧ и гожумнас вайӧ бур урожай.
Шобдісӧ идралӧм бӧрын ыжъясӧс бара лэдзӧны муяс вылӧ йирсьыны шобді идзапод вылын. Кӧр шогді дзимлялӧм, баляэзӧс бӧра вашӧтӧны ыб вылӧ, и нія вердчӧны шогді подӧн.
Дзик асыввыв берег вылас шобді оз нин кӧдзны: сэні климатыс уль, да шобдіыс висьмӧ шом шепӧн. Мед асыввыв берег вылын шогді озӧ ни кӧдзӧ: сэтчин климатыс уль, и шогді сэтӧн страдайтӧ ржавчинасянь.
Кос поводдяяс понда шобді урожай Австралияын ёна вежласьӧ. Засухаэз увья шогді урожайез Австралияын ёна вежсьывлӧны.
Фрукта пуяс вӧдитӧны Австралияын сӧмын некымын местаын. Фруктовӧй пуэз Австралияын паськӧтӧмӧсь токо мукӧд местаэзын.
Апельсинъяс да лимонъяс радейтӧны югыд шонді да мупытшса уна ва; сы понда найӧс вӧдитӧны искусственнӧ орошайтӧмӧн Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын — Муррей берегъяс пӧлӧн да сы вожъяс пӧлӧн. Апельсиннэз да лимоннэз корӧны зэв уна шонді да мусин ва, сійӧн Муррея да сы притоккез береггез дорӧт — Виль Лунвыв Уэльсын да Викторияын нійӧ паськӧтӧны искусственнӧй орошеннё дырни.
Сэні жӧ вӧдитӧны абрикосъяс, фигияс да зэв бур виноград, кытысь вӧчӧны вина. Сэтчин жӧ вӧдитӧны абрикоссэз, фигаэз да зэв бур виноград, кӧдаись шедтіссьӧ вина.
Тасмания ді вылын, кӧні климатыс ыркыдджык да васӧдджык, вӧдитӧны яблочнӧй да вишневӧй садъяс. Тасмания остров вылын, кытӧн климатыс ыркытжык да влажнӧйжык, паськӧтӧмӧсь яблок да вишня саддэз.
Войвылын, Квинслендын, кӧні тропическӧй да васӧд климат, вӧдитӧны бананъяс, ананасъяс да сахарнӧй тростник (искусственнӧя орошайтӧмӧн). Ойвылын жӧ, Квинслендын, кытӧн климатыс тропическӧй да влажнӧй, вӧдитӧны бананнэз, ананассэз да сахарнӧй тростник (искусственнӧй орошеннё дырни).
Гӧраяс вылӧ кайигӧн, кӧрт туй поездсянь, коді мунӧ берег дорсянь материк пытшкӧсас гӧраяс вомӧн, позьӧ ӧти лунӧн аддзыны, кыдзи вежсьӧны фрукта быдмӧгъяс: уліас — ананасъяс да бананъяс, вылынджык — апельсинъяс, ещӧ вылынджык — яблоняяс. Поездын кӧрттуй кузя керӧсӧ кайӧм дырни, кӧдія мунӧ берегсянь керӧссэз пыр материк пытшкӧ, позьӧ ӧтік лунӧ адззыны, кыдз вежсьӧны фрукта садитӧммез: улын ананассэз да бананнэз, вылынжык апельсиннэз, эшӧ вылынжык — яблоняэз.
Уна корабльяс грузитчӧны Австралияын свежӧй да косьтӧм фруктаясӧн (изюмӧн, кос сливаясӧн, фигиясӧн) да мунӧны Европаӧ. Уна корабллез грузитчӧны Австралияын свежӧй да кӧс фруктаэзӧн (изюмӧн, косьтӧм сливаэзӧн, фигаэзӧн) и мунӧны Европаӧ.
Животнӧйяс. Жывотнӧй мир.
Австралияын дикӧй животнӧйяс дзик мӧд сикасаӧсь мукӧд свет юкӧнъясын серти. Австралияын дикӧй животнӧй мир совсем мӧдкодь, нежели мӧдік свет часттезын.
Сэні кольӧмаӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс овлісны войдӧр и мукӧд свет юкӧнъясын, но важӧн нин сэні пӧшти ставныс куліны. Токо сэтчин видзсисӧ уна сэтшӧм животнӧйез, кӧдна олісӧ одзжык и мӧдік свет часттезын, но сэтчин важын ни почти кольччытӧг кулісӧ.
Австралияын ёна паськалӧмаӧсь сумчатӧй животнӧйяс. Сэтчин бура паськалӧмӧсь сумчатӧй животнӧйез.
Оласног сертиыс мукӧдыс на пытшкысь миян турун сёйысь животнӧйяс кодьӧсь, мукӧдыс хищникъяс, гаг сёйысьяс да с. в.; ыджда сертиыс — мукӧдыс крысаысь абу ыджыдӧсь, мукӧдыс — морт судтаӧсь. Олан образ сьӧрті ӧтіккез ны коласісь вачкисьӧны миян турунсёйиссез вылӧ, мӧдіккез — хищнӧйез вылӧ, насекомояднӧйез вылӧ и с. одз., асланыс ыждаӧн — ӧтіккез ны коласісь не ыджытжыкӧсь крысася, мӧдіккез овлӧны морт сувдаӧсь.
Медся ёна паськалӧм сумчатӧйяс — кенгуру; найӧ лыддьысьӧны Австралияын уна дас пӧрӧдаӧдз, да олӧны сэні быдлаын. Мед паськалана сумчатӧйез — эта кенгуру; нія Австралияын лыддиссьӧны неӧтік дас порода, и нія олӧны сэтчин быдлаын.
Ӧні гырысьджык кенгурусӧ ёна бырӧдӧны, найӧ сёйӧны турун ыж пӧскӧтинаяс вылысь да. Ӧння кадӧ гырисьжык кенгуруэсӧ ёна вийӧны, сідз кыдз нія сёйӧны баля поскотинаэз вылісь турун.
Мукӧд животнӧйяс костысь ёна торъялӧны кольк вайысь млекопитающӧйяс (<rus>яйцеродные млекопитающие</rus>): ехидна да утконос; пресмыкающӧйяс да пӧткаяс моз жӧ найӧ вайӧны колькъяс, но колькъяссьыс петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн. Мӧдік животнӧйез коласісь тӧдчанажыкӧсь кольтьвайись млекопитающӧйез: ехидна и утконос; сідз жӧ, кыдз пресмыкающӧйез да кайез, нія вайӧны кольттез, но кольть кышись петӧм пияноккезнысӧ вердӧны йӧлӧн.
Утконос олӧ гуясын ю берег доръясын, сёянсӧ корсьӧ берег дор нюйтысь. Утконос олӧ ю береггез вывся нораэзын, а сёян шедтӧ аслыс берегдорся пуксьӧссэзісь.
Копытнӧй животнӧйяс европеецъяс вотӧдз сэні сӧвсем эз вӧвны; эз вӧвны сідзжӧ и ӧблезянаяс. Европееццез переселитчытӧдз копытнӧйез сэтчин совсем эзӧ вӧлӧ; сідзжӧ эзӧ вӧлӧ и обезьянаэз.
Хищнӧй животнӧйясысь вӧлі сӧмын пон динго (да и сійӧс, тыдалӧ, татчӧ вайӧма морт, да сэні нин сійӧ пӧрӧма дикӧй понйӧ). Хищнӧйез коласісь вӧлі токо ӧтік пон динго (да и сія наверно вайӧтӧма мортӧн да дикамис).
Тайӧ понйыс гӧн рӧмнас мунӧ руч вылӧ. Эта пон аслас гӧн сьӧрті вачкисьӧ руч вылӧ.
Сійӧ служитліс войдӧр важ австралиецъяслы кыдзи джынвыйӧ домашньӧй животнӧй, а ӧні ыж видзысьяслы вайӧ вред, усьласьӧ баляпиян вылӧ. Сія одзжык первобытнӧй австралиеццезлӧ служитіс кыдз джынгортся животнӧй, а ӧні дзеллез вылӧ уськӧтчӧмӧн сія вайӧтӧ балявӧдитіссезлӧ вред.
Вӧръясын и весиг степъясын Австралияын олӧны зэв уна лэбач (пӧтка), торъя нин попугайяс , кодъяс лэбалӧны уна сюрсъяса стаяясӧн. Австралия вӧррезын и даже степпезын олӧны уна кайез, ӧддьӧнжык попугайез, кӧдна лэбалӧны стаяэзӧн неӧтік сюрс штукаӧн.
Кызвын австралияса лэбачыс олӧ сӧмын Австралияын, татшӧмӧсь: еджыд кутш (орёл), сьӧд юсь, лира-лэбач (олӧ тропическӧй вӧръясын), бордтӧм страус — эму, ыджда сертиыс уступайтӧ африканскӧй страуслы, но панйӧ лунвыв-американскӧй страусӧс. Унажык австралийскӧй кайез пантасьӧны токо Австралияын; сэтшӧмӧсь: чочком орёл, сьӧд юсь, кай-лира (кӧда олӧ тропическӧй вӧррезын), бордтӧм страус — эму, кӧда аслас ыждаӧн учӧтжык токо африканскӧйся, но ыджытжык лунвыв американскӧйся.
Квинсленд юясын олӧ кык ногӧн лолалысь чери (цератодус), нёкчимкӧд ӧттшӧтш сылӧн эмӧсь тыяс; татшӧм чериясыс важӧн вӧліны и мукӧд свет юкӧнъясын, но ӧні найӧ паныдасьлӧны сӧмын окаменелосьтъясӧн. Квинсленд юэзын олӧ кык нёж лолалісь чери (цератодус) кӧдалӧн ӧтлаын жабраэзкӧт эмӧсь и тыэз; сэтшӧм чериэз вӧлісӧ одзжык и мӧдік свет часттезын, ӧні пантасьӧны токо изсялӧммезӧн.
Домашньӧй животнӧйяс Австралияын европеецъяс вотӧдз эз вӧвны, динго понйӧс кӧ не лыддьыны; европеецъяс нуисны сэтчӧ став домашньӧй животнӧйяссӧ ассьыныс, и ӧні Австралияын сэтшӧмыс зэв уна, торъя нин ыжъяс, сюра гырысь скӧт да вӧвъяс. Европееццез переселитчытӧдз гортся животнӧйез Австралияын эзӧ вӧлӧ, не лыддьыны кӧ пон динго, но европееццез кыскисӧ сэтчин быдсӧн ассиныс гортся животнӧйесӧ, и ӧні нія Австралияын ӧддьӧн уна, ӧддьӧнжыксӧ баляэз, гырись сюра пода и вӧввез.
Население. НАСЕЛЕННЁ.
Австралияын олӧ 7 млн. морт гӧгӧр. Австралияын олӧны 7 млн. гӧгӧр морт.
Бура тшӧкыд населениеыс сӧмын асыввыв помас Австралияын: сэні олӧ ⅘ юкӧныс став населениесьыс Австралияын. Тшӧкжыка пуксьӧтӧма токо сылӧн асыввыв дор: эстӧн быдсӧн Австралия населеннёись олӧ нёль витӧт часть.
Сутшкасьысь турунъяса да скрубъяса степъяс йӧзтӧмӧсь, кыдзи и пустыняяс. Кӧс степпез, кӧдна вевттьӧмась бытшкасян туруннэзӧн да скрубӧн, отиртӧмӧсь, кыдз и пустыняэз.
Ӧнія населениеыс Австралияын пӧшти ставыс Европаысь локтӧм йӧз (медсясӧ, англичана пӧвстысь). Ӧння Австралиялӧн населеннё почти быдсӧн сулалӧ европейскӧй переселенеццезісь (унажыксӧ англичанаись).
Кореннӧй олысьяссӧ Австралияысь либӧ бырӧдӧма, либӧ зырӧма медся лёк обласьтъясас. Австралиялӧн жӧ кореннӧй оліссез либо вийӧмӧсь, либо дзескӧтӧмӧсь, мед плодороднӧйтӧм областтезӧ.
Асланыс зоръясӧн, бумерангъясӧн да шыясӧн найӧ эз вермыны водзсасьны лыян ӧружиеа европеецъяскӧд. Нія, кӧднія вӧлісӧ вооружитӧмӧсь токо павкаэзӧн, бумеранггезӧн да копьёэзӧн, эзӧ вермӧ панытавны европееццезлӧ, кӧдна употребляйтлісӧ биӧнлыян оружие.
Ӧні сьӧд австралиецъяс лыддьысьӧны сӧмын 60 сюрс морт гӧгӧр (кочуйтысь племяясӧс да этша исследуйттӧм районъясӧс артавтӧг). Ӧння кадӧ сьӧд австралиеццез лыддиссьӧны токо 60 сюрс морт гӧгӧр.
Кызвыныс уджалӧ батракъясӧн гырысь ыж видзысьяс ордын, а мукӧдыс ӧнӧдз на олӧны местаысь местаӧ ветлана кыйсьӧм помысь. Унажыксӧ нія уджалӧны батраккезӧн гырись балявӧдитіссез дынын, а мӧдіккез ӧння виӧдз олӧны эшӧ бродячӧй вӧраліссезӧн.
Шыяс да бумерангъяс кианыс кутӧмӧн найӧ ветлӧны тропическӧй вӧръясын да скрубъясын кенгуру бӧрся, кроликъяс да мукӧд прӧмыс бӧрся: ӧттшӧтш такӧд найӧ чукӧртӧны сёйны позяна дикӧй быдмӧгъяс. Киэзын копьёэзӧн да бумеранггезӧн нія бродитӧны тропическӧй вӧррезын и скруббезын кенгуру кошшикӧ, кроликкезӧн да мӧдік дичӧн; ӧтлаын сыкӧт нія ӧктӧны дикӧя быдман сёян быдмассэз.
Главнӧй уджыс Европаысь локтӧм йӧзлӧн видз-му овмӧс: ыжъяс, сюра гырысь скӧт да нянь кӧдзаяс вӧдитӧм. Европейскӧй переселенеццезлӧн главнӧй занятие лоӧ сельскӧй хозяйство: баляэз, гырись сюра пода вӧдитӧм да сю кӧдзӧммез паськӧтӧм.
Ыж видзӧм удайтчис паськӧдны Австралияын артезианскӧй юкмӧсъяс уналаын вӧчӧмӧн. Балявӧдитӧм Австралияын удайтчис паськӧтны сы увья, што уна местаэзын керисӧ артезианскӧй колодеццез.
Татшӧм юкмӧсъяссӧ кодйӧма уна сюрсъясӧн; быд юкмӧс сетӧ зэв уна ва; ваысь локтӧ мупытшса ва лэдзан слӧйясӧд гӧра бокъяссянь, уна дас дай сё километръяс сайсянь (карта, 224 лб.). Нія буритӧмӧсь неӧтік сюрс, и быдӧнныс ны коласісь сетӧны зэв уна ва; эта ва визывтӧ мупытшкся вануӧтан пласттэз кузя керӧс покаттэз вылісь, кӧдна куйлӧны дас и даже сё километр сайын (карта, 228 листбок).
Вӧдитӧны сэні «вуруна» да «яя» ыжъясӧс. Баляэз вӧдитсьӧны „вурунаӧсь“ да „яяӧсь“.
«Вуруна» ыжъяс, — зэв кузь да небыд гӧнаӧсь, вӧдитӧны косджык местаясын, а «яя» ыжъясӧс васӧдджыкинъясын. „Вуруна“ баляэз, кӧдналӧн вуруныс ӧддьӧн кузь да вӧснит, паськӧтсьӧны ёнажыксӧ кӧс местаэзын, а „яя“ баляэз — влажнӧй местаэзын.
Вурун — главнӧй петкӧдантор Австралияысь, и австралийскӧй вурун — джын вуруныс став му выв вурунысь. Австралияись вурун кыскӧм составляйтӧ главнӧй предмет, и австралийскӧй вурун, быд му вылын вурун шедтӧмись, составляйтӧ почти джынсӧ.
Но австралийскӧй ыж яйысь, а сідзжӧ австралийскӧй сюра гырысь скӧт яйысь босьтӧны ыджыд донъяс; сійӧс кынтӧмӧн петкӧдӧны сэтысь холодильник пароходъясӧн. Но и австралийскӧй баляэзлӧн яй, а сідз жӧ гырись сюра подалӧн ӧддьӧн дона; сія кынтӧмӧн кыскиссьӧ холодильниккезын-пароходдэзын мӧдік странаэзӧ.
Европаӧ сійӧ воӧ дзик кӧдзыдӧн да лы кодь чорыдӧн. Европаӧ сія локтӧ дзик кынӧн; и чорыт, кыдз коска.
Муяс вӧдитӧмын да скӧт видзӧмын зэв ёна вредитӧны кроликъяс. Мууджалӧмлӧ да подавӧдитӧмлӧ бичӧн лоӧны кроликкез.
Найӧс вайисны 1862-ӧд воӧ переселенецъяс; мыйкӧ мында кроликыс вӧймисны, пӧрины дикӧй кроликъясӧ. Нія переселенеццезӧн вӧлісӧ вуджӧтӧмӧсь 1862 годӧ; мымдакӧ кроликкез дикӧйсялісӧ.
Шоныд климатла (морозъястӧм) да уна турунла найӧ вывті ёна паськалісны; кроликъяс ӧні пӧлалісны став Австралия пасьталаыс. Шоныт климат (мороззэзтӧг) и зэв уна турун отсалісӧ ӧддьӧн ыджыта ны паськалӧмлӧ; кроликкез лоисӧ быдлаын омӧн Австралияас.
Кроликъяс вӧчӧны вывті ыджыд вред: найӧ пӧскӧтинаяс вылысь йирӧны турун да муяс вылысь нянь кӧдзаяс. Кроликсянь вредыс ӧддьӧн ыджыт: нія сёйӧны поскотинаэз вылісь турун и ыббез вылісь сю кӧдзӧммез.
Первойсӧ найӧс понъясӧн бырӧдлісны, сэсся кутісны вины найӧс ядъясӧн; муяс да пӧскӧтинаяс гӧгӧр пондісны сувтӧдны сутшкасян проволокаысь вӧчӧм сеткаяс; татшӧм сеткаяссӧ ӧні сувтӧдӧма уна сюрс километръяс кузя. Медодз нійӧ травитісӧ поннэзӧн, сыбӧрын нійӧ пондісӧ травитны яддэзӧн, пондісӧ ыббез да поскотинаэз йӧрйыны бытшкасян проволокаись сеткаэзӧн, кӧдна нюжалісӧ уна сюрс километр вылӧ.
Медбӧрти, бӧръя кадас кроликъясӧс пондісны вины яй вылӧ да ку вылӧ, да кынтӧмӧн мӧдӧдны Англияӧ, петкӧдӧны найӧс 10 млн. душ гӧгӧр вонас, но кролик век на зэв уна. Медбӧрын, кроликкезӧс пондісӧ вийны яй вылӧ да кучик вылӧ, и кынтӧмӧн мӧдӧтны Англияӧ. Кыскиссьӧны нія ӧтік годӧ 10 млн. гӧгӧр, но кроликкез сёдаки ӧддьӧн уна.
Найӧ сёйӧны сы мыда турун, мыйта сёйисны эськӧ 90 млн. ыж. Нія сёйӧны сымда турун, мымда сёйисӧ бы 93 млн. баля.
Ёна кос поводдя дырйи найӧ зэв ёна кулӧны, да шойясыс налӧн туплясьӧны быдлаын. Ыджыт засухаэз дырни нія кулӧны ӧддьӧн уна, и нылӧн шойез валяйтчӧны быдлаын.
Но кор заводитчасны зэръяс, найӧ бара паськалӧны важ мындаыс. Но кӧр пондӧтчӧны зэррез, нія бӧра паськалӧны одзза лыдӧдз.
Пӧшти став ыжыс Австралияын (лыддьысьӧ 110 млн. гӧгӧр) гырысь капиталистъяслӧн — ыж видзысьяслӧн, 10 дай унджык сюрс ыжӧдз ӧтиыслӧн. Почти быдсӧн Австралияын баляэз (а нія лыддиссьӧны 110 млн. гӧгӧр) принадлежитӧны гырись капиталисттэзлӧ-балявӧдитіссезлӧ, кӧдналӧн эмӧсь 10 и унажык сюрс баляӧн.
Васӧдджык климата местаясын, торъя нин асыввыв берегъясын Австралияын вӧдитӧны уна гырысь скӧт, — мыйкӧ мында йӧла скӧт, но медзэвсӧ яя скӧт, торъя нин Квинслендын, кӧні гӧра бокъясас эмӧсь уна бур пӧскӧтинаяс. Австралияын, кытӧн климатыс влажнӧйжык, ёнажык асыввыв берег дорын, паськӧтӧма уна гырись пода, мымдакӧ йӧла, но унажыксӧ яя пода, ӧддьӧнжык Квинслендын, кытӧн керӧс покаттэз вылын уна сочнӧй поскотинаэз.
Став асыввыв берег пӧлӧныс паськалӧма шобді да маис вӧдитӧм. Быдсӧн асыввыв берег дор полосаын шогді да маис кӧдзӧмӧн паськаліс мууджалӧм.
Лунвыв Австралияын да Викторияын, кӧні климатыс подтропическӧй, ёна паськалӧма промышленнӧй садоводство. Лунвыв Австралияын да Викторияын, кытӧн климатыс тропикувдӧрся, ёна паськаліс промышленнӧй сад вӧдитӧм.
Промышленносьт Австралияын паськалӧма Сидней, Мельбурн, Брисбен да Аделаида кар районъясын; сэні эмӧсь текстильнӧй фабрикаяс (хлопчатобумажнӧйяс да шерстянӧйяс) да заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны видз-му овмӧс прӧдуктаяс, шуам зерноӧс — пызьӧ, свежӧй фруктыясӧс — консервъясӧ да с. в. Промышленность Австралияын паськаліс: Сидней, Мельбурн, Брисбен да Аделаидаэз городдэз районнэзын; ныын уджалӧны текстильнӧй фабрикаэз (хлопчатобумажнӧйез да вурунаэз) и заводдэз, кӧдна перерабатывайтӧны сельскохозяйственнӧй продуктаэз, кыдз сю — пизьӧ, свежӧй фруктаэз — консерваэзӧ и с. одз.
Горнӧй промышленносьт вель ёна жӧ паськалӧма. Керӧс промышленность паськаліс сідзжӧ зэв ёна.
Рытыввыв Австралияын жилаясысь перйӧны зарни да эзысь; Рытвыв Австралияын жилаэзісь шедтіссьӧ золото да серебро;
Квинслендын да Выль Лунвыв Уэльсын — из шом; главнӧй из шом петкӧдан порт — Ньюкестль (Сиднейсянь матын, войвывланьын). Квинслендын и Виль Лунвыв Уэльсын — изшом; изшом кыскӧм сьӧрті главнӧй порт — Ньюкестль (матын Сиднея дынын, сысянь ойланьӧ).
[Артезианскӧй ваа да артезианскӧй юкмӧсъяса обласьтъяс Австралияын. [Австралияын артезианскӧй валӧн да артезианскӧй колодеццезлӧн областтез.
Мыйла медся уна артезианскӧй юкмӧс вӧчӧма рытывланьын Австралийскӧй Кордильерыяссянь? Мыля артезианскӧй колодеццез куйлӧны унажыксӧ Австралийскӧй Кордильеррезсянь рытвывлань?
Артезианскӧй ваа областьяс Областтез, кытӧн эмӧсь артезианскӧй ваэз
артезианскӧй колодец] артезианскӧй колодец]
ОКЕАНИЯ. ОКЕАНИЯ.
Плӧщадь 1,1 млн. кв. км. Площадь — 1,1 млн. кв. км.
Население 3 млн. морт гӧгӧр. Населеннё — 3 млн. гӧгӧр.
Карта вылысь. Карта сьӧрті.
Кутшӧм ыджыд ді сулалӧ Йорк мыссянь матын? Кытшӧм ыджыт остров куйлӧ матын Ёрк мыс дынын?
Кутшӧм кыка ді сулалӧ асыв-лунланьын Австралиясянь да ылын-ӧ сысянь? Кытшӧм кыкпӧвса остров куйлӧ Австралиясянь лун-асывлань и сысянь ылын я?
Сравнитӧй глобус вылын Новая Зеландиялысь сулалан ногсӧ (положениесӧ) Англия сулалан ногкӧд (положениекӧд). Сравнитӧ глобус вылын положеннёсӧ Виль Зеландиялісь Англия положеннёкӧт.
Висьталӧй гырысь ді чукӧръяс Австралияысь асыввывланьын. Шуӧ Австралиясянь асывланьӧ островвезлісь ыджыт группаэз.
Висьталӧй Австралиясянь медся ылын ді чукӧръяс. Шуӧ Австралиясянь медылын куйлан островвезлісь группаэз.
Тихӧй океанын, асыввывланьын да асыв-войланьын Австралиясянь, сулалӧны зэв уна діяс, кодъяс ӧтлаын ставныс шусьӧны Океанияӧн. Лӧнь океанын, Австралиясянь асывланьӧ да ой-асывланьӧ, чапкалӧмӧсь зэв уна островвез, кӧдна быдсӧн ӧтлаын шусьӧны Океанияӧн.
Сӧмын кымынкӧ ді Океаниялӧн сулалӧны материксяньыс матын. Токо неуна Океания островвезісь куйлӧны матын материк дынын.
Кызвын діыс сулалӧ зэв ылын сысянь, Великӧй океанын, сы понда природаыс налӧн ёна торъялӧ материк природаысь. Унажыкыс, Ыджыт океан шӧрын, куйлӧны сысянь зэв ылына, и сійӧн нылӧн природа ёна неӧткодь материк природа сьӧрті.
Медся гырысь діяс Океанияын — Новая Гвинея (ыджда сертиыс мӧд ді му вылын), Новая Зеландия, юксьӧ Кук проливӧн кык ыджыд діӧ, да Новая Каледония. Ыджытжыккес Океания островвезісь — Виль Гвинея (му вылын аслас ыждаӧн мӧдік остров), Виль Зеландия, кӧда Кук проливӧн торйӧтӧма кык ыджыт остров вылӧ, да Виль Каледония.
Мукӧд діясыс Океаниялӧн кызвыныс зэв посниӧсь да сулалӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн (уна дасъясӧн либӧ дажӧ уна сёясӧн ӧти чукӧрас). Океаниялӧн мӧдік островвез унажыксӧ ӧддьӧн поснитӧсь и шогмӧтӧны группаэз (быд группаын неӧтік дасӧн нето ӧтік сёӧн).
Тайӧ ді чукӧръясыс сулалӧны кузь ва ув вывтасъяс вылын (банкаяс вылын), кодъяс (ставныс) кыссьӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ. Эна группаэз куйлӧны вапытшкся кузь вылынаиннэзын (банкаэзын), кӧдна быдӧнныс ой-рытвывсянь иньдӧмӧсь лун-асывланьӧ.
Тайӧ вывтасъясыс вежласьӧны (мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн) джуджыд впадинаясӧн; татшӧм, шуам, впадина асыввывланьын Марианскӧй діяссянь (медся джуджыдінъясыс Тихӧй океанлӧн лоӧны Филиппинскӧй діяс дорын — 10 ½ км судтаӧдз). Эна вылыніннэз чередуйтчӧны пыдын гӧппезӧн, сэтшӧм, шуам, гӧп куйлӧ Марианскӧй островвезсянь асывланьӧ (Лӧнь океанлӧн медпыдын местаэз куйлӧны матын Филиппинскӧй островвез дынын — 10 километр пыдынаӧдз).
Кызвын діыс — кораллӧвӧй; уна діяс атолл формааӧсь (кольча кодьӧсь); сулалӧны найӧ ва ув гӧра йывъяс да гӧра бокъяс вылын. Унажык островвез — коралловӧйӧсь; уналӧн формаэз, кыдз атоллэз, кӧдна керӧмӧсь вапытшкся керӧс йыввезын либо ны покаттэз вылын.
Кораллӧвӧй діясӧн лоӧны, шуам, Маршальскӧй діяс, Паумоту (либӧ Увтас діяс), Каролинскӧй діяс да уна мукӧд. Коралловӧй островвез дынӧ пырӧны, шуам, Маршальскӧйез, Паумоту (либо Лажмыттэз), Каролинскӧйез да мӧдік островвез.
Ни ӧти океанын абу сы мында кораллӧвӧй ді да ва ув кораллӧвӧй риф, кыдзи Тихӧй океанын. Ӧтік океанын абуӧсь сымда коралловӧй островвез да вапытшкся коралловӧй риффез, кыдз Лӧнь океанын.
Кораллӧвӧй діяскӧд ӧттшӧтш, Океанияын эм уна вулканическӧй ді; татшӧмӧсь Гавайскӧй діяс, Товарищество, Самоа діяс. Ордчӧн коралловӧйезкӧт, Океанияын уна вулканическӧй островвез. Сэтшӧм островвес: Гавайскӧйез, Товариществоэз, Самоа.
Гавайскӧй діяс вылын эмӧсь уна гырысь вулканъяс, шуам, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; Мауна-Лоалӧн ӧти кратерыс (гӧгӧртасыс сылӧн 10 км кузя) — тырӧма лаваӧн; тайӧ лаваыс кынмӧма сӧмын кратер доръясас, а шӧрас — кизьӧр — дон лава тыяс; сэні лаваыс то кайлӧмӧн, то лэччӧмӧн помала пуӧ. Гавайскӧй островвез вылын эмӧсь неӧтік гырись вулканнэз, кыдз шуам, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; ӧтік Мауна-Лоа кратерись, кӧда гӧгрӧснас лоӧ 10 км, тыртӧма лаваӧн, кӧда кынмӧма токо доррезӧт, а шӧрас шогмӧтӧ кынымкӧ биакизьӧр лавовӧй тыэз; ныын лаваыс пыр пессьӧ да бурлитӧ, то лэбтісьӧмӧн, то лэдзчисьӧмӧн.
Войвыв ді вылас Новая Зеландияын эмӧсь уна вулканъяс (и действуйтысьяс и кусӧмъяс). Виль Зеландия ойвыв островвез вылын уна эмӧсь вулканнэз (и действуйтанаэз и кусӧммез).
Тайӧ діыс артмӧма потласьӧм гӧра массивъясысь. Эта остров сулалӧ керӧс массиввезісь, кӧдна потӧминнэзӧн торйӧтӧмӧсь торрез вылӧ.
Потасъяссьыс кайӧны вулканическӧй извержениеяс. Эна потӧминнэзісь аркмӧны вулканическӧй изверженнёэз.
Зэв уна пӧсь ключьясӧн, гейзеръясӧн, пӧсь тыясӧн, няйт вулканъясӧн да пӧсь ваа известкӧвӧй ваннаясӧн (серпас, 228 лб.) Новая Зеландия панйӧ не толькӧ Исландияӧс, но и Войвыв Америкаӧс. Дзирыт ключчез, гейзеррез, дзирыт тыэз, грязевӧй вулканнэз да дзирыт ваӧн известковӧй ваннаэз масса сьӧрті Виль Зеландия (рисунок, 232 листбок) ыджытжык не токо Исландияся, но и Ойвыв Америкася.
Лунвыв діыс Новая Зеландиялӧн, а сідзжӧ Новая Каледония да Новая Гвинея материк тэчасаӧсь; важӧн найӧ, тыдалӧ, вӧлӧмась ӧти материк помын Австралиякӧд. Виль Зеландиялӧн лунвыв остров, а сідзжӧ Виль Каледония да Виль Гвинея — материковӧй происхожденнёаӧсь; одзжык, позьӧ думайтны, нія Австралиякӧт составляйтісӧ ӧтік быдсаӧ.
Тайӧ діяс вылас кыпӧдчӧны джуджыд гӧра хребетъяс. Эна островвез вылын куйлӧны вылын керӧс хребеттэз.
Новая Зеландияын гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн да ледникъясӧн, шуӧны найӧс Лунвыв Альпыясӧн (гӧра йылыс налӧн — Кук гӧра — кайӧ 3 ½ км судтаӧдз). Виль Зеландия вылын эна керӧссэз вевттьӧмӧсь векся лыммезӧн да ледниккезӧн и шусьӧны Лунвыв Альпаэзӧн (нылӧн йыв — Куклӧн-керӧс — лэбӧ 3½ километрӧдз).
Новая Зеландияын осадок усьӧ ёна унджык, Альпыясын дорысь, да лым визьыс тані куйлӧ улынджык — 1800 м судтаын; зэв гырысь ледникъяс тыртӧны долинаяс да лэччӧны 700 м судтаӧдз — ёна улӧджык Альпыясын серти. Виль Зеландияын осадоккез усьӧны уна етшажык, нежели Альпаэзын, и лым визь эстӧн куйлӧ улынжыка — 1800 м вылынаын; ӧддьӧн ыджыт ледниккез тыртӧны долинаэз и лэдзчисьӧны 700 метрӧдз — уна улынжыка, нежели Альпаэзын.
Ледниковӧй кадӧ найӧ лэччылісны море уровеньӧдз да кодйисны джуджыд ущельеяс — ӧнія фиордъяс. Йыа кадӧ нія лэдзчисьлісӧ море уровеньӧдз и гарйисӧ пыдын ущеллёэз, кӧдна ӧння кадӧ лоӧны фиорддэзӧн.
Климат Океанияын быдлаын тропическӧй да ещӧ и морскӧй, пыр ӧткодь шоныд во гӧгӧр (21-сянь 26°-ӧдз), лун да вой, тӧв да гожӧм сэні зэв омӧля торъялӧны; да и тӧлыс тані сӧвсем оз овлы, во гӧгӧр сулалӧ гожӧм, но морскӧй бризъяс вӧсна вывті жар оз овлы. Океаниялӧн климат почти быдлаын тропическӧй и сы дырни жӧ морскӧй, ӧткодь шоныт быдсӧн год сьӧрна (21-сянь 26° ӧдз); лунсянь ой кежӧ и гожумсянь тӧвланьӧ колебаннёэз овлӧны ӧддьӧн учӧтикӧсь; веськытжыка висьтавны, тӧв сэтчин совсем оз овлы, а сулалӧ векся гожум, жаррез кӧдалӧн, однако, меряйтсьӧны свежӧй морскӧй бриззэзӧн.
Паськыд океан оз лэдз сынӧдлы ни вывті ёна шонавны, ни ёна кӧдзавны. Океанлӧн зэв ыджыт пространствоэз оз сетӧ воздухлӧ не жаравны зэв ёна, не зэв ёна кӧдзавны.
Частӧ овлӧны ливень кисьтан зэръяс, но регыд кобӧны; зэръясыс тайӧ дӧза кӧдзыдӧсь, — полинезиецъяс кор кынмасны зэр улас, пырӧны шонтысьны море ваас. Зэррез усялӧны дженытика, но тшӧк ливеннезӧн; эна ливеннез зэв кӧдзытӧсь, сідз што полинезиеццез, кӧдна пондӧны кынмыны эта зэрсянь, тэрмасьӧны чожажык чапкисьны шоныт морскӧй ва пытшкӧ.
Во гӧгӧр Океанияын пӧльтӧны пассатъяс — асыв-войсянь да асыв-лунсянь, кодъяс ӧтлаасьӧны экватор дорын. Быдса год Океанияын пӧльтӧны пассаттэз — ой-асыввыв и лун-асыввыв пассаттэз, кӧдна ӧтлаасьӧны матын экватор дынын.
Пыр ӧткодь шоныдыс, а сідз жӧ васӧд сынӧд вреднӧ влияйтӧны дыр олысь европеецъяс вылӧ — унзільмӧдӧны да физически омӧльтчӧдӧны. Ӧткодь шонытыс, а сідзжӧ воздухыслӧн влажностьыс, дыр кӧ олӧны сэтчин европееццез, действуйтӧны ны вылӧ онӧн и керӧны нійӧ физическӧя слабӧйӧн.
Зэв лёкторйӧн Океанияын лоӧны тропическӧй ураганъяс; торъя нин частӧ найӧ овлӧны Тихӧй океан рытыввылын, кӧні экваториальнӧй визувсянь заводитчӧ Куро-Сиво визув. Океаниялӧ бичӧн лоӧны тропическӧй ураганнэз, кӧдна частожык овлӧны Лӧнь океан рытвывланьын, кытӧн экваториальнӧй визыв сетӧ пондӧтчӧм Куро-Сиво визывлӧ.
Найӧ лэптӧны океанын зэв гырысь гыяс, кодъяс кайӧны атоллъяс вылӧ, жугӧдӧны, пальмаяса да нянь пуяса садъяс, а сідз жӧ полинезиецъяслысь кокньыдик керкаяссӧ. Нія океанын паськӧтӧны зэв ыджыт ваввез, кӧдна ванас тыртӧны атоллэзӧс либо уничтожайтӧны кокосовӧй пальмаэз да няня пу насажденнёэз, а сідзжӧ и неыджыт керкуоккез полинезиеццезлісь.
Татшӧм ураганъяс бӧрын діяс вылын олысьяс кольӧны юр сюянінтӧг да сёянтӧг, сы понда найӧ унаысь дзикӧдз эновтӧны посньыдик діяссӧ. Сэтшӧм ураганнэз бӧрын островитяна кольччӧны керкутӧмӧсь да сёян тортӧмӧсь, мый увья не шоча учӧтик островвез чапкӧны совсем.
Быдмӧгъясӧн да животнӧйясӧн Океания рытыввылас бура озыр, но кымын водзӧ асывланьӧ, сымын гӧльджык. Океаниялӧн рытвылын быдмаспӧлӧс да животнӧй мир зэв богатӧсь, но кыным ылынжык асывланьӧ, сыным беднӧйжыкӧсь.
Новая Гвинея вылын быдмӧны тропическӧй вӧръяс, сэні олӧны уна животнӧйяс, торъя нин сумчатӧйяс, да быдсяма лэбачьяс (райскӧйяс да мукӧд). Виль Гвинея вылын быдмӧны тропическӧй вӧррез и олӧны уна животнӧйез, унажыксӧ сумчатӧйез да быдкодь кайез (райскӧйез да мӧд.).
Новая Зеландия эжсьӧма век веж подтропическӧй вӧръясӧн, но животнӧйяс сэні этша (сэні эм бордтӧм лэбач — киви-киви). Виль Зеландия вевттьӧма векся зелёнӧй тропикувдӧрся вӧррезӧн, но животнӧйез сыын етша (ны коласын замечательнӧй бордтӧм кай киви-киви).
Океанпытшса діяс вылын дикӧй быдмӧг пӧшти сӧвсем абу; пемӧсъясӧн найӧ сідз жӧ зэв гӧльӧсь: млекопитающӧй пемӧсъяс пытшкысь сэні паныдасьлӧны сӧмын нярбордъя шыръяс. Островвез вылын, кӧдна кӧдзӧмӧсь океан шӧрын, дикӧябыдман быдмассэз почти совсем абуӧсь, и животнӧй мир сідз жӧ ӧддьӧн беднӧй: млекопитающӧйез коласісь сэтчин пантасьӧны токо кушборддэз.
Сы пыдди океаныс животнӧйясӧн зэв озыр, торъя нин кораллӧвӧй діяс дорын; тані югыдлӧз сӧдз ваын зэв бура тыдалӧны полипъяслӧн стрӧйбаяс; на костын ветлӧны, дзирдалӧны сюрсъясӧн быдсяма черияс да морскӧй звездаяс, пыдӧсас кыскасьӧны морскӧй черепахаяс, ракъяс, нидзувъяс, куйлӧны жемчужнӧй раковинаяс. Зато животнӧй мир богат океанлӧн, ёнажык матын коралловӧй островвез дынын; эстӧн сӧстӧм голубӧй ваын бура тыдалӧны полиппезлӧн причудливӧй постройкаэз: ны коласын уялӧны сюрссэзӧн свиттялан, быдкодь чериэз да морскӧй звездаэз, пыдӧс кузя кыскасьӧны морскӧй черепахаэз, раккез, гаггез, куйлӧны жемчужиновӧй раковинаэз.
Ва весьтас лэбалӧны морскӧй пӧткаяс. Ва вевдӧрын лэбалӧны стаяэзӧн морскӧй кайез.
Главнӧй культурнӧй быдмӧгъяс Океанияын — кокосӧвӧй пальма да нянь пу. Океаниялӧн главнӧй культурнӧй быдмассэз — этӧ кокосовӧй пальма да няня пу.
Кокосӧвӧй пальма вӧдитӧны став діяс вылас, весиг атоллъяс вылын, кӧні муыс пӧшти абу да плугӧн уджавны оз позь. Кокосовӧй пальма быдтіссьӧ быд остров вылын, нельки атоллэз вылын, кӧдналӧн почти абу мусин и оз сетчӧ уджавны плугӧн.
Сійӧ сетӧ дівывса олысьяслы и сёян, и паськӧм, и оланін. Сія островитяналӧ служитӧ и сёян понда, и паськӧм понда, и оланіннэз керӧм понда.
Копра — кокосӧвӧй орехлӧн вундалӧм да косьтӧм небыдіныс — главнӧй петкӧдантор Океанияысь; сэтысь перйӧны вый, коді мунӧ майтӧг да маргарин вӧчӧм вылӧ. Копра, мӧднёж висьтавны, вундыштӧм да косьтӧм кокосовӧй ӧреккезлӧн небытыс, лоӧ Океанияись главнӧй кыскан предметӧн; сыись шедтіссьӧ ви, кӧда мунӧ матег да маргарин керӧм вылӧ.
Нянь пу вайӧ юр ыджда плодъяс; куим татшӧм пу вермӧны вердны ӧти мортӧс во гӧгӧр. Няня пу сетӧ плоддэз юр ыждаэзӧ; сэтшӧм куим пу вермасӧ тырмӧтны мортлӧ сёянсӧ быдса год кежӧ.
Бӧръя кадӧ Океанияын гырысьджык діяс вылын вӧдитӧны сахарнӧй тростник торъя нин Гавайскӧй діяс вылын, а сідзжӧ хлопок да бананъяс. Медбӧрья кадӧ Океанияын гырисьжык островвез вылын вӧдитӧны сахарнӧй тростник, ёнажыксӧ Гавайскӧй островвез вылын, а сідзжӧ и хлопок да бананнэз.
Домашньӧй животнӧйяс пытшкысь европеецъяс вотӧдз Океанияын олысьяслӧн вӧліны сӧмын курӧгъяс, порсьяс да понъяс, да и сійӧ эз быд ді вылын. Европееццез переселитчытӧдз гортся животнӧйезісь Океания оліссезлӧ служитісӧ токо курӧггез, порссез и поннэз, да и то ылӧ не быдсӧн островвез вылас.
Европеецъяс вайисны Океания діяс вылӧ ассьыныс став домашньӧй животнӧйяссӧ; торъя нин ёна ӧні паськалісны найӧ Новая Зеландия пӧскӧтинаяс вылын. Океания островвез вылӧ европееццез кыскисӧ быдсӧн ассиныс гортся животнӧйезнысӧ; ёнажык ӧні нія паськалісӧ Виль Зеландия поскотинаэз вылын.
Сэні вӧдитӧны миллионъясӧн ыжъясӧс; скӧт видзӧм — главнӧй удж сэтчӧс олысьяслӧн, а вурун — главнӧй петкӧдантор. Сэтчин паськӧтӧмӧсь баляэз не ӧтік миллионӧдз, и оліссез понда подавӧдитӧм лоӧ главнӧй занятияӧн, а вурун — кыскӧмын главнӧй предметӧн.
Океания діяс сулалӧны Азия да Австралия берегъяссянь Америка берегъясӧ мунан туй вылын. Океаниялӧн островвез куйлӧны Азия да Австралия береггезсянь Америка береггезлань мунан туйез вылын.
Уна діяс на пытшкысь лоӧны важнӧй станцияясӧн морскӧй туйяс вылын. Уна эна островвезісь морскӧй сношеннёэз понда лоӧны важнӧй коласся станцияэзӧн.
Сэні пароходъяс босьтӧны шом да нефть запасъяс; сэні жӧ стрӧиталӧма радиостанцияяс, кодъяс кутӧны йитӧд мунысь суднояскӧд. Сэтчин пароходдэз содтӧны ассиныс изшом да нефть, и сэтчин жӧ сувтӧтӧмӧсь радиостанцияэз, кӧдна видзӧны связь уян судноэзкӧт.
[Атолл Тихӧй океанын — Фиджи діяс пытшкысь ӧти. [Лӧнь океан вылын атолл — ӧтік Фиджи остров.
Выліас — діыслӧн планыс. Вевдӧрас островлӧн план.
Уліас профиль АБ визь кузя. Увдӧрас АB визь сьӧрті профиль.
Атолл пытшкас джуджыдінъяс абуӧсь, а ортсыладорас лот эз судзлы пыдӧсӧдзыс. Атолл пытшкын пыдыннэз неыджытӧсь, а ӧтӧрсянь пыдӧсӧдз лот эз судзлы.
Атоллсӧ вӧчӧмаӧсь гӧра бокъясын полипъяс, гӧра йылыс кайӧ море уровеньсяньыс 275 м вылнаӧдз.] Атолл строитӧма полиппезӧн керӧс покаттэз вылын, кӧдалӧн йыв море уровеньсянь лэбӧ 275 метр вылӧ.]
[Пӧсь ключьяс Новая Зеландияын. [Виль Зеландияын дзирыт источниккез.
Пӧсь ваа туф террасаяс (туфыс пуксьӧ васьыс кӧдзалігас). Дзирыт ваӧн туфовӧй террасаэз (туф пуксьӧ сыись кынмикӧ).
Петкӧдлӧй, кӧні пӧсь ключьяс да кӧні туф террасаяс.] Мыччалӧ, кытӧн куйлӧны дзирыт источниккез и кытӧн туфовӧй террасаэз.]
[Кокосӧвӧй пальмаяс да кокосӧвӧй коръясӧн вевттьӧм керкаяс Новая Гвинеяын. [Виль Гвинея вылын кокосовӧй пальмаэз да керкуэз, кӧдна вевттьӧмӧсь кокосовӧй лиссэзӧн.
Став керкаяссӧ стрӧитӧма сюръяяс вылын — змейясысь да ваысь виччысьӧм могысь. Ульсӧт шогья да змеяэз шогья быд керку керӧма сваяэз вылын.
Мыйла папуасъяс чукӧртчӧмаӧсь керка водзас?] Казялӧ, мыйлӧ папуассэз ӧксисӧ площадка вылӧ?
[Морскӧй туйяс Тихӧй океанын. Лӧнь океан вылын морскӧй туйез.
Висьталӧй туйяс, кодъяс паныдасьӧны Гонолулуын. Шуӧ туйез, кӧдна керассьӧны Гонолулуӧ.
Кытчӧ мунӧны туйяс Новая Зеландиясянь?] Кытчӧ мунӧны Виль Зеландиясянь туйез?]
Колонияяс Австралияын да Океанияын. Австралияын да Океанияын колонияэз.
Карта вылысь. Карта сьӧрті: Шуӧ материк да островвез вылісь Англиялісь владеннёэз.
Висьталӧй Англиялысь владениеяс материк вылысь да діяс вылысь. Адззӧ островвез, кӧдна принадлежитӧны Франциялӧ, Япониялӧ и США-лӧ.
Корсьӧй діяс — Франциялысь, Япониялысь да США-лысь владениеяс. Шуӧ ны коласісь ыджытжыккесӧ асланыс площадь сьӧрті.
Висьталӧй діяс, кодъяс сулалӧны мирӧвӧй морскӧй туйяс вылын, да висьталӧй, кысянь да кытчӧ мунӧны сійӧ туйясыс. Шуӧ островвез, кӧдна куйлӧны мировӧй морскӧй туйез вылын, и висьталӧ, кысянь и кытчӧ эна туйес мунӧны.
Став Австралиясӧ да джынсьыс унджык Океаниясӧ босьтіс Англия. Австралия и джынся унажык Океания босьтӧмӧсь Англияӧн.
Австралияӧ пырӧ сизим штат (государство), тайӧ Англиялӧн доминион — Австралийскӧй союз. Австралия сулалӧ сизим штатісь (государствоэзісь) и лоӧ Англиялӧ доминионӧн — Австралийскӧй союз.
Столицаыс сылӧн неважӧн стрӧитӧм неыджыд кар — Канберра, сулалӧ Лӧз (Синьӧй) гӧраясын (Австралийскӧй Кордильерыяс лунвыв юкӧнын). Сы столицаӧн лоӧ неважын строитӧм неыджыт город Канберра, кӧда сулалӧ Лӧз керӧссэз вылын (Австралийскӧй Кордильеррез лунвыв частьын).
Материк асыввылас сулалӧны: Квинсленд, Выль Лунвыв Уэльс (Новӧй Южнӧй Уэльс) да Виктория. Материк асыввылын куйлӧны: Квинсленд, Виль Лунвыв Уэльс и Виктория.
Главнӧй карыс Выль Лунвыв Уэльслӧн — Сидней, войдӧр вӧлі Англияысь ыстӧм преступникъяслӧн колония, а ӧні сійӧ ыджыд порт, сулалӧ ӧти медбур гаваньын мирас; сійӧ — Европаысь Суэцкӧй канал пыр да Америкаысь Тихӧй океан вомӧн мунан пароходнӧй туйяслӧн медбӧръя пункт. Виль Лунвыв Уэльслӧн главнӧй город — Сидней — одзжык преступниккез понда вӧлі колонияӧн, кӧдна ыстіссьывлісӧ Англияись, а ӧні ыджыт порт, кӧда сулалӧ медбур мирын гаваньын; сія лоӧ пароходнӧй виззезлӧн Европаись Суэцкӧй канал пыр мунікӧ и Америкаись Лӧнь океан пыр мунікӧ конечнӧй пунктӧн.
Зэв важнӧй портъясӧн лоӧны сідзжӧ Мельбурн (главнӧй кар Викторияын) да Аделаида (главнӧй кар Лунвыв Австралияын). Зэв важнӧй порттэзӧн сідзжӧ лоӧны Мельбурн (главнӧй город Викториялӧн) и Аделаида (главнӧй город Лунвыв Австралиялӧн).
Петкӧдӧны сэтысь вурун, кынтӧм яй, шобді да фруктъяс. Ныись кыскиссьӧны вурун, кынтӧм яй, шогді да фруктаэз.
Перт (главнӧй кар Рытыввыв Австралияын) — корабльяслӧн медводдза сувтанін, кор найӧ локтӧны Европаысь Индийскӧй океанӧд Австралияӧ. Перт (главнӧй город Рытвыв Австралиялӧн) корабллез понда лоӧ медодзза сувтчанінӧн, кӧдна Европаись Индийскӧй океан пыр мунӧны Австралияӧ.
Тасянь нуӧдӧма кӧрт туй асыввылӧ зарни приискъясӧ да водзӧ Мельбурнӧдз да Сиднейӧдз. Сы дынсянь асыввылӧ золотӧй приисккез дынӧдз и одзлань Мельбурн да Сиднея дынӧдз нюжӧтӧма кӧртовӧй туй.
Океанияын Англия владейтӧ Новая Зеландияӧн да зэв уна посни діясӧн. Океанияын Англия владейтӧ Виль Зеландияӧн и зэв уна поснитик островвезӧн.
Сы киын жӧ Новая Гвинея ділӧн ӧти джынйыс. Сылӧ жӧ принадлежитӧ Виль Гвинеялӧн джын остров.
Новая Зеландияын главнӧй порт — Веллингтон, сулалӧ войвыв ді вылас, Кук проливын; сэтысь петкӧдӧны вурун, кынтӧм яй, сливочнӧй вый, — ставыс тайӧ мунӧ Мельбурн да Перт пыр Англияӧ. Виль Зеландия вылын главнӧй порт — Веллингтон, кӧда сулалӧ ойвыв остров вылын, Кук проливын; сыись кыскиссьӧны вурун, кынтӧм яй, сливочнӧй ви — быдсӧн эта мунӧ Мельбурн да Перт пыр Англияӧ.
Мукӧд империалистическӧй государствояс колонияясысь медся важнӧйӧсь Гавайскӧй діяс — США-лӧн колония, татчӧ сувтлӧны корабльяс, Азия берегъяссянь Войвыв Америка берегъясӧ мунігӧн. Мӧдік империалистическӧй государствоэз колонияэзісь ёнажык важнӧйӧсь Гавайскӧй островвез, кӧдна принадлежитӧны США-лӧ и лоӧны корабллез понда сувтчанінӧн, кӧдна уйӧны Азия береггезсянь Ойвыв Америка береггезлань.
Тайӧ діяс пытшсьыс ӧти ді вылын сулалӧ важнӧй порт — Гонолулу. Эна островвез коласісь ӧтік остров вылын сулалӧ важнӧй порт Гонолулу.
Уна діясӧн Океанияын владейтӧ Франция; медыджыдыс на пытшкысь Новая Каледония, — сэні эм никель залежъяс. Уна Океаниялӧн островвез принадлежитӧны Франциялӧ; ны коласісь ёнажык тӧдчанаӧсь, кӧдна богатӧсь никель местачужаніннэзӧн — эта Виль Каледония.
Пӧшти став діяснас Микронезияын, шуам, Маршальскӧй да Марианскӧй діясӧн, владейтӧ Япония. Почти быдсӧн Микронезия островвезӧн, шуам Маршальскӧйезӧн да Марианскӧйезӧн, владейтӧ Япония.
1 № содтӧд. Приложеннё № 1
ЮЯСЛӦН ТАБЛИЦА. Юэзлӧн таблица.
Кузьтаыс км-ясӧн Кузя километррезӧн
Бассейн плӧщадьыс сюрс кв. км. Бассейн. площ. сюрс кв. км
1. Европа. 1. Европа.
Волга 3700 1402 Волга 3700 1402
Дунай 2900 817 Дунай 2900 817
Днепр 2139 511 Днепр 2139 511
дон .... 1808 450 Дон 1808 450
Войвыв Двина 1780 362 Ойвыв Двина 1780 362
Рейн 1326 224 Рейн 1326 224
Эльба 11,54 148 Эльба 1154 148
Висла 1125 198 Висла 1125 198
Луара 1020 121 Луара 1020 121
Одер 903 125 Одер 903 125
Рона 759 99 Рона 759 99
Сена 700 78 Сена 700 78
По 680 69 По .... 680 69
2. Азия. 2. Азия.
Об 5206 2946 Об 5206 2946
Енисей-Ангара-Селенга 5200 2600 Енисей 4011 2549
Лена 4599 2582 Лена 4599 2582
Янцзыцзян 5200 1800 Янцзы 5200 1800
Амур 4478 1937 Амур 4478 1937
Хуанхэ 4100 980 Хуанхе 4100 980
Инд... 3180 960 Инд 3180 960
Брахмапутра 3000 1730 рахмапутра 3000 1730
Евфрат 2000 765 Евфрат 2000 765
Сыр даръя 2865 265 Сырдарья 2865 265
Аму-даръя 2512 509 Амударья 2512 509
Иравади 2000 1430 Иравади 2000 430
3. Африка. 3. Африка.
Конго... 4200 3700 Конго 4200 3700
Нил-Кагера .... 6400 2803 Нил-Кагера 6400 2803
Нигер 4160 2090 Нигер 4160 2090
Замбези 2660 1330 Замбези 2660 1330
Оранжевая 1860 1020 Оранжевӧй 1860 1020
Сенегал 1430 440 Сенегал 1430 440
4. Войвыв Америка. 4. Ойвыв Америка.
Миссисипи (Миссурикӧд). 6530 3250 Миссисипи (Миссурикӧт).. 6530 3250
Мекензи 3780 1660 Маккензи 3780 1660
Лаврентия ю 3800 1250 Ю Лаврентия 3800 1250
Виннипег да Нельсон.. 2400 1080 Виннипег и Нельсон... 2400 1080
Юкон 3300 860 Юкон 3300 860
Колумбия 2000 660 Колумбия 2000 660
Колорадо 2000 590 Колорадо 2000 590
Рио-Гранде-дель-Норте. 2800 570 Рио-Гранде-дель-Норте.. 2800 570
5. Лунвыв Америка. 5. Лунвыв Америка.
Амазонка 5300 7050 Амазонка 5300 7050
Ла-Плата 3700 3100 Ла-Плата 3700 3100
Ориноко 2250 944 Ориноко 2250 944
6. Австралия. 6. Австралия.
Муррей Дарлингкӧд (временнӧй визув) 3490 910 Муррей Дарлингкӧт (непырся визыв) .... 3490 910
2 № содтӧд. Приложеннё № 2.
ГОСУДАРСТВОЯСЛӦН ТАБЛИЦА. Государствоэзлӧн таблица.
Плӧщадь, население да каръяс капиталистическӧй странаяслӧн. Капиталистическӧй странаэзлӧн площадь, населеннё да городдэз
Странаяс Странаэз
Площадь сюрс кв. км-ӧн Сюрс кв. км-ӧн площадь
Население млн. лыдӧн Миль.-ӧн населеннё
Главнӧй каръяс да сэні олысьяс сюрсъясӧн Главнӧй городдэз да ныын сюрссэзӧн населеннё.
• ЕВРОПЕЙСКӦЙ СТРАНАЯС. • Европейскӧй странаэз
1. Германия 470 66 Берлин — 4200; Гамбург — 1125; Кельн — 750; Мюнхен — 735; Лейпциг — 710; Дрезден — 650; Бреславль — 625; Эссен — 655; Франкфурт Майна вылын — 555. 1. Германия 470 66 Берлин — 4200; Гамбург — 1125; Кёльн — 750; Мюнхен — 735; Лейпциг — 710; Дрезден — 650; Бреславль — 625; Эссен — 655; Майн вылын Франкфурт — 555.
2. Великобритания да Войвыв Ирландия 244 46 Лондон — 8200; Бирмингам — 1250; Ливерпуль — 1250; Манчестер — 1100; Глазго — 1100; Шеффилд — 520; Лидс — 480; Эдинбург — 440; Белфаст — 420 2. Великобритания да Ойвыв Ирландия 244 46 Лондон — 8200; Бирмингем — 1250; Ливерпуль — 1250; Манчестер — 1100; Глазго — 1100; Шеффилд — 520; Лидс — 480; Эдинбург — 440; Белфаст 420.
3. Франция 351 42 Париж — 5000; Марсель — 800; Лион — 580; Бордо — 300; Сент-Этьен –200; Ницца — 200 3. Франция 551 42 Париж — 5000; Марсель — 800; Лион — 580; Бордо — 300; Сент-Этьен — 200; Ницца — 200.
4. Италия 310 42 Рим — 1100; Милан — 1050; Неаполь — 850; Генуя — 620; Турин — 610; Палермо — 380: Венеция — 260; Триэст — 250; Мессина — 180 4. Италия 310 42 Рим — 1100; Милан — 1050; Неаполь — 850; Генуя — 620; Турин — 610; Палермо — 380; Венеция — 260; Триест — 250; Мессина — 180.
5. Польша 388 33 Варшава — 1180; Лодзь — 605; Познань — 250; Краков — 220 5. Польша 388 33 Варшава — 1180; Лодзь — 605; Познань — 250; Краков — 220.
6. Испания 503 24 Мадрид — 1000; Барселона — 1040 6. Испания 503 24 Мадрид — 1000; Барселона — 1040.
7. Румыния 251 16 Бухарест — 630 7. Румыния 295 18,5 Бухарест — 630.
8. Чехословакия 140 15 Прага — 850 8. Чехословакия 140 15 Прага — 850.
9. Югославия 249 14 Белград — 240 9. Югославия 249 14 Белград — 240.
10. Венгрия 93 9 Будапешт — 1000 10. Венгрия 93 9 Будапешт — 1000.
11. Бельгия 30 8 Брюссель — 900; Антверпен — 400 11. Бельгия 30 8 Брюссель — 900; Антверпен — 400.
12. Голландия 34 8 Гаага — 460; Амстердам — 770; Роттердам — 600 12. Голландия 34 8 Гаага — 460; Амстердам — 770; Роттердам — 600.
13. Австрия 84 7 Вена — 1900 13. Австрия 84 7 Вена — 1900.
14. Швеция 449 6 Стокгольм — 520 14. Швеция 449 6 Стокгольм — 520.
15. Греция 130 6 Афины — 700 (Пирей порткӧд) 15. Греция 130 6 Афина — 700 (Пирей порткӧт).
16. Португалия 92 7 Лиссабон — 600 16. Португалия 92 7 Лиссабон — 600.
17. Болгария 103 6 София — 210 17. Болгария 103 6 София — 210.
18. Швейцария 41 4 Берн — 110; Цюрих — 250; Женева — 140 18. Швейцария 41 4 Берн — 110; Цюрих — 250; Женева — 140.
19. Финляндия 388 3,5 Гельсинки (Гельсингфорс) — 265 19. Финляндия 388 3,5 Хельсинки (Гельсингфорс) — 265.
20. Дания 43 4 Копенгаген — 770 20. Дания 43 4 Копенгаген — 770.
21. Свободнӧй Ирландскӧй государство 69 3 Дублин — 317 21. Свободнӧй Ирландскӧй государство 69 3 Дублин — 317.
22. Норвегия 323 3 Осло — 250 22. Норвегия 323 3 Осло — 250.
23. Литва 56 2,4 Каунас — 100 23. Литва 56 2,4 Каунас 100.
24. Латвия 66 1,9 Рига — 380 24. Латвия 66 1,9 Рига — 380.
25. Эстония 48 1,1 Таллин — 135 25. Эстония 48 1,1 Таллин — 135.
26. Албания 28 Тирана — 30 26. Албания 28 Тирана — 30
• АЗИАТСКӦЙ СТРАНАЯС. • Азиатскӧй странаэз.
1. Китай 10000 475 Нанкин — 630; Шанхай — 3260; Ханькоу — 780; Бэйпин — 810; Кантон — 860 1. Китай 10000 475 Нанкин — 1630; Шанхай — 3260; Ханькоу — 780; Бэйпин — 810; Кантон — 860.
2. Британскӧй Индия 4675 353 Дэли — 450; Калькутта — 1500; Бомбей — 1160; Мадрас — 650 2. Британскӧй Индия 4675 353 Дэли — 450; Калькутта — 1500; Бомбей — 1160; Мадрас — 650.
3. Япония 382 66.5 Токио — 5000 (предместьеяснас); 3. Япония 382 66,5 Токио — 5000 (предмессёэзӧн);
Осака — 2450; Киото — 765; Нагоя — 900; Кобе — 800 Осака — 2450; Киото — 765; Нагойя — 900; Кобе — 800.
4. Голландскӧй Индия 1900 61 Батавия 440 4. Голландскӧй Индия 1900 61 Батавия — 440.
5. Французскӧй Индокитай 737 22 Сайгон — 140 5. Французскӧй Индокитай 737 22 Сайгон — 140.
6. Турция (Европа юкӧнкӧд тшӧтш) 763 15 Анкара — 75; Стамбул — 700; Измир (Смирна) — 150 6. Турция (ӧтлаын Европейскӧй частькӧт) 763 15 Анкара — 75; Стамбул — 700; Измир (Смирна) — 150.
7. Иран 1600 15 Тегеран — 300 7. Иран 1600 15 Тегеран — 300.
8. Афганистан 650 10 Кабул — 80 8. Афганистан 650 10 Кабул — 80.
• АМЕРИКАСА СТРАНАЯС. • Америкалӧн странаэз.
1. Америкалӧн Соединённӧй Штатъяс 7869 125 Вашингтон — 490; Нью-Йорк — 10000; Чикаго — 3400; Филадельфия — 2750; Детройт — 1800; Лос-Анжелос — 1400 1. Америкалӧн Соединённӧй штаттэз 7839 125 Вашингтон — 490; Нью-Йорк — 10000; Чикаго — 3400; Филадельфия — 2750; Детройт — 1800; Лос-Анжелос — 1400.
2. Бразилия 8494 44 Рио-де-Жанейро — 1800 2. Бразилия 8494 44 Рио-де-Жанейро — 1800.
3. Мексика 1970 17 Мексико — 1030 3. Мексика 1970 17 Мехико — 1030.
4. Аргентина 2797 12 Буэнос-Айрес — 2900 4. Аргентина 2797 12 Буэнос-Айрес — 2900.
5. Канада 9542 10,7 Оттава — 130; Монреаль — 1000 5. Канада 9542 10,7 Оттава — 130; Монреаль — 1000.
6. Колумбия 1160 8 Богота — 240 6. Колумбия 1160 8 Богота — 240.
7. Перу 1378 6 Лима — 270 7. Перу 1378 6 Лима — 270.
8. Чили 742 4 Сент-Яго–700 8. Чили 742 4 Сент-Яго — 700.
9. Венецуэла 1020 3 Каракас — 130 9. Венесуэла 1020 3 Каракас — 130.
10. Уругвай 190 2 Монтевидео — 650 10. Уругвай 190 2 Монтевидео — 650.
11. Эквадор 650 2 Квито 11. Эквадор 650 2 Квито — 100.
12. Парагвай 420 1 Асунсьон — 90 12. Парагвай 420 1 Асунсьон — 90.
• АФРИКАСА СТРАНАЯС. • Африканскӧй странаэз.
1. Нигерия 900 19 Лагос — 100 1. Нигерия 900 19 Лагос — 100.
2. Египет 994 14 Каир — 1200; Александрия — 570 2. Египет 994 14 Каир — 1200; Александрия — 570.
3. Абиссиния 960 8 Аддис-Абеба — 150 3. Абиссиния 960 8 Аддис-Абеба — 150.
4. Лунвывафриканскӧй союз 1225 7 Претория — 100; Кептаун — 270; Йоханнесбург — 350 4. Лунвывафриканскӧй союз 1225 7 Претория — 100; Кейптаун — 270; Иоханнесбург — 350.
5. Алжир 2195 6 Алжир — 260 5. Алжир 2195 6 Алжир — 260.
6. Англо-Египетскӧй Судан 2627 5 Хартум — 50 6. Англо-Египетскӧй Судан 2627 5 Хартум — 50.
7. Марокко 520 5 Раббат — 50; Касабланка — 20 7. Марокко 520 5 Рабат — 50; Касабланка — 20.
• АВСТРАЛИЯСА СТРАНАЯС. • Австралийскӧй странаэз.
1. Австралийскӧй союз 7700 6,7 Канберра — 10; Сидней — 1300; Мельбурн — 1030; Аделаида — 320 1. Австралийскӧй Союз 7700 6,7 Канберра — 10; Сидней — 1300; Мельбурн–1030; Аделаида — 320.
2. Новая Зеландия 268 1,5 Веллингтон — 150 2. Виль Зеландия 268 1,5 Веллингтон — 150.
3 № содтӧд. Приложеннё № 3.
СССР ДА КАПИТАЛИСТИЧЕСКӦЙ СТРАНАЯС. СССР да капиталистическӧй странаэз.
Странаяс 1913 во 1929 во 1933 либӧ 1934 во Странаэз 1913 г. 1929 г. 1933 г. либо 1934 г
І. из шом (миллион тоннаясӧн). І. Изшом (миллион тоннаэзӧн).
1. США 517 552 377 1. США 517 552 377
2. Германия .... 277 202 155 2. Германия 277 202 155
3. Великобритания 292 262 224 3. Великобритания .... 292 262 224
4. СССР 29 42 92 4. СССР.. 29 42 92
5. Франция... 41 54 48 5. Франция 41 54 48
6. Польша 41 46 29 6. Польша 41 46 29
ІІ. Нефть (миллион тоннаясӧн). ІІ. Нефть (миллион тоннаэзӧн).
1. США 34 138 125 1. США 34 138 125
2. СССР 9 15 25,6 2. СССР 9 15 25,6
3. Венецуэла .... - 20 20 3. Венеcуэла — 20 20
4. Румыния 2 5 8 4. Румыния 2 5 8
5. Иран 0,2 5 6 5. Иран... 0,2 5 6
6 Голландскӧй Индия 1,5 5 6 6. Голландскӧй Индия 1,5 5 6
ІІІ. Чугун кисьтӧм (миллион тоннаясӧн). ІІІ. Чугун сылӧтӧм (миллион тоннаэзӧн).
1. США 31 43 16 1. США 31 43 16
2. СССР 4,2 4,9 4,3 10,4 2. СССР 4,2 4,3 10,4
3. Франция 10 6 3. Франция 4,9 10 6
4. Германия 15 13 8,7 4. Германия 15 13 8,7
5. Великобритания 10 7,7 6 5. Великобритания 10 7,7 6
6. Бельгия 2 4 3 6. Бельгия 2 4 3
ІV. Хлопок босьтӧм (сюрс тонна лыдӧн волокно). ІV. Хлопок ӧктӧм (волокно сюрс тоннаэзӧн)
1. США 2300 3200 2900 1. США 2800 3200 2900
2. Британскӧй Индия 780 930 800 2. Британскӧй Индия 780 930 800
3. Китай 480 420 490 3. Китай 480 420 490
4. СССР 200 270 410 4. СССР 200 270 410
5. Египет 310 380 390 5. Египет 310 380 390
6. Бразилия 90 130 75 6. Бразилия 90 130 75
Скӧт лыд главнӧй странаясын (миллион душӧн). Уна я пода главнӧй странаэзын (миллион юррезӧн).
І. Гырысь, сюра скӧт І. Гырись сюра пода
1. Британскӧй Индия 158 1. Британскӧй Индия .... 158
2. США 65 2. США .... 65
3. СССР 42 3. СССР .... 42
4. Бразилия 42 4. Бразилия .... 42
5. Аргентина 32 5. Аргентина .... 32
6. Германия 19 6. Германия .... 19
ІІ. Вӧвъяс. ІІ. Вӧввез.
1. СССР 16 1. СССР .... 16
2. США 12 2. США .... 12
3. Аргентина .... 10 3. Аргентина .... 10
4. Бразилия 7 4. Бразилия .... 7
5. Польша .... 4 5. Польша .... 4
6. Германия .... 3 6. Германия .... 3
ІІІ. Ыжъяс. ІІІ. Баляэз.
2. Австралия 111 1. Австралия .... 111
2. США 53 2. США .... 53
3 СССР 52 3. СССР :: .... 52
4. Лунвывафриканскӧй союз... 48 4. Лунвывафриканскӧй союз.. 48
5. Аргентина 44 5. Аргентина .... 44
6. Британскӧй Индия 44 6. Британскӧй Индия .... 44
ІV. Порсьяс. ІV. Порссез.
1. США 61 1. США .... 61
2. Германия .... 24 2. Германия .... 24
3. Бразилия .... 22 3. Бразилия .... 22
4. СССР .... 17,5 4. СССР .... 17,5
5. Франция... 6 5. Франция .... 6
6 Канада 5 6. Канада .... 5
Источник — «http://wiki.komikyv.com/index.php?title=География_6_1935_ru_kv_kpv_koi&oldid=2045»