Коми сёрнисикасъяс (Игушев+)

ИГУШЕВ Е.А.

КОМИ СЁРНИСИКАСЪЯС

СТУДЕНТЛЫ ВЕЛӦДЧАН НЕБӦГ

КАНЛӦН СЫКТЫВКАРСА УНВЕРСТЕТ

Сыктывкар, 200?

Учебное пособие содержит краткие сведения о диалектном членении коми языка. Дается характеристика двадцати диалектов коми языка.

Печатается по постановлению редакционно-издательского совета Сыктывкарского университета

(1982 г. ― "Диалектология коми языка", 1996 г. ― 2-е изд., переработанное и дополненное: “Коми диалектология”).

Коллективный рецензент — сектор литературы и фольклора ИЯЛИ Коми филиала РАН.

© Е.А.Игушев, 1996

© Сыктывкарса унверстет, 1996

ЮРИНДАЛЫСЬ

ЮРИНДАЛЫСЬ 3

МЫЙ СЭТШӦМ ДИАЛЕКТОЛОГИЯЫС? 4

КОМИ ДИАЛЕКТЪЯС ТУЙАЛӦМ ЙЫЛЫСЬ 5

КОМИ СЁРНИ СИКАСЪЯС 7

КЛАССАЛӦМ 8

ЯЗЬВА КОМИ СЁРНИВОЖ 9

ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИВОЖ 14

ЛУНВЫВ ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИНОГ 16

КУДЫМЛАДОРСА СЁРНИСИКАС 17

ИНЬВАГОРУВСА СЁРНИСИКАС 20

ӦНЬСА СЁРНИСИКАС 23

НЕРДВА ЙЫВСА СЁРНИСИКАС 25

ВОЙВЫВ ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИНОГ 27

КӦЧ ЛАДОРСА СЁРНИСИКАС 29

КӦСВА ДIНСА СЁРНИСИКАС 31

ЛУП ЙЫВСА СЁРНИСИКАС 32

МЫССА СЁРНИСИКАС 34

РЫТЫВ ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИНОГ 35

ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИВОЖ 37

ЛУНВЫВ ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИНОГ 38

ЛУЗА-ЛЭТКА ВОЖСА СЁРНИСИКАС 39

СЫКТЫВ ЙЫВСА СЁРНИСИКАС 44

СЫКТЫВ ШӦРСА СЁРНИСИКАС 50

ПЕЧОРАСА СЁРНИСИКАС 56

ШӦР ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИНОГ 61

ЭЖВА ЙЫВСА СЁРНИСИКАС 62

СЫКТЫВДIНСА СЁРНИСИКАС 67

ВОЙВЫВСА ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИНОГ 71

ЭЖВАГОРУВСА СЁРНИСИКАС 72

ЕМВАСА СЁРНИСИКАС 77

УДОРАСА СЁРНИСИКАС 83

ИЗЬВАТАС СЁРНИСИКАС 88

БӦРКЫВ 96

ӦШМӦСЪЯС 97

МЫЙ СЭТШӦМ ДИАЛЕКТОЛОГИЯЫС?

Сёрнисикасъяс туялӧ диалектология. Тайӧ кермин артмӧма эллин διάλεκτος кывйысь, коділӧн вежӧртасыс: ӧти инын олысь йӧзлы гӧгӧрвоана сёрни, мӧдног шуны – сёрнисикас. Быд сёрнисикас пытшкын водзӧ олӧ кывлӧн ловъя вылӧмыс, йӧз сёрнилӧн сӧвман туйыс, ӧд торъя сёрнисикасъяс оз ӧтмоза сӧвмыны-вежсьыны дыр кад чӧжӧн, ӧткымынлаӧ кольӧны зэв важ кывъяс да кыв пормаяс, кодіяс индӧны йӧзлӧн важъя оласног вылӧ либӧ пасйӧны йӧз олӧмын важъя вӧвлӧмторъяс.

Шуам, изьватас сёрниын кӧнсюрӧ позьӧ на кывлыны канкерка кыв. Тадзи нимтӧны кык судта керкаысь выліса жыр, кытчӧ войдӧр чукӧртлывлӧмны вӧралысьясӧн вайӧм дона пемӧс кучикъяс. Тайӧ небыд зарниыс мунлӧма сар казнаӧ. Но йӧз вежӧрӧ кольӧма зэв важ кыв – кан, коді пырлӧма коми серниӧ сэк на, кор миян пӧль-пӧчьяс абу тӧдлӧмаӧсь роч сарӧс ни волысьӧмаӧсь роч войтыркӧд. Кан кывйыс пырлӧма миян эраса VII нэмын на, камадінса булгар сёрниысь. Кан кыв сэки тӧдчӧдлӧма ӧксайӧс, либӧ месайӧс, сарӧс. Тайӧ кывйысь ӧтдор миян сёрниӧ пырлӧмаӧсь булгарсянь и мукӧд кывъяс: тусь, кольта, чарла, гоб, куд, чери, кӧч да с.в. Булгарса войтыркӧд коми йӧз волысьӧмаӧсь зыксьытӧг. Та йылысь висьталӧны на сёрниысь пырӧм кывъяс, кодіяс инмӧны видз-му овмӧс нуӧдӧмлы.

Вайӧдам мӧд видлӧс: Луза-Лэтка вожын керкабердса град йӧрсӧ шуӧны кӧнӧ муӧн. Тайӧ кывйыс зэв важся жӧ, кызвын коми сёрнисикасын сійӧ оз нин бергав. А тайӧ кӧнӧ кывйыс йитчӧма рӧдвуж чудь-йӧгра кывъяскӧд. Одмортьяслӧн эм кеньыр кыв, кодӧн пасйӧны шыдӧс (крупа), а модярлӧн — kenyér [кенир] да марилӧн – кинде нянь нимтӧны. Тайӧ кывъясысь кӧ торйӧдам важъя содтӧс -р, кыв вужйыс кольӧ: кеньы, кени, коді матын шуанног боксяньыс кӧнӧ кыв дінӧ. Татшом ногӧн ми аддзам: зэв важӧн миян пӧльяс да пӧчьяс нянь быдтанінсӧ, град йӧрсӧ, керка бердын вӧдитан мунысӧ шулӧмаось кӧнӧ ‘нянь’ муӧн. Бӧрынджык коми войтыр кутӧма волысьны айранъяскӧд да бocьтӧма налысь нянь кыв (миян эраӧдз V нэмъясын), вочасӧн кӧнӧ кыв кутас вунны, но век жӧ оз дзикӧдз вош, а миян кадӧдз кык да джын сюрс во мысти воӧдчӧма дай бергалӧ на коми йӧзлӧн ӧти сёрнисикасын, Луза-Лэтка вожса сёрниын.

Сідзкӧ, ми гӧгӧрвоам, мый диалектология – сёрнисикасъяс йылысь тӧдӧс – колӧ велӧдны сы могысь, медым тӧдны коми кывлысь да коми йӧзлысь cӧвмӧмcӧ, налысь важ вылӧмсӧ.

КОМИ ДИАЛЕКТЪЯС ТУЯЛӦМ ЙЫЛЫСЬ

Коми гижӧд кыв кутӧма сӧвмыны кан мӧдартчӧм бӧрын, а войдӧр кыв велӧдысьяс водзын вӧлӧмны куш коми сёрнисикасъяс. Найӧс и велӧдӧмаӧсь, наысь и чукӧртӧмаӧсь лессӧ. Медводз вӧлі казялӧма диалектса кыввор. П. И. Савваитов, Г. С. Лыткин, Ф. Видеман, И. А. Куратов кывкудъясын диалектса кывйыс унаӧн. Н. П. Попов кывкудйын стӧча нин торйӧдӧма коми сёрнисикасъяс, дзик ӧнія тӧдувса классалӧм моз.

ХIХ нэмын петӧны медводдза туялан уджьяс коми сёрнисикасъяс кузя. ХIХ нэмса 20’ воясӧ Коми муын чукӧртлӧма диалект да фольклор лес питеркарса академик A. M. Шёгрен. Став чукӧртӧмсӧ туялысь йӧзӧдӧма 1861’ воын «Зыряне. Историко-статистико-филологический очерк» нима небӧгын. Сы бӧрын М. Кастрен, соми кыв да литература кузя медводдза пропесор, лэдзӧ медводдза тӧдувса удж, кӧні пыдіа туялӧ коми кывлысь изьваса сёрнисикас. Кастрен чукӧртӧма лессӧ сідз жӧ яран, обвывса йӧгра, мари, кет, тынгӧс кывъясысь, кытшовтӧма ылі войвывса муясті, вӧлӧма изьватас дорын, 1844 воын сылӧн петӧма латінса кывйӧн изьватас диалектлӧн грамматіка.

ХХ нэм заводитчигӧн Коми муӧ сёрнисикасъяс велӧдӧм могысь волӧны суйӧр сайса туялысьяс Ю. Вихман да Фокош-Фукс Д. Ӧтдырйи найӧ чукӧртӧны и фольклор лес. Ю. Вихманлӧн немеч кывйӧн петӧмаӧсь сэсся «Коми йӧзкоста поэзия» да «Коми кыввор озырлун» нима небӧгьяс. Бӧръя уджсӧ Вихман кигижӧдъяс серти лӧсьӧдӧма да 1942’ воӧ лэдзӧма соми академик Т. Вотила. Т. Вотилалӧн пeтӧма и «Коми кыв велӧдан пасйӧдьяса да этимология мыччӧдъяса крестоматья», мый гижӧма Ю. Вихман, А. Генэц да Фокош-Фукс Д. лес подув вылын.

Ыджыд пай коми сёрнисикасъяс велӧдӧмо пуктӧма модяр Фокош-Фукс Давид. Унверстетын велӧдчигӧн на cійӧ босьтчӧма перым кывъяс велӧдӧмӧ, туялан мога кыкысь волӧма Коми муӧ. Медводдза волӧм дырйи, кор cійӧ кытшовтлас Сыктывдін кар гӧгӧр да волас лунвывса районъясӧ, Фокош-Фукс Д. чукӧртӧма озыр материал, кодӧс сэсся лэдзас 1913’ воӧ «Коми фольклорысь мыччӧдъяс» нима небӧгӧн. 1913’ во сійӧ воӧ Коми муӧ мӧдпӧв, кытшовтӧ Эжва катыдті да Удораті. Чукӧртӧм озыр лессӧ йӧзӧдӧма «Комиӧн вӧчӧм гижӧдъяс» нигаын (1916’ во). Но сылӧн медозыр да медыджыд уджӧн лоӧ кык тома «Зырана коми кывкуд», кӧні вайӧдсьӧ 200.000-ысь унджык торъякыв поз. Немеч кывйӧн гижӧм лекаясын озыра вайӧдӧма кывсер, йӧзкостса сёрни.

Мӧдартчӧм бӧрын чужис и коми филология тӧдӧс, кодлӧн шӧр могыс лои кыв лес чукӧртӧм. 1928’ воӧ волі котыртӧма кывкуд чукӧртан да сёрнисикасъяс велӧдан поз. Позса лэдзомаӧсь кык тӧдувса ӧктӧд, Лыткин И. В. редакция улын лӧсьӧдӧмаӧсь «Коми диалектса кывкуд».

Ожман бӧрын водзӧ мунӧ кыв лес чукӧртӧм Тӧдӧсъяс Академиялӧн Коми вожса туялысьясӧн. Ыджыд отсӧг сетлӧма да и ачыс пыдіа велӧдӧма коми сёрнисикасъяс пропесор Лыткин Илля Вась, коми гижан визувлы подув пуктысьяс пиысь ӧти. 1955’ воӧ Илля Вась лэдзӧ удж «Диалектологическая хрестоматия по пермским языкам с обзором диалектов и диалектологическим словарём», кӧні сетсьӧ сёрнисикасьяссӧ тӧдувса классалӧм, найӧс туялӧм, тшӧтш вайӧдӧма текстьяс да кывкуд.

Коми вожса уджалысьяслӧн уна вося удж лоӧма подулӧн став коми сёрнисикасысь медводдза ыджыд кывкудлы, коді шусьӧ «Сравнительный словарь коми-зырянских даалектов», лӧсьӧдӧмаӧсь Т. И. Жилина, В. А. Сорвачова, М. А. Сахарова. Кывкудсӧ вылӧ донъяласны тӧдувса мирын, cійӧ лоас коми сёрнисикасъясӧс водзӧ велӧдӧм вылӧ подулӧн.

1960’ воясӧ заводитчӧ сёрнисикасъяс монографалӧм, мӧдӧны пыдіа пырӧдчыны быд сёрнисикасӧ. Татшӧм велӧдӧмлы вылі пасӧн лоӧ пропесор Илля Васьлӧн туялан монограф «Коми язьвинский диалект» (1961). Сэсся лэдзӧмаӧсь монографъяс торъя сёрнисикасъяс кузя: В. А. Сорвачёва, М. А. Сахарова, Е. С. Гуляев «Верхневычегодский диалект коми языка» (1966), Т. И. Жилина, Г. Г. Бараксанов «Присыктывкарский диалект и коми литературный язык» (1970), В. А. Сорвачёва «Нижневычегодский диалект коми языка» (1978) и мукӧд. Ӧтдырйи водзӧ совмӧ сёрнисикасъяс велӧдӧм, водзӧ чукӧртӧны диалектса лес. Абу ичӧт пай тайӧ уджас и миян велӧдан позса уджалысь да велӧдчысьяслӧн.

КОМИ СЁРНИ СИКАСЪЯС

Став коми войтырыс сёрнитанног сертиыс торъялӧ куим пельӧ, быдыслы пуктӧма ас ним: язьва коми, перым коми да зырана коми. Став тайӧ нимыс туялысьяс кост сёрнитчӧм серти артмӧма: ӧд став комиыс асьсӧ нимтӧ комиӧн, а оз зырянинӧн, пермякӧн ли язьвенечӧн.

Сёрнивожъяс юксьӧны некымын сёрниног вылӧ, и быд сёрниногас мыйтакӧ сёрнисикасӧн. Тайӧ небӧгын ми пыдісянь видлалам ставнысӧ

Йӧз лыдыс миян сёрнисикасъясын абу ӧткодь: язьва комиӧн сёрнитӧ нёль сюрс морт, перым комиӧн — 150 сюрс, а зырана комиӧн куимсё сайӧ. Язьва комияс олӧны Перым обласьтувса Язьва ю пӧлӧн (Вишорлӧн шуйга вожас), перым комияс – медсясӧ Коми округын (пермякӧн шуӧны сэтчӧс комисӧ сы понда, мый олӧ вӧвлӧм Ыджыд Перым му вылын, кодӧс ас кадӧ роч кан пыртіс Мӧскуа кипод улӧ). Зырана комиӧн шуӧны Коми республикаын олысь йӧзӧс, зырана кывйыс войдӧр вӧлӧма ‘зырӧм йӧз’ вежӧртаса.

Колӧ пасйыны, мый кӧть и эм торъялӧмыс коми сёрнисикасъяс костын, но тайӧ торъялӧмыс абу ыджыд, и ёрта-ёртсӧ коми йӧз век вермӧны гӧгӧрвоны, эськӧ мукӧд дырйи ӧти и cійӧ жӧ эмторыс либӧ ӧти и сійӧ жӧ кывйыс петкӧдлӧ торъя мӧвпан либӧ эмтор. Шуам, кага кызвын коми сёрнисикасын – ‘челядь арлыда морт’, а удораса сёрниын – ‘лэбач’, сиӧм кызвын коми сёрниын – ‘бурӧс кӧсйӧм’, а изьватас ног – ‘вежӧктӧм’. Зырана коми сёрниын йӧз – ‘войтыр’, а язьва дорын йӧзнас нимтӧны кад.

Но век жӧ тайӧ торъялӧмъясыс абу сэтшӧм ыджыдӧсь, кыдзи немеч диалектъяс костын. Исторъяысь тӧданныд: шӧр нэмъясӧ феодвывса немеч канму вӧлі юксьӧма зэв уна пельӧ и быд феодаыс косясис орчча феодвывса ӧксыкӧд. Волысьӧмыс на костын абу вӧлӧма, та вӧсна сёрнисикасъяс торьялӧмаӧсь гӧгӧрвоны позьтӧмӧдз.

Коми войтыр костын кад чӧжӧн волысьӧм вӧлӧма тшӧкыдджыка, йитӧдъясыс кутчысьӧмаӧсь топыдджыка. И кӧть ӧні коми йӧз олӧ зэв паськыда: Кама вожсянь Йиа саридзӧдз, Мозын да Ву вожсянь Из мусюр сайӧдз, коми йӧз мӧда-мӧдсӧ тырвыйӧ вермӧ гӧгӧрвоны.

КЛАССАЛӦМ

Коми сёрнисикасъяссӧ кыв шӧрын да кыв помын в да л фонемаяс вежласьӧм серти юксьӧны нёль чукӧр вылӧ:

1. Зумыд Л-а сёрнисикасъяс – кӧні л оз вежлась в-кӧд шума шы водзын ни кыв помын, шуам: ныл, нылкӧд, нылъяс...

Татчӧ пырӧны язьва коми сёрнивож, перым комилӧн войвыв да рытыввывса сёрниног, зырана комилӧн Луза-Лэтка вожса, Сыктыв йывса, Сыктыв шӧрса да Печора йывса сёрнисикасъяс.

2. Л-а В-а сёрнисикасъяс – кӧні шума шы водзын да торъякыв помын л пыдди шусьӧ в, а гулыд шы водзын – л. Шуам: ныв, нывка, нывъяс, но нылыс, нылук...

Тайӧ чукӧрӧ пырӧны Сыктыв дінса, Эжва йывса, Эжва горувса да Удораса сёрнисикас.

3. Вошлан Л-а сёрнисикасъяс – кӧні торъякыв помын да шума шы водзын л-ыс оз шусьы, а сы пыдди нюжалӧ л водзвывса гулыдыс, эськӧ гулыд водзас л-ыс бӧр тыдовтчӧ-а. Шуам: ныы, ныыяс, ныытӧг, но нылыс, нылук.

Тадзи овлӧ емваса да изьватас сёрнисикасын, а сідзжӧ Эжва йывса Висер вожысь ӧткымын сикт сёрниын.

4. Л-тӧм сёрнисикас – кӧні кывлӧн быд инын л пыдди шуӧны в, сэні л шума шы ньӧти оз паныдасьлы. Шуам: вӧсьыт ‘лӧсьыд’, ован ‘олан’, овӧ ‘олӧ’, кыв...

Тайӧ — лунвыв перымса коми сёрниног.

ЯЗЬВА КОМИ СЁРНИВОЖ

Тайо сёрнивожын – ӧти сёрнисикас. Сійӧн вӧдитчӧ нёль сюрс гӧгӧр морт, кодіяс олӧны Перым обласьт асыв-войвылын, Вишор районын, Язьва ю пӧлӧн 54 грездын. Язьва комияс гӧгӧр, Вишор да Кама вожъяс пӧлӧн, олӧ роч войтыр, коді торйӧдӧ тайӧ коми йӧзсӧ перым комиясысь да зырана комиысь. Язьва комияс мукӧд коми войтыркӧд оз вермыны волысьны, та вӧсна татчӧс сёрниас кольӧма уна важъя тӧдмӧг: кывворын и, шыалӧмын и, кыв ладын и.

Шуам, зырана коми да перым комиыс кӧчӧс нимтӧны важ булгар сёрниысь босьтӧм кӧч кывйӧн, а язьва комилы кольӧма зэв важъя чудь-йӧгра кадся кыв нимөл, коді паныдасьлӧ модяр, мордва, сами сёрниын. Либӧ босьтам мӧд кыв – так. Язьва вожын тадзи шуӧны вын, эбӧс. Тайӧ зэв жӧ важся кыв, коді зырана коми сёрниысь бырӧма нин и кольӧма сомын идёмаӧ, зумыд кывйитӧсӧ. Мортыс кӧ томӧн бырӧ, ми шуам: томӧн-такӧн куліс. Тайӧ нимтӧмсьыс так кывйыс торйӧнсӧ абу нин гӧгӧрвоана, но дзоньнас идёмаыс тӧдчӧдсьӧ кыдзи: тыр вир-яяӧн, вынаӧн на бырис. 1889’ воӧ язьва комияс ордӧ волӧма соми тӧдач Арвид Генэц, коді велӧдӧма сэтчӧс сёрнисӧ да йӧзӧдӧма ассьыс туялӧмсӧ чудь-йӧгра журналӧ «Асыввыв перымса кыв велӧдӧм» нима статтяӧн, кытчӧ вайӧдӧ тшӧтш текстъяс, эманимлысь да кадакывлысь вежласян балаяс, 1500 кывъя кывкуд. 1909-10’ воясӧ тані вӧвлӧма тӧдчана туялысь И.Я.Кривощеков, коді пасйӧма татысь куим сюрс коми мортӧс. 1949-53’ воясӧ пропесор Лыткин И.В. ӧспидичаыскӧд пасйӧма Язьва йылысь нёль сюрс коми мортӧс. 40 во чӧжӧн, сідзкӧ, комиӧн сёрнитысьыслӧн лыдыс абу вӧлӧм чинӧма – содӧм.

Рочьяскӧд быдлунъя дзескыд йитӧдыс ёна тӧдчӧ язьва коми сёрнисикасын, кӧні рочысь босьтӧм кывйыс зэв уна, эмӧсь весиг рочысь пыртӧм юкӧсъяс, шуам, содтӧс -'ик, -ок: йөрнөс'ик ‘дӧрӧмтор’, идзасок ‘идзастор’.

Нимбердлысь медвылыс тшупӧд петкӧдлігӧн зэв кывтор пыдди вӧдитчӧны рочысь босьтӧм бида (< беда) кывйӧн: бида ныж ‘зэв ныж’.

ФОНЕТИКА

Гулыд шыяс

Тайӧ сёрнисикасын гулыдъяс ёна торъялӧны перым коми да зырана коми сёрнисикассаысь.

пыдна пасьта матыс матыс

шӧр ылыс шӧр ылыс

векни и ӱ у

шӧр векни э э˚ о

шӧр пасьта ө

паськыд а

Гулыд шыыс тані кӧкъямыс. Эмӧсь матыс пыднаа кык гӧгрӧсмӧм гулыд шы – векни ӱ да шӧр-векни э˚, найӧ юргӧны немечлӧн ü да ӧ фонемаяс моз. Таысь кындзи эм шӧр пасьта, ылыс-шӧр пыднаа гулыд — ө, коді шусьӧ а ног жӧ, сӧмын векньыдджыка. Сійӧ паныдасьлӧ кыв пансянінын, кыв шӧрын и кыв помын: өж ‘ыж’, зөр ‘зыр’, сюйнө ‘сёйны’. Мукӧд коми сёрнисикасьясын ө-лы лӧсялӧ ы, но язьва комилӧн ө-лӧн шуанногыс ёна торъялӧ ы шыӧдӧмысь (мӧдыс ёна векньыдджык), ӱ фонемалы мукӧд сёрнисикасъясын лӧсялӧ ӧ да у шыяс: лӱз ‘лӧз’, бӱж ‘бӧж’, чӱнь ‘чунь’, тӱй ‘туй’, шочджыка о да ы шыяс: дӱдь ‘додь’, с'ӱй ‘сёй’, пӱлс'инө ‘пывсьыны’, кӱнө ‘кыны’.

Гӧгрӧсмӧм э˚ фонемалы мукӧд сёрнисикасъясын лӧсялӧ -ӧ: йэ˚л ‘йӧв’, тэ˚л ‘тӧв’, мэ˚с ‘мӧс’, тэ˚дны ‘тӧдны’. Язьваса э˚ да ӱ тшӧкыда торйӧдӧны шуанног боксяньыс сэтшӧм кывъяс, кодіяс мукӧд сёрнисикасын артмӧдӧны омонимъяс: тӱл – ‘ветер’, тэ˚л – ‘зима’, но тӧв ‘ветер’ и ‘зима’; вӱт ‘сон’, вэ˚т – ‘догоняй’, но вӧт ‘догоняй’, ‘сон’; пӱл — ‘доска’, пэ˚л – ‘один из пары’, но пӧв ‘доска’ и ‘один из пары’. Став тайӧ кӧкъямыс гулыдыс паныдасьлӧ кывлӧн медводдза шыгарын, а содтӧсъясын вермӧны овны сӧмын гӧгрӧсмытӧм гулыд шыяс: и, а, ө.

Тайӧ сёрнисикасын кык гулыдыс орччӧн оз вермыны овны, на костӧ пырӧ й либӧ в шума шы: кэркуйө ‘керкаӧ’, сайөсь ‘саӧсь’, йуван ‘юан’, лувас ‘лоас’ и с.в. Мукӧддырйи сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн петысь кык гудыд пӧвстысь кыввуж бӧрсаыс кольӧ, а содтӧссаыс бырӧ: комин ‘комиӧн’ – комиөн пыдди, каган ‘кагаӧн’ – кагаөн пыдди.

Зэвтӧд

Язьва коми сёрниын зэвтӧдыс квалитатів-вокаль, мӧд ногӧн кӧ: кыввужын петысь паськыда гулыд шыяс: а, о, э, э˚ — век зэлыдӧсь: ватөг, мэ˚слө, зонпйан ‘зонка’, кыввужса ө некор оз зэлавлы: өжит ‘ыжйыд’, шөрлө ‘шырлы’.

Векниа гулыд шыяс: и, у, ӱ кутӧны зэвтӧдсӧ, налы кӧ мукӧд коми сёрнисикасын лӧсялӧны паськыда гулыдъяс: э, о, ӧ, шуам: гизйөн ‘гезйӧн’, чигнө ‘чегны’, вуднө ‘водны’, вӱрөн ‘вӧрын’.

Но мукӧд сёрнисикасын кӧ налы лӧсялӧны векниа гулыд шыяс, и, у, ӱ оз зэлавлыны: идіс ‘идйыс’, гижнө ‘гижны’, пуртөс ‘пуртыс’...

Шума шыяс

Кыв помын да кыв шӧрын л оз вежлась в-кӧд, кыдзи коми гижӧд кывйын: нөл ‘ныв’, нөлйөз ‘нывъяс’, көлнө ‘кывны’.

Кыв помын коми гижӧдвывса -йт, -йд шычукӧрлы лӧсялӧ: т', д': мод' ‘мойд’, бад'уг ‘байдӧг’, шат' ‘шайт’, вот' ‘войт’, кват' ‘квайт’.

Язьва коми сёрнисикасын паныдасьлӧ и водзлань аскодялӧм: жел'л'а < *жел'йа, и бӧрлань : көч'ч'ө — *көтчө ‘кытчӧ’, вэ˚ч'ч'инө < *вэ˚тчинө ‘вӧтчыны’.

Лышкыда татчӧ пырӧмаӧсь роч фонемаяс: ф, ц, р', кодіяс олӧны важъя рочысь босьтӧм кывъясын, пӧрысь йӧз кокниа шуалӧны найӧс, ф'эршөл ‘фельдшер’, фөт'ера ‘квартира’, з'вир' ‘йӧра’, р'ад, царич'а.

Важджык рочысь босьтӧмъясын х фонема оз паныдасьлы: укват, ука, старука.

Йӧткыштана т-ыс содтӧсын оз шусьы, петӧ кӧ сійӧ шума шы водзті, а гулыд водзті кӧ петӧ – шусьӧ: с'уйөшнө, но с'уйөшта ‘сёйышта’, бос'ла, но бос'та, кис'нө, но кис'та.

Зырана коми сёрнисикасъясын кӧ торъякыв пансьӧ во- шычукӧрӧн, тані – у- либӧ ӱ- шыӧн:

з.к: войтыр, войбыд, таво

я.к: утир, ӱйбөт, тау

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Лыдмӧмсӧ тані петкӧдлӧны -йөз содтӧс отсӧгӧн: керку — керкуйөз, ур — урйөз, шөр — шөрйөз...

Эманимлӧн эм чужӧмлы асалан содтӧсъяс: лыдмытӧмлы: -ө, -ит, -ис, лыдмӧмлы: -ним, -нит, -нис.

Кыдзи и коми гижӧд кывйын, тані 16 доман, эм эманимлӧн и асалана-тӧдчӧдана вежласьӧм.

Чужӧмлы асалан содтӧс водзын лыдмӧдан содтӧс -йөз- вермӧ воштыны бӧръя шумасӧ, кывйыс кӧ кутӧ оз асалана, а тӧдчӧдана вежӧртас, шуам, өжйөзид ‘тэнад ыжьяс’, но өжйөт ‘сійӧ ыжъясыд’.

Вайӧдам шөр ‘шыр’ кывлысь подув да асалана-тӧдчӧдана вежласьӧмысь юкӧн:

Нимтана: шөр,шөрө, шөрит

Асалана: шөрлан, шөрөлан, шөритлан

Босьтана: шөрлис', шөрөлис', шөритлис'

Сетана: шөрлө, шөрөлө, шөритлө

Керана: шөр, шөрөс, шөртө

Керанторъя: шөрөн, шөрнам, шөрнат

Ӧтвывтана: шөркөт, шөрөкөт, шөриткөт

Торйӧдана: шөртөк, шөрөтөк, шөриттөк

Могмана: шөрла, шөрөла, шөритла

Ина: шөрөм, шөрам, шөрат

Петана: шөрис', шөрс'им, шөрс'ит

Пырана: шөрө, шөрам, шөрат

Матыстчана: шөрлан', шөрөлан', шөритлан'

Ылыстчана: шөрс'ян', шөрс'ан'ам, шөрс'ан'ат

Вуджана: шөрөт, шөртйам, шөрөтйат

Воана: шөрөдз, шөрөдзйам, шөрөдзйат

Нимберд.

Медвылыс тшупӧд сылӧн артмӧ вужводзса мед- содтӧс отсӧгӧн: медпөм, меднөж ‘косіник’.

Паныдасьлӧ тані и мукӧд префиксалӧм: вуж водзӧ содтысьны вермӧ не-: н'экэ˚ра ‘курыд’ < кэ˚р ‘вкус’, н'экөлзис' ‘кывзысьтӧм’...

Лыдним.

Язьва коми сёрнисикасын паныдасьлӧ сӧмын нёль лыдним, мукӧдыс пырӧма рочысь: э˚тик, көк, квим, н'ул'; пет', шес', с'ем да с.в.

Арталана лыднимыс артмӧ -өт содтӧс отсӧгӧн: квимөт, н'ул'өт. Лыдним бердӧ вермӧ быдмыны -ис' содтӧс: н'ул'ис' ‘нёльысь’, пет'ис', шес'ис' ‘квайт пӧв’. Ӧтувъя лыд урчитанъяс вермӧны артмыны лыднимъясысь содтӧс -өн, -ан отсӧгӧн: көкөн ‘кыкӧн’, квиман ‘куимӧн’. Ӧтувтан лыднимъяс артмӧны -нан содтӧсӧн: көкнан, квимнан.

Нимвежтас.

Чужӧм ликтан нимвежтасъяс: ме, тэ, сийа (сида), мэйөз, тэйөз, нийа (нида). Чужӧм тӧдчӧданаыс: ачим, ачит, ачис, ас'ним, ас'нит, ас'нис.

Инданаяс юксьӧны куим чукӧр выло:

а) матӧ индысь: эта, эна, эшшөм ‘этатшӧм’

б) шӧрвыйӧ индысь: сийа, нийа, ситшөм ‘сэтшӧм’

в) ылӧ индысь: ӱтида ‘со сійӧ’, ӱнийа ‘со найӧ’, ӱситшөм ‘со сэтшӧм’

Юаланаяс: кин ‘коді’, мөй ‘мый’, кинйөз ‘кодъяс’, кудик ‘коді, кымынӧд’, мөмда ‘мыйта’, көмөнөт ‘кымынӧд’. Куд ‘коді’ вежласьӧ доман серти. Сылӧн эм чужӧмлы асалан пасъяс: кудним, куднит, куднис.

Урчиттӧмъяс артмӧны -кө кывторӧн: кинкө, мөйкө, көмөнкө, мөл'акө. Доман серти вежласигӧн -кө кывтор петӧ доман содтӧс бӧрӧ: мөйөнкө, мөйис'кө...

Соссянаяс артмӧны мукӧд нимвежтасъясысь вуж водзӧ н'э- либӧ н'и- содтӧмӧнӧн: н'экин ‘некод’, н'инөм ‘нинӧм’, н'икудним ‘некодным’, н'икутшөм ‘некутшӧм’.

Торйӧдан-ӧтувтанаяс: бөд ‘быдӧн’, бөдса ‘быдса’, дэ˚л ‘став’, бөдөктөн ‘быдлаын’, бөдөкти ‘быдлаті’.

Кадакыв.

Кад да чужӧм индан пасъясыс оз ёна торьявны зырана комиысь.

Ӧнія кад.

1 муна мунамө ог мун огө мунө

2 мунан мунатө он мун одө мунө

3 мунө мунөнөс оз мун оз муннис

Локтан кад.

1 муна мунамө ог мун огө мунө

2 мунан мунатө он мун одө мунө

3 мунас мунанис оз мун оз муннис

1 колян кад.

1 муни муним иг мун игө мунө

2 мунин мунит ин мун идө мунө

3 мунис мунинис из мун из муннис

2 колян кад.

1 - - - -

2 мунөм мунөмас′ өбө мунөм өбө мунөмөс′

3 мунөм мунөмас′ өбө мунөм өбө мунөмөс′

Тшӧктӧмлань синӧм. Лыдмытӧмлы: мун, ин мун. Лыдмӧмлы: мунө, идө мунө.

Инфинітівлӧн содтӧс -нө, сійӧ быдмӧ кадакыв дін бердӧ: пунө ‘пуны’, линө ‘лыйны’. Кыв діныс кӧ помасьӧ кык шумаӧн, сэки -нө водзӧ петӧ и, өждинө ‘ыдждыны’, өстинө ‘ыстыны’.

Шӧркыв

артмӧ кадакывйысь содтӧсъясӧн:

-ис′. вузалис', өшкис' ‘ытшкысьысь’,

-ан: вис'ан ‘висьысь’, зэран ‘зэрысь’,

-ана: с'өлана ‘сьылысь’, вӱралана ‘вӧралысь’,

-өм: керөм ‘керӧм’, кералөм ‘кералӧм’,

-төм: гижтөм ‘гижтӧм’, кертөм ‘кертӧм’.

Ногакыв

артмӧдӧны татшӧм содтӧсъяс:

-к(и): уджалки ‘уджаліг’, с'ийки ‘сёйиг’, мунки, ‘муніг’

-төдз: петтөдз, мудзтөдз, гэ˚ртөдз ‘гӧртӧдз’

-төг: с′ӱтөг ‘сёйтӧг’, мунтөг ‘мунтӧг’.

Ногакывъяс босьтӧны асалан содтӧсъяс: мункам ‘мунігам’, петтөдзит ‘петтӧдзыд’, с'уйтөгис ‘сёйтӧгыс’...

ТЕКСТ

– Тэ˚ліс'ө, тэ˚ліс'ө, тэ йа йур?
– Ме кө бө йур, көмөр сайө бө иг сайөтччи.
– Көмөрө, тэ көмөрө, тэ йа йур?
– Ме кө бө йур, ме бө му вөлө иг гөш.
– Муө, тэ муө, тэ йа йур?
– Ме кө бө йур, ме вөлөтйам шөрйөз бө из котрас'нө.
– Шөрө, тэ шөрө, тэ йа йур?
– Ме кө бө йур, кан'йөз из кутлинөс.
– Кан'ө, тэ кан'ө, тэ йа йур?
– Ме кө бө йур, тэ˚л и гожөм гор вөлөн бө иг пукал.
– Гор вөлө, тэ гор вөлө, тэ йа йур?
– Ме кө бө йур, дул'л'а баба ме вөлам бө из пукал.
– Дул'л'а баба, дул'л'а баба, тэ йа йур?
– Ме йур, ме йур! Ой с'ӱва.

Удж: корсьӧй текстсьыс шыалӧм да юкӧслун боксянь аслыссикаслунъяссӧ.

ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИВОЖ

Ӧткымын туялысьыс тайӧ коми сёрнивожсӧ лэптӧны асшӧра чудь кывйӧдз: сылӧн пӧ торъя гижан форма эм (перым коми гижӧд кыв) да и веськӧдлан ӧтувка аслас – Перым-коми овкытш, кӧні олӧ перым коминас сёрнитысь кызвын йӧзыс.

Но унджык тӧдачыс перым коми сёрнисикасъяссӧ лыддьӧ коми кывлы сёрнивож пыдди. Ачыс перым комиыс коминас асьсӧ шуӧ оз пермякӧн, а коми мортӧн, а войтырсӧ – коми отирӧн. Баитӧ комиӧн жӧ, дерт.

Перым коми сёрнивож юксьӧ куим пельӧ: войвыв, лунвыв да рытыввыв сёрниног вылӧ.

Войвыв да лунвыв сёрниногъяс костын куйлӧ Юрла район, кӧні олӧны коркӧ рочмӧм комияс да роч йӧз, кодъяс важӧн нин воӧмаӧсь татчӧ Роч имперъя рытыввылысь. Перым комилӧн войвывса сёрниног юргӧ Коми овкытшса Кӧч, Кӧс да Гайна районын. Лунвывса перым коми сёрниногӧн баитӧны Юсьва да Кудымкар район пасьта. Рытыв перым коми сёрни кылӧ Киров овласьтын Сюзьдінса (Афанасьева) районын.

Перым коми сёрни торъялӧ зырана комисьыс со мыйӧн:

ФОНЕТИКА

Кӧні зыраналӧн торъякыв воссьӧ во- шычукӧрӧн, перым комилӧн – о-,ӧ-: одз, ой, орсны, ӧр, ӧшны…

Кык орчча гулыд костӧ оз петлы торйӧдан йота, мӧдарӧ, татшӧм гулыдъясыс ӧтлаасьӧныджык. Та вӧсна артмӧны дифтонгоидъяс уӧ, иа, иӧ: шуӧ, миан, тіан, пиан, миӧ, тіӧ.

Юкӧс помын -т', -д' (= зк. -йт, -йд): додь, гадь, кодь, бадь, квать, отир, матег, вӧтьны, воть…

Небыд шума водзын тшӧкыда ы > и: рись, виль, ытшкись, муись…, но овлӧ и мӧдарӧ: томыник (зк. томиник).

Кыв помын да шума шы водзын -шт, -ст, -с'т чукӧрса т бырӧ: бось, кутыш…

Содтӧсъясын помса -д пыдди перым комилӧн петӧ -т: ачыт, пемыт, югыт, чӧскыт, курыт; куимӧт, нёльӧт; велӧтны…

Й тшӧкыдджыка аскодясьӧ водзвывса шума шыӧн: ӧння ‘ӧнія’, коккез ‘кокъяс’.

Сӧвмӧма аслыспӧлӧс зэвтӧд сикасъяс: квалитатів-вокаль да юкӧсса.

МОРФОЛОГИЯ

Эманим. Лыдмӧдан содтӧс -йэз (-яс пыдди). Кор сійӧ быдмӧ гулыд пома кывдінӧ, сэки й шыыс бырӧ: зонка — зонкаэз, керку — керкуэз. Кор -йэз содтӧс быдмӧ шума пома кывдінӧ, артмӧ водзлань аскодялӧм: й пыддиыс водзын петысь шумаыс нюжалӧ: мыр — мыррез (мыръез пыдди), син -синнэз (синъез пыдди) да с. в.

Нимлӧн лыдмӧдан содтӧсыс ӧтлаасьӧ асалан содтӧскӧд: киэт < *киезыт киясыт, киэс < *киезыс киясыс…

Эм ӧткодялӧмӧ доман -ся содтӧс, коді паныдасьлӧ и лунвывса зырана комилӧн: месся пӧрисьжык,

Сетӧмӧ доман содтӧс – -лӧ (-вӧ) пертаса: мамлӧ сетіс…

Зэв паськыда бергалӧ лелькуйтан содтӧс -ок: канёк, шырок, керкуок…

Нимберд. Рочлысь босьтӧм -овӧй содтӧс быдмӧ и коми вужъяс бердӧ, петкӧдлӧ, мыйысь керӧм эмтор: кӧртовӧй, пуовӧй…

Эманимсялӧм нимберд дай нимвежтас акузатівын босьтӧ содтӧс -ӧ: буржыкӧ босьті (бурджыкӧс пыдди), эг адззыв сіӧ (сійӧс пыдди)

Нимвежтас. Торъялӧны сіа ‘сійӧ’, миӧ ‘ми’, тіӧ ‘ті’, ніа ‘найӧ’; кин ‘коді’, нем ‘нинӧм’…

Кадакывлӧн аслыспӧлӧс пормаяс: мунамӧ ‘мунам’, мунатӧ ‘мунанныд’, мунасӧ ‘мунасны’, мунісӧ ‘мунісны’.

Мӧд колян кадын лыдмӧм чужӧм вылӧ индӧ содтӧс –ӧмась (-ӧмаӧсь, -ӧмны, ӧмныд пыдди).

Ёна паськыда вӧдитчӧны -ав содтӧса кадакывйӧн, кодлӧн вужйын петкӧдлӧма объект: турунавны ‘турун пуктыны’, кӧчавны ‘кӧч кыйны’, пиканавны ‘азь вотны’, шыръявны ‘кутавны шыръясӧс’…

-игӧн пома ногакыв перым комилӧн -икӧ пертаса: зэрикӧ ‘зэригӧн’…

ЛУНВЫВ ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИНОГ

Лунвыв сёрниногӧн вӧдитчӧ перым коми йӧзысь 70%. Найӧ олӧны Иньва вожын да Нердва йылын. Гырысь сиктьяс пукалӧны тані зэв матын мӧда-мӧд дорас, олысьясыс ёна волысьӧны ас костаныс. Татӧн и Кудымкар, 26 сюрс морта юркар. Тайӧ му – перым коми войтырлӧн нэмовӧйся шӧрин, кӧні сӧвмис-чужис ӧнія культураыс, медводдза гижысьяс петавлісны буретш овкытш лунвылысь.

Туялысьяс торйӧдӧны лунвывса сёрниног нёль сёрнисикас вылӧ: шӧриньваса, иньва горувса, нердва йывса да ӧньса. Воддза кыкыс – Л-тӧмӧсь, мукӧдыс – зумыд Л-аӧсь.

Сёрнисикасъяс эськӧ вель ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс, но налӧн эмӧсь и ӧткодьлуныс:

Сӧвмӧмаӧсь выль доман пас чукӧръяс — вылыс ин да матыс ин доманъяс.

Абу мог доман торъя содтӧс –ла, сы пыдди вӧдитчӧны датів содтӧсӧн: валӧ ветлі, вавӧ ветви.

Эм тӧн (тӧнь) содтӧса ногакыв: мунтӧнь ‘мунігӧн’

Эм увтыртан вежӧртаса -жуг содтӧс: понжуг ‘омӧль пон’…

КУДЫМЛАДОРСА СЁРНИСИКАС

Тайӧ сёрнисикас – баитысь йӧз лыд серти перым комилӧн медыджыд. Та вӧсна Коми овкытшын сійӧс босьтӧма гижӧд кыв подув пыдди, эськӧ Л-тӧмалӧмсӧ абу пыдди пуктӧма-а. Сёрнисикасӧн вӧдитчӧны Иньва катыд, Кува, Велва да Юсьва юяс пӧлӧн олысь комияс.

ФОНЕТИКА

1. Сёрнисикасын абу чорыд л шы, сы пыдди кывлӧн быд инын юргӧ в, важъя л-ыс тані абу кольӧма весиг гулыд шыяс водзын, кыдз гижӧдвывса коми кывйын. Шуам: выс (лыс пыдди), вым (лым пыдди), гутвӧ (гутлы пыдди), вевавны (велавны пыдди) да с.в. Муна вава; ветви няньва...

2. Мукӧд дырйи гулыд шыяс костӧ сюригӧн важъя л-ысь артмӧм в бырӧ. Шуӧны: кераа — керала пыдди, вокӧӧ – вокӧлӧ (вокӧйлы пыдди). Татшӧм ногӧн в-лӧн бырӧм вӧсна вермӧ артмыны орччӧн некымын гулыд шы: воаӧ (лолалӧ пыдди), кыаӧ (кылалӧ пыдди). Олӧма войтыр весиг рочысь пырӧм кывъясысь л шысӧ тшӧтш вежӧ в-ӧн, коді сэсся бырӧ сёрнисьыс, та вӧсна кывлӧн чужӧмбаныс ёна вежсьӧ. Шуам: шкоаӧ (школаӧ пыдди), стооӧй (столовӧй пыдди).

Ӧткымын пӧрйӧ гулыд шыяс костысь в шумаыс оз бырлы:

а) уна вужъя кывйысь: черива, таво, Кува (ю), Сива (ю),

б) матыстчанін доман содтӧсысь: зонкавань, мувань,

в) серпасалана кывъясысь: чивӧсны ‘чивӧстны’, кавӧсны ‘увтыштны’.

г) ӧткымынлаын в-ыс содтысьӧ кык гулыд шы торйӧдӧм могысь: юван ‘юантор’, шувас ‘шуас’, нувас ‘нуас’.

3. Тайӧ сёрнисикасын вуджанін доманыс -ӧть ли -ӧт содтӧса: ыбвӧть (ыбӧд пыдди).

4. Ӧткымын кывартмӧдан содтӧс пыр зэлыд лоӧ.

Татшӧмъяс пиын:

1) лелькуйтан содтӧсъяс -ок, -тор: кӧзок, канёк, кӧчок, юрок, госок, яйтор, юантор, винатор…

2) кедзовтан содтӧс -жуг: понжуг, керкужуг, мортжуг

3) эманим артмӧдан содтӧс -ӧс, -ӧр, -a: шыдӧс, пуртӧс, керӧс, кымӧр, югӧр, чукӧр, вуджӧр, пасьта, кузя, выына …

4) кадакывйысь эманим артмӧдан сӧдтӧс -aн, -ӧм, -ӧт, -ись, -ас: сёян, кыйан, петан, оан, касьтісян, шырӧм, гӧрӧм, сьӧрӧм, дорӧм, вундӧм, соттӧт, отсӧт, горзісь, вурсись, уджаись, бӧрйись, кырас, дӧмас, кӧвдас, быдмас, вердас …

5) нимбердлӧн лелькуйтан содтӧс -ыник: кӧсыник, рамыник…

6) кывартмӧдан содтӧс -ин: шонытін, югытін, петанін, но: кыдзаин, баддяин, кӧзаин… (зэлалӧ -а-);

7) нимбердлӧн да урчитанлӧн ‘вывті’ вежӧртаса содтӧс -ӧв: пымӧв, кӧдзытӧв, дженытӧв дырӧв, одзӧв…

8) Ӧтувтан лыдним артмӧдысь содтӧс -нан-: кыкнансӧ, нёльнанныс, витнаннысвӧ…

9) арталан лыдним артмӧдысь содтӧс -ӧт либӧ -ӧдз: куимӧт, куимӧдз…

10) кадакыв артмӧдан содтӧсъяс -a , -авв, -ы, -ывв, -ӧвт, -ӧт, -ась, -ам, -ись, -ит, -уйт, -айт, -ӧрт, -ӧс'т, -ырт, -ыш(т):

кураа быдӧс, пырав миянӧ, иньдыв, кырӧвтан, босьтась, шебрасьны, кынтісьны, маитны, уськайтны, нятьӧсьтны, вежӧртны , мышкыртны, ньыыштны…

11) кыв водз содтӧс мед-: медыын, медгажа, медваж, медматын, меддыр…

Татшӧм содтӧсыс кӧ абу, зэвтӧдыс кольӧ кыввужйӧ.

МОРФОЛОГИЯ

Эманим. Выв (выл) кывбӧр лунвыв сёрниногын ёна жугласьӧма. Ӧти кывйын артмӧ кык в шы, та вӧсна ӧтиыс сёрниысь бырӧ: вывын пыдди лоӧ выын, вывӧ – выӧ... Но кык гулыдсӧ татшӧм отсасян кывсикасын шуны сьӧкыд жӧ, та вӧсна ӧтиыс на пиысь бара вошӧ. Тадзи артмӧны: вылын пыдди вын, вылӧ пыдди вӧ, выись — вись, вылӧдз – вӧдз. И вӧвлӧм кывбӧръяс пӧрӧны доман содтӧсъясӧ, кодіяс ляскысьӧны эманим діно:

Ина: пызанвын,

Петан: пызанвись,

Пыран: пызанвӧ,

Матыстчан: пызанвань

Ылыстчан: пызанывсянь,

Вуджан: пызанвӧть,

Воан: пызанвӧдз.

Вуджанін доманыс -ӧт содтӧса, Юсьваланьын -ӧть содтӧса (вӧрӧт, ыбвӧть).

Лыдмӧдан содтӧсысь бӧръя з-ыс кыв шӧрын, асалан содтӧс водзысь бырлӧ: видззеыс (видззезыс пыдди).

Асалан-тӧдчӧдан содтӧс -ыс, -ыт унашыгара гулыд пома кыв бердӧ йитчылӧ дженьыд -с, -т пертасын: шондіс петіс (шондіыс…), патерат (патераыт).

Нимберд. -овӧй содтӧслӧн эм -оӧй, -оой, -ой, -вӧй варъянтъяс.

Лыдним. Арталана пертассӧ петкӧдлӧны содтӧсъяс -ӧт либӧ -ӧдз: куимӧт, нёльӧдз.

Нимвежтас. Лыдмӧм ас да паныда чужӧм ликтан нимвежтас пыдди вӧдитчӧны лыдмытӧмӧн, сійӧ кӧ сулалӧ кадакыв бердын, но кадакывйыс кӧ абу, вӧдитчӧны лыдмӧм формаясӧн: ме мунамӧ, тэ мунатӧ, сы мунасӧ, но ми комиӧсь, ті шудаӧсь...

Ас да паныда чужӧм ликтан нимвежтассӧ босьтӧмӧ домлӧны содтӧсъяс, кодіяс абуӧсь гижӧдвывса коми кывйын: миянчиным (миянлысь пыдди), тиянчиныт (тіянлысь пыдди).

Кадакыв. Инфинітівын кывпомса гулыдыс тшӧкыда вошлӧ: ветвын (ветлыны пыдди), муніс веӧччын (муніс велӧдчыны); миссьын (мыссьыны пыдди)... Кӧнсюрӧ бӧръя ы шыыс кадакывлӧн чуктӧ и ӧнія кадын ӧтдор лыдмӧм чужӧм индан содтӧсысь: пырӧн (пырӧны).

Колян кад суськана кадакывъяс кудымладорса сёрнисикасын кылӧны: эг, эн, эз, эгӧ, эдӧ, ззӧ (орч. Иньва горувса иг, ин, из, игӧ, идӧ, изӧ).

ТЕКСТЪЯС

Асныра инь
 
Оӧмас'-вӧӧмас' кӧркӧ ин'ка да мужик гозйа. А ин'каыс страс' эд асныра вӧӧм, пыр жӧн'икысвӧ пӧперег кервӧм. Т'ерпитас, т'ерпитас этӧ жӧн'икыс да пондас думайтны, кыдз пӧ меным вевӧтны аснырсӧ.
Вот мунасӧ нійа ӧтпыр йу сайӧ турун куртны. А вуджаныс туйӧ кык потш токо вӧӧмас' чапкӧмас'. Мужикыс пӧ и шуӧ ин'ысвӧ: "Эн бергав, а то ус'ан!" А ин'ыс бӧра мӧдас керны сывӧ паныт, бергӧччас да и ус'ас ваас. Суаас, суаас мужик берег дорас, а ин'ыс с'о оз пет. Видно пӧ эд вӧйис, думайтӧ мужик. Ус'кӧччас йуас и пондас уйны ва паныт. Эта коста мунӧма йу дорӧт сосед, сіа пӧ йуваӧ мужиквись, мый пӧ тэ эстӧн керан. А ин'каӧ пӧ вӧйис да кошша. Дак сійӧ пӧ эд, нат'тӧ, ваыс уӧ нӧбӧтіс. А мужик сэччӧ и шуӧ, тэ пӧ эд ачыт тӧдан, кыдз сіа пыр пӧперег керӧ, нат'тӧ, пӧ и ӧні сідз жӧ керис. 

Москвина сс. , Вальково грезд, Бачева Е.А.

Каски
Оисӧ-вӧисӧ пӧрис' гозйа. Ныӧн вӧи ныв. Ӧтпыр гозйа муніcӧ гост'итны, а нывныс кол'ччис ӧтнас. Рыт ни воис. Нывка токо водны ни мӧдіс, сэччӧ кинкӧ но жӧ стукӧтны.
Нывка йуаис, кин сэччин. Ыбӧс сайс'ан' мортыс корс'ӧ узьны. Нывка ос'тіс ыбӧссӧ, ведзис пырны. Пырис куз' тоша морт. Нывкаыт повз'ыштіс. Сэсс'а мортыс кыскис пурт да пондіс тӧчитны. Тӧчитіс да нывкасӧ бы кутӧ. Нывка курк кусӧтіс бисо да ачыс горвӧ чеччӧвтіс. А мортыс вӧӧм л'удойед. Каз'аӧм нывкасӧ горвыс'ис да поннӧм кайны. Нывка чеччӧвтыштас да ӧтӧрас. Л'удойедыс — с'ӧрас. Нывка дзебс'ис'ӧм ыбӧс cайӧ. А мӧдыс пӧ киэзнас ӧвтӧ пемытас, кутӧ бы. Кӧр л'удойедыс ыӧжык вешшӧм ыбӧс дынс'ис, нывка татшкис'ӧм бӧр керкуас да и пӧднас'ӧм. Л'удойед дыр эшӧ ветвӧтӧм ӧтӧрас, пин'н'езнас пӧ ыбӧссӧ йирӧм. Но нывка абу ведзӧм н'и пырны. Сідз л'удойед и кынмӧм.

Вижелова грезд, Ф.С.Кривощёков.

(Кривощёкова-Гантман, Ратегова 1980: 35-36).

 

ИНЬВАГОРУВСА СЁРНИСИКАС

Сійӧ паськалӧма Юсьва район асыввылын: Дӧйӧг, Пӧй, Исыв юяс пӧлӧн да Иньва мӧдлапӧлын.

ФОНЕТИКА

1. л шы абу: вым, ведзис, сов, кывис…

Сы пыдди петысь в-ыс зумыд сӧмын кыв панасын. Мукӧдлаын сійӧ жебкодь, гулыд шыяс костыысь да кыв помысь тшӧкыда бырлӧ (медсясӧ зэвтӧд бӧрса шыгарын), шуам, поӧны < повӧны, ныӧн < нывӧн ‘налӧн’, вӧӧн < вӧвӧн ‘вӧлӧн’, петаи ‘петалі’, но кывӧ ‘кылӧ’, пувис ‘пуис’, ювӧнӧ ‘юӧны’…

2. Зэвтӧдыс вежсян выйын квалитатів-вокальсянь юкӧссалань:

Унашыгара кадакывйын вужса и, ы, у шыяс озджык зэлавны, на дырйи зэлыдӧн лоӧ дін бӧрса шыгар: муніс, пырасӧ, висьӧма, пукты.

Мукӧд кывсикасъяс тшӧтш тайӧ оланпас сертиджык олӧны: терку ‘керка’ но вичку ‘вичко’, векнит, чорыт, но курыт, ыджыт; паськӧм, сьӧвӧм ‘сьӧлӧм’, но нинкӧм, кынӧм.

Бара, нимыслӧн кыввежлалан содтӧс оз зэлавлы-а: урвӧн ‘урлӧн’, вирнас, орчч. нимвежтаслӧн: кинвӧн ‘кодлӧн’, кысянь…

Кадакыв артмӧдан содтӧсъяс -ав, -ӧт, -ись, -ась да мукӧд – пыр зэлыдӧсь.

Ӧткымын кывартмӧдан содтӧс пыр зэлыд жӧ:

-ан: пызан, вешъян ‘гач’, кушман, ыжман ‘ыжнёнь’…

-ок: пызанок

-ӧв: кызӧв ‘вывті кыз’, гӧрдӧв ‘вывті гӧрд’, небытӧв ‘вывті небыд’…

-ыник: томыник

мед-: медыджыт, медбур,

не-: недоыт, неыджыт…

Арталан нимберд артмӧдысь содтӧс -ӧдз пыр зэлалӧ: куимӧдз ‘коймӧд’, нёльӧдз ‘нёльӧд’, орч. омограф сылы – воанін доман содтӧс: вӧрӧдз, пуӧдз, мӧдыс некор оз зэлавлы.

Бердним артмӧдан содтӧс -ӧсь пыр зэлыд: вийӧсь’выйӧсь’, шырӧсь, грезьӧсь ‘няйтӧсь’, висянӧсь ‘висьлӧс’, тороканӧсь, орч. нимберд лыдмӧдан -ӧсь: важӧсь, гӧрдӧсь, томӧсь, вильӧсь ‘выльӧсь’ пымӧсь ‘пӧсьӧсь’ кузьӧсь – тані содтӧсыс оз зэлав.

3. Мукӧд кыввужйын э пыдди шыалӧ и: виж, вим, йим, чир, чигны.

4. Некымын торъякыв панасын ву- > у-: узавны, уджны, утны, уджӧр.

5. Озджык тӧдчы аскодялӧм: пышйыны, кошйыны ‘корсьны’, вешйыны, но нессыны.

6. Кыв восьтысь к > т' матыс пыднаа гулыд водзын: терку ‘керка’, тепись ‘кепысь’, теймыны ‘кеймысьны’.

7. Мӧд шыгарысь мукӧд гулыдыс шыалӧ асмоза: пожым, гожым, шӧрым…

МОРФОЛОГИЯ

Выл- вужъя кывбӧръясысь артмӧмаӧсь вылыс ин доманъяс (видзӧд кудымладорса сёрнилы сиӧм юкӧнысь).

Сӧвмӧмны и матыс ин доманъяс. Найӧ артмӧмаӧсь дын- да орд- вужъя кывбӧръясысь: мияндын < миан дынын, меднӧ < ме дынӧ.

Вуджанін доман – -ӧть содтӧса: туйвӧть, вӧрӧть.

Арталана лыдним – ӧдз содтӧса: нёльӧдз ‘нёльӧд’.

Миӧ да тіӧ вермӧны чинлыны ме да тэ пертасӧдз, сія пыдди корсюрӧ петавлӧ са: да оз са тӧд.

Асалан нимвежтасъяс овлӧны меям, тэят пертасын (менам, тэнат пыдди)

Ӧтдор лыдмӧм чужӧм ликтан нимвежтаслӧн аккузатів -ӧс пома ніӧс ‘найӧс’ (орч. ши. ніӧ).

Колян кад суськана кадакывъяс и вужъяӧсь: иг мун, ин мун, из мун; игӧ мунӧ, идӧ мунӧ, изӧ мунӧ.

Императівын ӧлӧдан кадакыв э- вужъя: Эн мун! Эдӧ пырӧ!

Суськан кадакывъяс индікатівын пырджык зэлыдӧсь: ог мун, ин мун, императівын мӧдарӧ – оз зэлавны: эн мун!

Ӧнія кадын ӧтдор лыдмӧм чужӧм вылӧ индӧ -ӧнӧ содтӧс: мунӧнӧ ‘мунӧны’.

Тшӧкыда вӧчӧмсӧ пасйысь содтӧс лывл- петӧ вы- пертасын: куртвыисӧ ‘куртлывлісны’, игӧ орсвыӧ ‘эгӧ орслывлӧ’

Отсасян кадакыв – пондыны, но -д сэні оз шыав: ог поны серавны ‘ог кут серавны’, нывка поніс горзыны ‘ныв кутіс бӧрдны’.

Ногакыв – тӧнь содтӧса: мунтӧнь ‘мунігӧн’, петтӧнь ‘петігӧн’…

Йылысь кывбӧр пыдди шуӧны понда: вонӧ понда талун газетӧ гижисӧ.

Аксёнова да Крохалёва грезд сёрниын лыдмӧдан да вылыс ин доман содтӧсысь кыквывтчӧм шумаяс дженьдаммӧны: сюр'ес (сюррес пыдди), йивын (йиввын пыдди). Сэні жӧ паныдасьлӧ бевъя содтӧс.

КЫВВОР

1.Эм унакодь аслыспӧлӧс торъякыв:

дзигавны ‘усьны’

нарман ‘куран’

коба ‘печкан’…

2.Эмӧсь зырана комилӧн кодь кывъяс:

ыжмавны (пк. бӧбавны)

висьны (пк. шогавны)

удзӧс ‘ӧдзӧс’ (пк. ыбӧс)

кор, кодыр (пк. кӧр)

яткыны ‘йӧткыны’ (пк. тойлавны)

кутшӧм (пк. кытшӧм)…

3.Мукӧд кывйыс мӧд пертаса:

мырӧв ‘мыр’

мӧй ‘мый’

байтны ‘сёрнитны’ (пк. баитны),

сык ‘сэки’

сыдз ‘сідзи’

мунда ‘кымын’ (пк. мымда)…

4. Уна рочысь босьтӧм:

коситны, пособитны…

ТЕКСТ

Учӧтнам ме пыр пукавви ӧтнам. Мунасӧ быдӧнныс роботаӧ, менӧ игнаасӧ керкуӧ и пукав. Кыдзкӧ гожумнас вуныс вӧи гажа. Мамӧ да вежан'ӧ веччисӧ куртны уӧ видзезвӧ, а менӧ кол'исӧ бабӧ дынӧ. А меным ӧд'д'ӧн окота вӧи веччыны ныкӧт тшӧтш. Но менӧ изӧ босьтӧ, и ме поні горзыны. Мамӧ из тшӧкты ведзны. Бабӧ дыр менӧ ӧвис, а ме с'ороно вӧччи. Мамӧ да вежан'ӧ менӧ каз'аисӧ да вӧгас'исӧ. Менӧ кутісӧ да игнаисӧ бал'а гидӧ. Бабӧӧ опет' изӧ тшӧктӧ ведзны, поні брйакйыны удзӧсас. Бабӧӧ воис менӧ жал'. Cіa менӧ ведзис. Me понді вӧччыны мамӧ с'ӧрӧ. Н'иа менӧ каз'аисӧ и ышӧ ӧд'д'ӧнжык вӧгас'исӧ. Сык ме котрас'ны верми бура, н'иа понісӧ ме с'ӧрын вӧтвис'ны, но вӧтны изӧ вермӧ. Керны ныӧ вӧви н'ем. Менӧ с'одаки бос'тісӧ с'ӧраныс. Сыдз ме первуис' вӧи уын видззезвын

Евсина грездысь Р.И.Шестаковалӧн сёрни.

(Кривощёкова-Гантман, Ратегова 1980:40).

ӦНЬСА СЁРНИСИКАС

Сійӧ паськалӧма Коми овкытшлӧн асыв-лун пельӧсас, Юсьва районувса Ӧнь сиктулын (Ыджыт Ӧнь, Учӧт Ӧнь грездъясын). 1960 воясӧ сёрнитысьыс вӧлӧма 1000 морт, ӧні пӧ кык дас сӧмын.

ФОНЕТИКА

1. Сёрнисикас зумыд Л-а: вэтлі, локта, пин'алі лӧс'ӧтны да с.в.

2. Л шы бергалӧ зэв паськыда да зырӧма весиг в шысӧ: синла (синва пыдди), лот (вот пыдди), нелажын (неважын пыдди);

3. Зэв аслыспӧлӧс зэвтӧдыс – квалитатів-вокаль. Кыввужса а, о, ӧ, е векджык зэлыдӧсь: каис, коляс, вӧрыс, пемыт, а вужса у, ы, и оз зэлавны – на пыдди сьӧрас петысь шыгар зэлыд: мунны, ыббезлӧ, вильӧсь.

4. Гулыд шыяс тшӧкыда жебмӧны да кыв шӧрын бырӧны (лас < лоас, нельбӧй < нелюбӧй);

5. Кыв панасын гулыд и- водзӧ тшӧкыда петӧ йота: йинька ‘инька, нывбаба’, йид ‘ид’, йигӧ ‘игӧ, эгӧ’, йем ‘эм’, йета ‘эта, тайӧ’.

МОРФОЛОГИЯ

Лыдмӧдан содтӧсын шочиника паныдасьло й ‘номйэс, шырйэс’.

Ылыстчанін домлӧны содтӧс -синь и -сянь: гожумсинь ‘гожӧмсянь’, ойсянь ‘войсянь’

Вуджанін доман -ӧть: удзӧсӧть ‘ӧдзӧсӧд’

Выльӧн артмӧма вылыс ин доман уна содтӧс.

Оз паныдасьлы омӧльтана вежӧртаса -жуг содтӧс, кӧть сійӧ эм орчча сёрнисикасъясын.

Арталана лыдним артмӧ -ӧт содтӧсӧн: куимӧт ‘коймӧд’

Ӧтдор чужӧм ликтан нимвежтасъяс: лыдмытӧм – са, сіа, сія, лыдмӧм – ния, ниа, ня, на.

Асалан нимвежтасъяс менам и меям, тэнат и тэят.

Юалан нимвежтасъяс кин, кодя ‘коді’, мӧй ‘мый’.

ТЕКСТ

Ошкӧт пантасьӧм (быль)

Ошыслӧ ме шедлі ӧтпырис'. Mӧдіc вартлыны да эз жӧ варт. Вис'талісӧ, порс'с'ет пӧ пырӧмас' переменаӧт', мунӧмас' ыблӧ. Вӧрас пыри. Адззи тшак коров'ак. Думайта вот обед лас. Матын ошшес вӧлӧмас' пианнэскӧт. Друг ошыс ме дынӧ. Макайчча чирнас. Ошыс сыдз и чеччӧлтӧ, невна оз кут. Пианнэс каисӧ кӧзлӧ. Ветлас на дынӧ да опет' локтӧ. Me котӧрті козок ултӧ. Н'ет, из сулччы. Одва мезми. Дыр жӧ полі ветлынытӧ вӧрас, года два.
Скоро и йелс'инскӧй мужиксӧ вартлӧм, с'инсӧ кыскӧм. Код'а велалӧм, так мортысліс' из пол. Д'ерелн'а гӧгӧр и оліс. Менам воныс виис сіӧ.
Ошыс лӧгалӧ, пианнэсӧ варто и, мыл'а пырӧнӧ мортыс дынӧ. Са мал'инасӧ с'ойӧ эд бура. 
Ыджыт Ӧнь сиктысь 72 арӧса П.Е.Шелонцевалӧн сёрни (1960). 

(Баталова 1975:237). 

НЕРДВА ЙЫВСА СЁРНИСИКАС

Тайӧ сёрнисикасӧн вӧдитчӧны мукӧд дорысь лунвылынджык, Нердва йылын олысь комияс – Ленинск сиктувса войтыр. Лыдныс кык сюрс кымын. Медся тӧдчана торъялӧмъяс татчӧс баснилӧн татшӧмӧсь.

ФОНЕТИКА

Сёрнисикасыс зумыд Л-а. Тані шуӧны лӧг, серала, пел ‘пев’, кыл ‘кыв’. Эськӧ кыв водзын в-ыс кольӧ-а: верма, видзӧтӧ. Рочысь босьтӧмъясын в пыдди мукӧддырйи л жӧ овлӧ: подкол, припел, прилод, руколод'итны.

Кыв пансигӧн гулыд э водзын чорыд л небзьыштӧ да кылӧ, кыдз эжвайывса л (с.ш. эвропашӧрса l): lэччыны, lэптыны,lэбавны.

Гулыд о шы зырана комилӧн моз тшӧкыда вежсьӧ ӧ шыӧ: дӧмавны, рӧд'итны, сапӧг, кӧчан, Ӧнис'с'а, рӧзбойник, ӧстатки…

Кыквужъя кывйын мӧд шыгарса о векняммӧ у-ӧдз: таву < таво.

Мукӧддырйи гулыд шыяс сёрниын вежласьӧны. Видлӧс вылӧ:

ы – ӧ: ӧд'д'ӧн – ыд'д'ӧн ‘зэв, ёна’, ӧшын – ышын ‘ӧшинь’, сэтӧр – сэтыр…

ӧ – э: посӧдз – посэдз ‘посводз’, горӧдз – горэдз, керӧс – керес, л'ӧм – л'эм (льӧм)…

у – ы: пожум – пожым ‘пожӧм’, гожум – гожым ‘гожӧм’, джоджул – джоджыл…

Кыв помын паныдасьлӧ ӧ фонемалӧн пӧдса вариант (ӧ̃): мунамӧ, баитамӧ.

Тшӧкыдджыка овлӧ водзлань аскодялӧм : пел'л'ан ‘пельнянь’, гыжжалны ‘гыжъявны’.

Роч кывъясын небыд р', в', б', м' оз чорзьыны.

Пӧрись йӧз роч х, ф, ц пыдди шуӧны к, п, ч: колодэч, порма, калат. …

МОРФОЛОГИЯ

Орчча Л-тӧм сёрнисикасын моз выл- вужъя кывбӧръясысь гулыдыс бырӧма, колясыс доман моз йитчӧ воддзвывса эманим бердӧ, но в пыдди сылӧн кылӧ л (шума бӧрын) либӧ лл (гулыд бӧрын):

горлын ‘пач вылын’, горлысь ‘пач вылысь’, ӧшынлӧ ‘ӧшинь вылӧ’, но

пуллын ‘пу вылын’, пуллісь ‘пу вылысь’, муллӧ ‘му вылӧ’…

Вуджанін доман содтӧс медсясӧ ӧт': джоджӧт', киӧт', уличаӧт', вӧрӧт', мукӧддырйи – лӧт' (ллӧт'): муллӧт'.

Ылыстчӧмӧ домлӧны содтӧсъяс -с'ан', -с'ин', -с'эн': горс'ин', пызанс'ан', вӧрс'эн'… Кысянь урчитанъясын содтӧсыс кылӧджык -с'эн', -с'ин': кыс'эн', сыс'эн', сыбӧрс'ин', тас'ин'.

Могтӧ домлӧ датів содтӧс -лӧ: муна тшаклӧ.

Керана чужӧм ликтан нимвежтас домлӧны -ӧс содтӧсӧн: менӧс, тэнӧс, сійӧс, нійӧс.

Ӧтдор чужӧм ликтан нимвежтасъяс овлӧны дженьдӧдӧм пертасын – са, на: на кыкӧн олӧны.

Лыдмытӧм ассьыд ли паныда чужӧм ликтан нимвежтас вермӧ и лыдмӧмтӧ ликтыны: ме вӧллім жӧ собран'н'олас, тэ вӧллін жӧ.

Инфинітівысь чуктӧ помса ы: ветлын (ветлыны пыдди), кошшын ‘корсьны’.

КЫВВОР

Сёрнисикасас зэв уна роч кыв: сноп (кольта пыдди), шкула (ан пыдди), пол'о (ыб, эрд пыдди).

Ас вужъя лыднимъяс пиысь кольӧмаӧсь сӧмын ӧтік, кык, куим, шочиника н'ол', вит. Став мукӧдыс – роч.

Эм зырана комилӧн кодь торъякывъяс:

с'ам

с'инлап (пк. с'инлоп)

удзӧс, ӧдзӧс ‘ӧдзӧс’ (пк. ыбӧс).

ТЕКСТ

Me одзжык олі ӧд'д'ӧн умӧл'а. Кол'ччи ме айӧ да мамӧ с'ӧрис' полтора годас'а. Быдми чужӧййез ордын. Жӧник сайӧ neті дватсат'и двук лет. Жоникӧкӧт олім бура. Некӧр эг виччӧ, не эг тышкас'ӧ. Олім сыкӧт тол'ко двенатсӧт' годов. Бос'тіcӧ cіӧ первӧй германскӧй война вылӧ да виисӧ. Сыбӧрын бос'ті дом и сыкӧт олі тожӧ недыр. Сіӧ виисӧ бӧра эта германскӧй война вылын. Челяд'ӧс бытті кыкӧ. Кыкнанныс вӧлісӧ ныллэз. Мӧді велӧтны жӧ, да эз пондӧ ас'ныс велӧччыны. Мунісӧ уджалны. С'амныс ныллэзлӧн быдлаӧ волі, кытшӧм роботаӧ бы эз куччисьӧ. 

(Кривощёкова-Гантман, Ратегова 1980:44).

ВОЙВЫВ ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИНОГ

Войвывса сёрниног паськалӧма Гайна, Кӧс да Кӧч районъясын. Индӧм куим районас олӧ став перым коми йӧзысь 30%.

Перым коми кыв туялысьяс (Р.М.Бата¬лова, А.C.Кривощёкова-Гантман, Л.П.Ратегова) оз ӧтмоза юклыны тайӧ сёрниногсӧ диалектъяс вылӧ. Кутчысям сэсся Баталова юклӧмӧ. Сы серти тані 4 сёрнисикас: Кӧчладорса, Кӧсвадінса, Луп йывса да Мысса.

Но войдӧр гижалам сёрниногыслысь ӧтувъя визьяссӧ.

ФОНЕТИКА

Нёльнан сёрнисикасын л фонема оз вежлась в-кӧд, вермӧ овны кыв водзын (лӧз, лым, лыс), кыв шӧрын (кылны, полны, колӧ), кыв помын (ныл, кӧл, пӧл), кыдзи одморт кывйын да лунвывса зыран коми сёрнисикасъясын. Л-ыслӧн юралӧмыс тшӧкыда вуджӧ и роч сёрниысь пырӧм кывъяс вылӧ: Ӧлдӧть ‘Авдотья’, сӧлсем ‘совсем’.

Иньва дорса о пыдди петӧ ӧ: гӧтӧвитчам, гӧлӧс, тӧкӧ, гӧд.

Гулыд ы да у шыяс, кодъяс петӧны кывлӧн мӧд шыгарын, тшӧкыда вежласьӧны, шуӧны вурун и вурын, гожум и гожым ‘гожӧм’, талун и талын.

Зэвтӧдыс торъя диалектъясын вежласьӧ, абу ӧткодь: унджыксӧ зэлавлӧ кывлӧн медводдза шыгар, эськӧ корсюрӧ вермӧ зэлӧдны и кыв артмӧдан -ал, -ӧрт, -ись, -ӧт, ас содтӧсын. Шуам: вуграсьны и вуграсьны, петалны и петалны, пукалны и пукалны.

МОРФОЛОГИЯ

Эманим.

Войвывса перым коми сёрнисикасъясын 17 доман.

Эм мог доман – ла содтӧса: вала ветліс (Иньва вожын шуӧны вавӧ, валӧ)

Веськыд содталысь вермӧ петкӧдлысьны оз сӧмын аккузатіва эманимӧн, но и лӧ содтӧса эманимӧн, коді пертас сертиыс ӧткодь датівкӧд: Тэ понлӧ некор эн нӧйт. Ӧткымын зырана коми сёрнисикасын (Луза-Лэтка, Емва, Изьватас), сідз жӧ эм тайӧ аслыспӧлӧслуныс.

Выл- вужъя кывбӧръяс воштывлӧны воддза в да тшуклӧны эманим бердӧ доман содтӧс пыдди: пызанылын ‘пызан вылын’, горылын ‘гор вылын’, коклас ‘кок йылас’.

Нимберд

Медвылыс тшупӧдлӧн юкӧс пыдди мунӧ сек кывтор, артмӧма роч всех кывйысь: сек ыджыт ‘медся ыджыд’, сек умӧль ‘медся омӧль’. Ӧткодялӧй: одморт кывйын тайӧ тшупӧдыс петкӧдлыссьӧ рочысь босьтӧм самой кывторйӧн.

Лыдним

Ӧтік, кык, куим, нёль, вит кывъясысь кындзи, вӧдитчӧны роч лыднимъясӧн; арталана лыднимъяс: медодз (первуй), мӧдік, коймӧт, нёльӧт, витӧт, а сэсся: шестӧй, седьмӧй, десятӧй, петнатсатӧй да с.в.

…

 

КӦЧ ЛАДОРСА СЁРНИСИКАС

Кӧч районса комияс олӧны гырыськодь сиктъясын (Кӧч, Ыджыт Коча, Пелым, Акилова, Сэпӧль, Юксьӧв). Йӧзыс век тшӧкыдакодь волысьлывлӧмны Кудымкарланьын олысьяскӧд да та вӧсна татчӧс сёрниын тӧдчӧ Иньва вожса баснилӧн мӧрччӧмыс.

ФОНЕТИКА

Кывйын зэвтӧдыс унджыкысьсӧ урчитӧм юкӧсӧ нин вешйӧма, зэлалӧны содтӧсъяс, оз воддза шыгар;

Корсюрӧ важ в шы пыдди шуӧны л (лаас ‘ваас’, тало ‘таво’);

Гулыд шыяс костысь л бырӧ: висьтаи (висьталі пыдди), суалыш ‘сулалышт’,

Мукӧддырйи мӧдарӧ – гулыдъяс костӧ петӧ л: пуламӧ, шулан.

Тшӧкыдджыка аскодясьӧ й: гыжжалӧ (гыжйалӧ пыдди), оз ӧззы (оз ӧзйы пыдди)

МОРФОЛОГИЯ

Выл- вужъя кывбӧръяс лоӧмаӧсь нин доман содтӧсъясӧн;

Лыдмӧдан содтӧс –эз кыв шӧрын кольлӧ –з-тӧг > -э: зыряннэлань (зыряннэзлань пыдди);

Кӧч сиктын петанін доман содтӧс овлӧ -ысь пертаса.

Зывӧктан, увтыртан вежӧртаса содтӧсъяс пиысь Гаинцеваын шуӧны -шен: нылкашен, зонкашен. Юксьӧвын татшӧм вежӧртассӧ нуӧ -боль содтӧс: мӧсболь, вӧлболь, понболь. Сӧмын Ыджыт Кочаын пыдди пуктытӧмсӧ лунвыв перым комиэз моз тӧдчӧдӧны -жуг содтӧсӧн: нинкӧмжуг, нылкажуг.

Паныдасьлӧ ӧтвывтан вежӧртаса содтӧс -вӧр, коді вермӧ йитчны ловъя лов нимтысь эманим діно. Шуам: Зонкавӧрыс таво уджалӧны видз вылын.

Асланыс сёрнинаныс торъялӧны юрсиктысь Пелым да Ыджыт Коча сиктьяс.

ТЕКСТЪЯС

Сюзь

Ме учӧтс'ан' велалі ветлыны вӧрӧ лесуйтны. Ӧтпыр муні вӧрас да ӧши. А мекӧт вӧлі пон. Думайті, думайті да керны нем. Ас', мыс'а, сэк-ка уз'а нӧ л'е мыл'л'е вӧрас. С'о эд понкӧт, а н'е ӧтнам. Кери ме би кӧз ултӧ. Лапйа вӧлі кӧзыс. Чеглалі уллэз пост'ел'л'а ултӧ и мест'иччи уз'ны. Ог тӧд мында и уз'и, тӧкӧ сайми бокам тойлалӧмс'ан'. Чеччӧлті, а сійӧ понӧ бокам нырнас тойлалӧ. Менӧ дрӧжӧ чапкис, кӧдзыт ваӧн вылтырӧт'т'ам кис'тіс-койыштіс, йурс'иӧ кышӧпон султіс. Кыла, горзӧ кинкӧ р'адӧн. Но, думайта, кон'еч меным локтіс. А горзӧмыс с'о матынжык и матынжык кылӧ. Видза ме киам пишал'окӧс, а ачым сідз дрӧжита, што кӧт' и колс'ис лыйны бы, дак с'ороно бы эг инмы. Сідз и пукалі ойбыт, эг лыс' вӧрз'ӧччыны, кыдз кынми местаам. Кӧр лӧз югдыны пондіс, ассапонлан'ас лоис ни рем'оыс, сэк тожно дугдіc кылны горзӧмыс. А горзӧмыс вӧлі сэтшӧм: то кыдз кага с'емдӧ-горзӧ, то кыдз ин'ка покон'н'ик вылын д'ерйалӧ, то кыдз вакс'ӧм-сералӧм кылӧ быдсӧн вӧр пас'таас. Тӧкӧ йугдіc, ме стразу муні этіа местаис'. Рытнас вӧлі гортын. Кор вис'тас'и эта йыліс', ме вылын пондісӧ с'ералны. Эта вӧлӧма с'уз'.

Дёмина грездысь 70 арӧса И.К.Тетерлев.

(Кривощёкова-Гантман, Ратегова 1980:48).

Кӧинкӧт пантасьӧм

Ӧтпыр гажа лунӧ мийӧ мунім вӧрӧ. Шонді бура шонтіс. Басӧкӧс' сулалісӧ кӧззэз да пожыммез. Тӧлыс сӧлс'ем эз вӧл. Деревн'ас'ан' ме муні верста куим да торйӧччи тӧваришшеӧ дынісь. Друг кӧин пӧперегаліс менчим туйӧс. Менам с'ӧрам вӧлісӧ л'ампаэз. Ме чожа кышалі нійӧ да ус'кӧччи вӧччыны. Вӧччи ме дыркод', мыдзны н'и поні.
Адзза, кӧиныс куйлӧ. Ме думайта: "Мый нӧ сыкӧт лоис? "Локті матӧжык сы дынӧ, мӧда бед'ӧн чулйышны. А сійа чожа чеччӧлтіс, жмитіс бӧжсӧ и мӧдіс котӧртны. Но вес'! Сійа с'урӧм кӧч пекл'аӧ. Сэс'с'а сійа сідз чепӧс'с'ис, и пекл'аыс орис сы час'с'ӧ вылӧ. Сійа одзлан' поніс котӧртны. Ӧд'д'ӧн чожа ӧд. И ме решиті не вӧччыны сэс'с'а. Ас' ӧшшӧ гул'айтӧ вӧр пас'та. 

(Ыджыт Коча сс., Мара-Пальник грездысь 67 вося Чедов И.И.,)

КӦСВА ДIНСА СЁРНИСИКАС

Сёрнитысьяс олӧны Кӧс районын (Кӧс, Левич, Порошева, Пуксипи, Пятигоры, Чадзӧв, Чурак сс.) да Гайна районын.

Торъялана:

Кывйын зэвтӧдыс абу ӧтпӧлӧс: войвывланьын сійӧ воддза шыгарынджык, лунвылын ёнджыка кутӧма ӧшйыны урчитӧм юкӧсын.

Тшӧкыдакодь лыдмӧдан содтӧсыс воссьӧ й шыӧн (горйэз, нюрйэз).

Лыдмӧдан содтӧсысь з озджык чукты: воннэзыс ‘вокъясыс’, но логгеын ‘сёнъясын’.

Паныда да ӧтдор лыдмытӧм чужӧмлы асалан содтӧсъяс кык пертасаӧсь: -ыт, -ыс и -т, -с (Ванят, шондіс; ошыс, киыт);

Эмӧсь сиктьяс, кӧні увтыртӧм петкӧдлӧны умӧлик, киссьӧм кывъясӧн: умӧлик вӧл, киссьӧм керку (керкашой пыдди).

Паскыда водитчӧны -сь рефлексів содтӧсӧн (Ме сідз лоси; Cіa турунасьӧ);

Паныдасьлӧны ӧтлааститана вежӧртаса киня да помка вежӧртаса пыньди, вылъя кывбӧръяс (том киня том ‘томсьыс-том’, сы пыньди ‘сы понда’, зэрыс вылъя ‘зэр вӧснаыс’);

Исаева сиктын бергалӧ дженьыд пертаса са нимвежтас (Да оз са кай).

ТЕКСТ

Кыдз миян касьтісьӧны, кыдз дзебсьӧны.
Кас'тіс'ӧны с'емикӧн. Быд pодствен'н'иклӧ тэчӧны веткаэз, букеттэз. А кас'тіс'ны пукс'ӧны вил' могила вылӧ, быдӧс рӧдн'аыс, семйа куим-н'ол'. Важ могила вылас оз пукс'ӧ. Сэтӧн уна быдкод' с'ойан вайасӧ. С'ойӧны-йуӧны. Cідз и чулалӧ с'емик. Быд покойн'икӧс шуӧны миян рӧд'ител'ӧн, Кӧт' и кага, с'о шуӧны рӧд'ител'. 
Дзебам миӧ рӧд'ител'л'ез лунлапӧлӧ. Кулас рӧд'ител', мис'с'ӧтасӧ сіӧ, грӧбйӧ пуктӧны, Ултас ол'салӧны, палдӧтӧны корӧс', вата, кудель, пас'кӧм. Могила гарйӧны грӧб куз'а, пыдынанас метра за джын. Могилаас пӧлат' керӧны, сэччӧ грӧбсӧ пуктӧны. Ултас палкаэз вылӧ, медбы ултс'ан'ас эз сіс'мы, а велдӧрс'ан'ас — муыс эз л'ичкы. Оджжык с'имӧтӧн грӧбсо керлісӧ, эз дорлӧ. Да и ӧні мукӧдыс оз дорлӧ. Могилаас кӧр с'уйыштасӧ грӧбсӧ, чапкӧны му н'евна (комоккез), д'еньга чапкӧны. С'ӧрас покойн'иклӧ пуктӧны шапка, ден'га. Ӧні тай грӧббесӧ обшивайтӧны и керӧны веноккез. Цветтэз миян грӧбас оз тэчӧ. Грӧбсӧ керкус'ис петкӧтӧ н'е родн'а, а чужӧй морттэз. Шойнаӧ нуӧтӧны вӧлӧн, тракторӧн

Чурак сиктысь П.Е.Федосеевалӧн сёрни, гижӧма 1973 воын.

(Кривощёкова-Гантман, Ратегова 1980:64).

ЛУП ЙЫВСА СЁРНИСИКАС

Сёрнитысьясыс овлӧмны Гайна районса Луп вожын, некымын ичӧт грездын: Луп, Пурга, Ягдын, Шордын, Коса-сотчӧм. Тайӧ дзик матын Кулӧмдін районса Дзоль сиктсянь, лунвывланьыс. Ӧні диалектыс абу нин дзонь, йӧзыс овмӧдчалӧмаӧсь нин Гайна юрсиктӧ да мукӧдлаӧ. Сёрниыс зэв матын зыран коми лунвывса сёрнисикасъяс дінӧ.

ФОНЕТИКА

Кывйын зэлавлӧ векджык воддза шыгарыс.

Абу на вужъясьӧма сёрниас небыд р' шы.

Мукӧддырйи л шумаыс кылӧ Эжва йывса ног небзьыштӧмӧн.

Инфинітів помын гулыдыс тшӧкыда оз шусьы. Шуӧны пуктын (пуктыны пыдди), ветлын (ветлыны пыдди).

Бырны вермӧ гулыд шыыс и эманимысь, юкӧсъяс йитвежын кӧ веськалӧ кык гулыдыс. Шуасны: пельшеричан олӧ (пельшеричаӧн пыдди), Перас (Пераыс пыдди), пургад (пургаыд пыдди).

Бӧръяджык шыгарын ӧ пыдди тшӧкыда шыалӧ э (пуэвэй; доймэ);

МОРФОЛОГИЯ

1. Став перым коми сёрнисикасын ногакывъяс артмӧны -ик, -икӧ содтӧсӧн, а тані – -иг, -игӧ(н) юкӧсӧн: вӧрын уджалігас – вӧрын уджалікӧ пыдди, Лупъяс олігӧн.

2. Лыдмӧдан -йэз содтӧсын й шыыс озджык аскодясь водзтіыс петысь чорыд шума шыӧн: вокйэз, мӧсйэз, нылйэз.

3. Кывбӧрса выл- пыдди тшӧкыда тані шуӧны ыл-: ӧшын ылын, ӧшын ылӧ, ӧшын ылісь, му ылӧт.

4. Сетӧмӧ домлӧны -лӧ да -лы содтӧсъяс;

5. Ӧтлааститан вежӧртасын бергалӧ петанін доман -ись содтӧс;

КЫВВОР

Луп йывса сёрнисикасын паныдасьлӧ унакодь зырана коми кыв: шуам, вок (вон пыдди), баба (инь пыдди), керка (керку пыдди) да с.в.

ТЕКСТ

Йагӧдла муна н'ин. Мыл'а нӧ эн локлы? Старик уджалӧ талун. Локтӧ, пырӧ керкас. Клара запад'н'а вылӧ век пукс'ӧ. Туруннэз пӧжи тӧнын да йуви. Мун эччан' пукс'ы. Номйэс уна... Мыис'ко лӧгас'ис старик. Шуа, кӧть ӧтік lун оттсал. Йувӧ бы кагаыс. Лад'имерыт мыйкӧ оз воллы да. Cіa пӧ кытӧнко вӧрын уджалӧ. Йу. Квастӧг олім. Изыштас старикыс с'усӧ, чужсӧ. Изки эм изны. Кыччӧ нӧ ніа мунісӧ, д'ивӧ. Вӧлінӧ, кӧр тэ пыринӧ. 
Кол'ан кӧ, ветлам. Миӧ Пёдӧрӧвӧдз вес'кыта мунам. Lокта Педӧрӧвис', квассӧ пӧжам. Каганым учӧтс'ан'ис оліс да жал'ейтамӧ, л'убиччам на. Йу, йу. 
Кайлім Пургаас. С'идӧр пӧ олӧ ӧтнас кӧз'айкаскӧт, гозйӧн. Ме ачым Лупис'. Татӧн ӧд уна Лупинс'ис. Мукӧдчид волылам. Лупс'ан'ис. Ӧс'ка, Дзол' — зыр'анскӧй. Ӧс'каас кыкӧн н'и пӧ олӧны. Лупйас олігӧн зараннэскӧт воліс'лісӧ. Миан вес'иг кык сой вӧлі . Эгэ миэ. Зырана мӧдног с'орн'итӧны. 

(Гижӧма 1966 воӧ Луп сиктса А.С.Мизёвалысь). (Баталова 1975:242).  

МЫССА СЁРНИСИКАС

Паськалӧма Гайна район войвылын, Мыс сиктын да мaтігӧгӧpca грездъясын (Конопля, Сойга, Тошыб). Сійӧ ёна матын лунвывса зыран коми сёрнисикасъяс дінӧ. Гайна юрсиктсянь Мысӧдз позьӧ воны сӧмын тӧвся туйӧд оз кӧ векни кӧрт туйӧд. Сэтчӧс сёрниыс зэв матын Луп йывса сёрнисикас дорӧ.

Торъялӧмыс:

Лыдмӧдан содтӧсъяс -йэз, -йес, -йас, -эз (пессэз и песйез).

Керана доман оз овлы -лӧ содтӧса.

Нимбердлӧн медвылыс тшупӧд артмӧ торъя кывъяс отсӧгӧн (ёна мича, ёна жар).

Коми лыднимыс кольӧма ӧтисянь дасӧдз, эм тшӧтш сё кыв.

Кадакывпод дорӧ быдмывлӧны асалан-тӧдчӧдан -т да -с содтӧсъяс (куртныт, изныс).

Кадакывлӧн ӧнія да 1 колян кадын паныда лыдмӧм чужӧмсӧ индӧ -инӧ содтӧс (вӧлінӧ ‘ті вӧлінныд’).

Ногакыв артмӧдан содтӧс -игӧ.

Нимсӧ суськӧны абу кывторйӧн, кыдзи зыран коми сёрниын (мукӧд перым коми сёрнисикасын рочысь пырӧм не-ӧн).

Эмӧсь нин, на, нӧ, тадз кывторъяс.

ТЕКСТ

Оз кол яндіс'ны; ас ногӧн керны; cійa мортыс с'ус'; лук комидзсӧ колӧ нетшкыны; оз кол вил'шас'ны; сылӧн чужӧмыс берин'ӧс'; бат'тӧ, д'ерт, локтӧм; ме эг уд'ит первӧйӧн локны; куйлӧ ӧшын ылын; бос'ны книга ӧшын ыліс'; пуктыны книга ӧшын ылӧ; зыр куйлӧ му ылын; оз кол кежны туй ыліс'; бос'ны зырйез му ыліс'.

Мыс сиктысь В.П.Салтановалӧн сёрни.

(Кривощёкова-Гантман, Ратегова 1980:66-67).

РЫТЫВ ПЕРЫМ КОМИ СЁРНИНОГ

(СЮЗЬДIНСА СЁРНИСИКАС)

Тайӧ сёрнисикасӧн вӧдитчӧны Киров овласьтувса Афанасьева районын олысь «пермякъяс». Диалектын паныдасьлӧны и перым коми, и зыран коми визьторъяс.

ФОНЕТИКА

Сёрнисикас зумыд Л-а: кыл, уджалны…

Торъякыв восьтысь лэ- шычукӧрысь л-ыс кылӧ небыда: лептыны, леччыны, лебзьыны.

Торъяыв восьтысь к- да г- водза рада -е да -и водзын портчӧны ть- да дь- шума шыясӧ: дид, дижны, тералны, тин…

Шума шы водзын да кыв помын ст,сьт,шт шычукӧръясысь чуктӧ т-ыс: бось, кись…

Торъякыв воддза помын зк во- пыдди кылӧ о-: ом ‘вом’ (пк. ӧм), ой, орсны, ор ‘вор’ (пк. ӧр), ольсалны.

Рочысь босьтӧм кывъясын оз чорзьыны небыд шыяс, кольӧны ф, х, ц, щ.

Содтӧс пӧдлалан т унджыкысьсӧ гораммӧ: кӧдзыд, шогӧдӧ, ыджыд…

МОРФОЛОГИЯ

Эманим.

Лыдмӧдан содтӧс – -яс.

Асалӧмӧ домлӧны -лісь да -лысь, сетӧмӧ – лӧ да лы, ӧтувтана -кӧт да –кӧд; вуджанін доман содтӧс –ті, ылыстчанін домлӧны содтӧсъяс -сянь, -сень, -синь.

Паськыда ветлӧ -ок содтӧс: канёк, понок, сурок…

Нимберд артмӧдӧ -ӧвӧй содтӧс: пуӧвӧй, кӧртӧвӧй, зӧрӧвӧй.

Орччӧдана доман содтӧс -ся:…

Уджсикас йылысь шуигӧн вӧдитчӧны ин доман пасӧн: уджаліс трактористын.

Нимберд.

Кутшӧмалӧмлӧн тшупӧд петкӧдлӧ -гӧм содтӧс: дубгӧм ‘вель дуб’, дыргӧм ветлӧ ‘дыров ветлӧ’, дженьгӧм ‘дженьыдкодь’.

Нимвежтас.

Ӧтувтан нимвежтас быкӧб, дыкӧб ‘став’ (пк. быдӧс)

Ӧтдор лыдмытӧм чужӧм ликтан нимвежтаслӧн аккузатів евӧ.

Урчиттӧм нимвежтас артмӧ -то содтӧсӧн: кин-то ‘кодкӧ’.

Мукӧд нмвежтасыс перым комилӧн кодь: кин ‘коді’, некин ‘некоді, мында ‘кымын’, са ‘сійӧ’, этӧнка ‘этані’…

Кадакыв.

Отсасян кадакыв вӧлны оз вежлась чужӧм серти 1 колян кадын: ме вӧлін, тэ вӧлін, сіа вӧлін, миӧ вӧлінӧ, тіӧ вӧлінӧ, ніа вӧлінӧ. Мукӧддырий и асшӧр кадакывъяс босьтлӧны сэтшӧм жӧ сямсӧ: ме керин, тэ керин, сіа керин.

Кольӧм кадын ӧтдор лыдмӧм чужӧм индӧ исӧ, локтан кадын – асӧ содтӧс:мунісӧ, мунасӧ.

Паныда лыдмӧм чужӧм индӧны содтӧсъяс -анӧ, -инӧ: мунанӧ мунанныд, мунінӧ мунінныд.

Ногакывлӧн содтӧс -икӧн, -икын:бергалікын, пуикӧн.

Кывбӧр.

Выл- вужъя кывбӧръяс сӧмын на пондӧмаӧсь разьсьыны.

Эм аслыспӧлӧс кывбӧръяс: бырысь вӧсна, бӧрись кежысь: зэръез бырысь, сапоггес бӧрись-ту.

Кывтор.

Роч сёрниысь пырӧма де кывтор.

Суськан кывтор абы пертаса.

КЫВВОР

1. Аслыссикас кывъяс:

берталны ‘чеглавны [нянь]’

бурдалны ‘бурдны’

вадззыны ‘серавны’

гӧпалны ‘ӧбидитны’

дубыд ‘этша сола’

клекасьны ‘нӧйтны’

кук ‘кок’

лунын ‘лун’

мездыны ‘отсавны’

мыйся ‘кутшӧм’

нӧш ‘дыш’

ӧлсасьны ‘пӧрйӧдны’

пӧрччӧг ‘куш подӧн’

гажалны ‘кӧсйыны’

ляк ‘мач’

корся ‘корӧсь’

кышӧдны ‘пасьтӧдны’

курӧгпуз ‘кольк’

2. Перым комилӧн кодь кывъяс:

тожно ‘сэсся’,

мӧйму ‘колян во’,

чӧчкӧм ‘еджыд’ (пк. чочком),

прокмыны ‘вермыны’…

3. Зырана комилӧн кодьӧсь: аски, кӧн, соссьыны, идралны, кӧтшас, сорсьыны, шань, ыла ‘ывла’, кылт ...

ТЕКСТ

Печка шан', ыджыд. Ме уж и пессӧ поткӧда. А ванас горе. Дружок судзӧтыштан, весӧдышті дак. Ветлыштӧ угор ултӧ.
Но эд мый коклы. Куйӧд кыскалікӧ кок бергӧді. Сӧлті спор'ад. Вӧлнас кан'ит'ел'н'ейе. Вӧлін картошка му. Тол'и чегис тол'и ретштіс, султныс н'емында ог вермы…а мый горзӧмыс' раз' лутшшӧ? Кок кос'мӧ менам напроч чегис. С'инитіс кок, пыхтіс. Туж куйлі. Уз'нысӧ совс'ем эг понды… да и менам уж и годйас мунӧны. Да пӧрис'ми жӧ.
Да мында с'ойыштас. Мый пуа, ӧткӧн ола да. Мортыс пырас да, н'ехорошо эз'и-ту вӧчнысӧ. Хӧз'аин вӧсна пуи да. Чайыс менам шипичавӧй тол'ко дак. Н'ан'ыс чорыд'ик да с'ой, кыдзкӧ бертышлы. Йу, чайӧн потшуйта.

Артемихина М.С. Илюши грезд Порубово сс.,1964

(Баталова Р.М., 1975)

ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИВОЖ

Зырана коми сёрнисикасъяс абу ӧткодьӧсь ни му ыджда сертиыс, кӧні найӧ паськалӧмаӧсь, ни сёрнитысь йӧз лыд серти. Тайӧс позьӧ казявны вайӧдӧм татчӧ 1926’ вося йӧзӧс лыддьӧм пасйӧдьяс.

Сёрнисикас Йӧз лыд %

ставыс 200000 100

1. Эжва йывса 51100 25,5

2. Изьватас 28900 14,4

3. Сыктыв шӧрса 25800 12,9

4. Эжва горувса 24000 12,0

5. Луза-Лэтка вожса 22400 11,2

6. Сыктыв дінса 16400 8,2

7. Удораса 12600 6,3

8. Емватас 9100 4,6

9. Сыктыв йывса 5000 2,5

10. Печора йывса 4700 2,4

Тадзи кымын коми йӧз лыдыс торъялӧ сёрнисикас серти и ӧні.

ЛУНВЫВ ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИНОГ

Тайӧ сёрнисикасъяс лыдӧ пырӧны Луза-Лэтка вожса, Сыктыв йывса, Сыктыв шӧрса, Печӧра йывса коми войтырлӧн басьниыс. Лунвыв зырана коми сёрнисикасъясӧс ӧтувтӧ уна тӧдмӧг:

1. Ставныс найӧ зумыд Л-аӧсь, сэні важъя л, кыдзи и войвывса перым коми да язьва коми сёрнисикасын, да и рӧдвуж чудь-йӧгра кывъясын моз жӧ, некутшӧм гӧгӧртасын оз вежлась в-кӧд ни кузь гулыдкӧд, кыдзи войвыв коми войтыр сёрниын. Тайӧ тӧдмӧгыс кольӧма миян лунвыв сёрнисикасъясӧ зэв важъя кадсянь на.

Орччӧдӧй:

войв.з-к. кыв, кыы тӧв, тӧӧ ув, уу

лунв.з-к. кыл тӧл ул

войв.п-к. кыл тӧл ул

язьва коми көл тэ˚л ул

одморт кыл тол ул

мордва кяль тала алкс

соми kіelі talvі ala

2. Мӧд важ тӧдмӧг: тайӧ сёрнисикасъясын юкӧс помын петӧны т', д' шыяс, а оз -йт, -йд. Тайӧ тӧдмӧгыс сідз жӧ лӧсялӧ рӧдвуж чудь-йӧгра кывъяслы.

Орччӧдой:

войв. з-к. войв. п-к,

лунв. з-к. язьва коми одморт соми модяр

байд бад' бад' бад' paju fagyal

войт вот' вот'

квайт кват' кват' куат' kuute hat

койд код' куд' кад'

сайд сад' сад' сад'

3.Тайӧ сёрнисикасъясын кадакывлӧн соссяна кывторйын шусьӧ э, а оз и, кыдзи войвывса коми войтыр сёрниын: эг лок, эн лок, эз лок, эгӧ локтӧй, энӧ локтӧй, эз локны.

4.Кывлӧн бӧръя шыгарын тані век шусьӧ ӧ, коді оз векняммы э-ӧдз некутшӧм инын: корӧсь, ӧдзӧс, ӧткодьӧсь, пӧчӧяс...

Лунвыв зырана коми сёрниын уна ӧткодьлуныс перым коми да язьва коми сёрнисикасъяскӧд, а сідзжӧ одморт кывкӧд кывворын, шыалӧмын да кыв ладын.

ЛУЗА-ЛЭТКА ВОЖСА СЁРНИСИКАС

Кор овмӧдчис коми войтыр Луза вожӧ, ми стӧча огӧ тӧдӧй. Кыдзи юӧртӧны историкъяс, 1485’ вося роч сёртӧдын казьтывсьӧны пермякъяс Луза да Вилядь юяс пӧлӧн, но абу стӧчмӧдӧма, кутшӧм сиктъясын найӧ овлӧмаӧсь. Дерт, тайӧ вӧліны йӧзлӧн гырысь котыръяс, кодьяс овмӧдчавлӧмаӧсь Юг вом гӧгӧp. Кысянь воисны коми йӧз Луза вожӧ? Эз-ӧ вуджны Сыктыв йывсянь, ӧд Луза вожса да Сыктыв йывса войтыр оласногын да сёрниын уна ӧткодьлуныс.

Но абу налӧн став ӧткодьлуныс важ. Овъяс ӧткодьӧсь сы вӧсна, мый ХVII нэмӧ Луза йылӧ Сыктыв бокысь йӧз волывлӧмны кынӧмпӧт корсьӧм могысь, та йылысь юӧртоны важъя сёртӧдъяс. Вуджисны кӧ комияс Сыктывсянь Луза йылӧ, тайӧ вӧлі, бура важӧн нин: ХV нэмын татчӧс йӧз котыръяс вӧліны нин асшӧр олысьясӧн. Вермас лоны, мый сыктывсаяслӧн Луза вожӧ вуджӧмыс вӧлі Х-ХI нэмъясын на, кор коми войтыр заводитіс овмӧдчавны Эжва пӧлӧн.

Тӧд вылын колӧ кутны и мӧдтор: сійӧ жӧ 1485’ вося сёртӧдас висьтавсьӧ, мый Луза бердса муясӧ пырӧны и Кобра, и Лэтка, и Молома йывса муяс. А тайӧ – Ятка юлӧн войвыв вожъясыс. Сідзкӧ, позьӧ чайтны, мый Луза бердса коми войтыр важӧн кутлӧмаӧсь дзескыдджык йитӧдсо эз Сыктыв-Эжвакӧд, а веськыда вӧлі йитчӧма Кама йылын да Ятка вожын олысь перым комияскӧд, зырана комилӧн медся матыс рӧдвужыскӧд, та вӧсна и сёртӧдъясын найӧс нимтӧны Лузскӧй Пермцаӧн. ХII-ХV нэмъясын Луза дорын коми войтыр овлӧма паськыдджыка, овмӧдлӧма и Вилядь йыв, и Молома, и Лэтка, и Кобра юяс.

Ӧнісӧ Луза-Лэтка вожса коми войтыр олӧ Абъячойын, Лэткаын, Ношульын, Спаспорубын, Читаёвын, Мутницаын, Гуръевкаын, Прокопъевкаын да мукӧд гырысь да посни сиктын. Луза вожса Занулье сиктысь петавлӧма тӧдчана коми гижысь, медводдза коми роман артмӧдысь Луздорса Вась /В.В.Юхнин/, коді пыртӧма аслас небӧгъясӧ уна кыв Луза-Лэтка вожса сёрнисикасысь.

ФОНЕТИКА

1. Тайӧ сёрнисикасыс Л-а, но Абъячой да Читаёв сиктувса войтыр сёрниын л вежласьӧ в-кӧд. Кыдзи чайтӧны историкъяс, тайӧ сиктьяс важысянь сулалӧны вузасьысь йӧзлӧн паськыд туй пӧлӧн, и сэтчӧ веськавліс овны коми мулӧн быд пельӧсысь воӧм йӧз.

2. Юкӧс помын тані шусьӧ т', д', a оз йт, йд: вот' ‘войт’, н'ат' ‘няйт’, шат' ‘шайт’...

3. Подувшылӧн лыдыс гижӧд кывйын кодь жӧ, сӧмын тані ёнджыка паныдасьлӧны х, ф, р' фонемаяс: з'вер', р'ад, фат'ера, кофта, зар'ад, халат, хлопчитны…

4. Паныдасьлӧ метатеза — шыяслӧн иннаныс вежсьӧм: сыным ‘сымын’, кыным ‘кымын’...

5. Тайӧ сёрнисикасын паныдасьлӧ и водзлань аскодялӧм: й аскодяссьӧ водзын петысь небыд шумаӧн: йус'с'ас < йус'йас, паччас < пачйас, ӧд'д'ӧн < ӧдйӧн.

Бӧрлань аскодялӧм:

а) гортӧммӧм: кыйӧтчыны < кыйӧдчыны, витчыны < видчыны, матӧтчыны < матӧдчыны.

б) гораммӧм: дзиг матын < дзик матын, дчирыдджыгыс < дзирыдджыкыс.

6. Кыв шӧрын да кыв водзын з' тшӧкыда сюртчӧ дз-ӧ: гордзӧднӧ ‘горзьӧдны’, вӧрдзӧ ‘вӧрзьӧ’, дзеп ‘зеп’, полдзыны ‘ползьыны’, тӧвдзӧ ‘товзьӧ’.

7. Мукӧддырйи дз пыдди шусьӧ з' либо ч: ӧз' ‘ӧдзӧс’, чулйалны < дзулӧдчыны ‘ворсны биӧн’.

8. Кыв шӧрын да кыв помын шума чукӧрысь ӧти шы вошлӧ: бос'ны ‘босьтны’, кус ‘куст’.

9. Кывлӧн бӧръя шыгаръясын дз водзын ӧ пыдди шусьӧ э: йайэдз ‘яйӧдз’, доредз ‘дорӧдз’, пемыдэдз ‘пемыдӧдз’...

10. Кывлӧн бӧръя шыгаръясын ногакыв да урчитан содтӧсъясын ӧ пыдди шусьӧ ы: кутыгын ‘кутігӧн’, сэтчы ‘сэтчӧ’, кытчы ‘кытчӧ’.

11. Водз рада гулыд шыяс водзын к вуджо т'-ӧ: т'ерка ‘керка’, т'иӧн ‘киӧн’...

12. Содтысян шыяс петӧны сэтшӧм кывъясӧ, кӧні мукӧд сёрнисикасын оз овлыны:

й: бурйалӧ ‘буралӧ’, вий ‘ви’

т: бӧртті ‘бӧрти’, ултын ‘улын’

в: вес'кӧ ‘эськӧ’

и: кори ‘кор’ (урчитан), мами ‘мам’

с: менӧс ‘менӧ’

Ӧткымын кывйын, коні гижӧдвывса пормаын колӧ лоны содтысян шылы, найӧ оз петлыны: дзепас ‘зептас’, джыныс ‘джынйыс’, поныс ‘понйыс’, мӧсӧн ‘мӧскӧн’...

13. Кывлӧн мӧд шыгарысь гулыдыс вошлӧ, кор кыв дінӧ содтысьӧ гулыдӧн воссьысь содтӧс: кымныс' ‘кымынысь’, лабчын ‘лыбичын’, морсас ‘морӧсас’, пел'сас ‘пельӧсас’...

МОРФОЛОГИЯ

Эманим.

1. Лыдмӧдан -яс содтӧсысь ӧтдор паныдасьлӧ -ян, кодӧн тӧдчӧдӧны вӧчӧмсӧ ӧтув керысьясӧс: мамымъян ‘мамӧй да сыкӧд ӧтлаын уджалысьяс’, пӧчымъян ‘пӧчой да сы гӧгӧр пукалысь йӧз’.

2. Асалан содтӧсъяс:

ч. лыдмытӧм лыдмӧм

1. керкаым керканым

2. керкаыд керканыд

3. керкаыс керканыс

Гижӧд кывйын да мукӧд сёрнисикасын лыдмытӧм ас чужӧмлы асалӧмсӧ петкӧдлӧ -ӧй, (-ӧ, -э) содтӧс.

3. Доманъясӧн вӧдитчӧмын эмӧсь жӧ торъялӧмъяс:

а) сетӧмӧ доман содтӧсыс -лӧ: воклӧ, ошлӧ, тіянлӧ.

б) сійӧ жӧ вермӧ домлыны керанаӧс: тепыс'с'аслӧ вошті ‘вошті кепысьясӧс’.

в) эм содтӧд доман – ӧткодялана, -с'а содтӧса: Ӧсип менамс'а пӧрыс' ‘Ӧсип меысь пӧрысьджык’.

г) ӧтвывтӧмӧ доман содтӧсыс -мыд: йӧзысмыд ‘йӧзыскӧд’, сімыд ‘сыкӧд’.

Поруб сиктса сёрниын -кыд: йӧзыскыд, сікыд...

д) ылыстчанін домлӧ содтӧс -с'эн: бӧрс'эн′ ‘бӧрсянь’, тӧрытс'эн' ‘тӧрытсянь’.

4. Эманимъяслӧн эмӧсь аслыссикас донъялан содтӧсъяс:

а) лелькуйтан вежӧртаса

-ка: с'ӧлӧмка

-очка: нылочка

-анӧй: воканӧй, з'атанӧй, н'ан'анӧй ‘няньӧй’

-ушка: понушка ‘пом’.

б) Мустӧмтӧмсӧ петкӧдлӧны

-шӧн содтӧсӧн: мӧсшӧн ‘омӧлик мӧс’, вӧвшӧн ‘омӧлик вӧв’, додьшӧн ‘омӧлик додь’.

5.Эманимъяслӧн эмӧсь аслыссикас кыв артмӧдан содтӧсъяс:

-оз: картоз ‘картупель’

-ок: карток ‘картупель’

-пӧл: пипӧл ‘челядь’

-код': вокод' ‘дзонь во, во гӧгӧр’

Нимберд.

Ӧткымын чиг нимберд дінӧ быдмылӧ -ыд содтӧс: гӧрдыд ‘гӧрд’, бурыдик ‘буриник’. Чиглунлӧн тырмана тшупӧдыс вермӧ петкодлысьны -гӧм содтӧсӧн: напыдгӧм ‘улькодь’, ыджыдгӧм ‘ыджыдкодь’, ылынгӧм ‘ылынкодь’...

Нимбердъяс вермӧны артмыны -овӧй, -нӧй содтӧсъяс отсӧгӧн: зӧлӧтнӧй (< зӧлӧта ‘зарни’), с'ойовӧй чача ‘сёй чача’, кӧртовӧй бед' ‘кӧрт бедь’, пуовӧй ведра ‘пу ведра’.

Лыдним.

Эм ӧткымын торъялӧм: ӧтиг ‘ӧти’, кват' ‘квайт’, витдас ‘ветымын’, кват'дас ‘квайтымын’...

Нимвежтас.

а) чужӧм ликтан нимвежтасъяс: ме, тэ, сія, ми, ті, н'ида.

б) соссян: н'эм ‘нинӧм’, н'экин ‘некод’.

в) ӧтывтана-котыртанаяс: йӧйк, йӧк ‘став’, йӧйкӧн ‘ставӧн’.

г) чужӧм тӧдчӧдан да ликтан нимвежтасъяслӧн доман пасъяс быдмӧны асалӧмӧ доман подув вылын, а оз домтӧм подувсянь, кыдзи гижӧд кывйын: асламмыд мунас ‘аскӧд мунас’, асламтӧг бӧрйӧмас' ‘астӧг бӧрйӧмаӧсь’, асланымлыс' ‘ассьыным’, асланыдлыс' ‘ассьыныд’, менам вылӧ ‘ме вылӧ’, менам дінӧ ‘ме дінӧ’, менамлӧн ‘менам’, менамлӧ ‘меным’, менамлыс' ‘менсьым’...

д) Ӧтдор лыдмытӧм чужӧм ликтан нимвежтас домӧм пормаясын oз босьт дженьдӧдӧм пертассӧ: сійаыс' ‘сыысь’, нидаыс' ‘наысь’.

ж) юалана нимвежтасъяс: кин ‘коді’, муй ‘мый’.

Сточмӧдӧм могысь нимвежтасъяс дінӧ вермӧ быдмыны -и содтӧс: кині ‘кодіджык’, кори ‘корджык’: Кори ме лыйи, тшӧка лыйасыс ошлӧн чегӧмны.

е) индана нимвежтасъяс: сэтшӧ ‘сэтшӧм’, татшӧ ‘татшӧм’.

Кадакыв

Тайӧ кывсикасын торъялӧмъяс татшӧмӧсь:

а) лыдмӧм ас чужӧма кадакыв босьтӧ -ӧ содтӧс: мунамӧ, мунімӧ, кутамӧ...

б) паныда лыдмӧм чужӧма кадакывйын шусьӧ ӧти н: пукс'ӧданыд ‘пуксьӧданныд’

в) Мӧд колян кадын -ӧма содтӧс пыдди шусьӧ -ӧм: пӧдӧм, вӧйӧм,туллчӧм, курччӧм.

г) тшӧкыда кадакывъяс олӧны -ӧд содтӧстӧг, коді гижӧд кывйын бергалӧ кыдзи абу бура артман содтӧс: вотны ‘вотӧдны’, видз ‘видзӧд’;

д) локны кадакывйын кыв вужса гулыдӧн лоӧ -а: лакны.

д) бура артманаӧсь -олт да -ӧпт содтӧсъяс, воддзаыс сетӧ кадакывлы нюжӧдан вежӧртас: корс'олтіс ‘дыр корсис’, мӧдыс – паныд вежӧртаса, регыда вӧчӧм-керсьӧм тӧдчӧдӧ: лымйӧптіс ‘ycьыштіc лым’.

е) сёрнисикасын вель унаӧн -ал да -ас' содтӧса кадакывъяс, гижӧд кывйын налы весьтас сулалӧны кывйитӧсъяс: турнавны ‘турун пуктыны’, йайалны ‘вундавны яй посни торъяс вылӧ’, мӧскалны ‘корсьны мӧс’, кӧчалны ‘кӧч кыйны’, гырс'алны ‘бӧрйыны медгырысьяссӧ’, ӧшкас'ны ‘тыдовтчыны ӧшка-мӧшкалы’, кос бекарас'ны ‘вӧдитчыны пу тасьтіясӧн’, позас'ны ‘вайны позтыр, кольк’.

ж) ӧтдор лыдмӧм чужӧма кадакывйын помса -ы тшӧкыда аскодяссьӧ водзтіджык петысь гулыд ӧ-ӧн: пукалӧнӧ, юалӧнӧ, но онмыс'с'ыны ‘унмовсьыны’.

КЫВВОР

а) Кадакывъяс вермӧны кутны сэтшӧм вежӧртас, коді торьялӧ гижӧдвывса кыв вежӧртасысь:

л'окмыны ‘бурдны, ёнмыны’ < л'ок ‘ён’,

песны ‘нӧйтны’: йӧзлысь пипӧл эн пес, колӧкӧ ӧл ‘йӧзлысь челядь эн нӧйт, а колӧкӧ ӧлӧд’,

нӧйтны ‘мыськавны’

лотны ‘воштыны’

тӧрс'ыны ‘сёйны’

каз'авны ‘аддзыны: ме ог каз'ав кыс'ынытӧ

палз'ыны ‘серавны’

тангыллыны ‘босьтлыны вомӧ’

гӧжыны ‘омӧльтчыны, пӧрысьмыны’

дзузгыны ‘овны ӧткӧн’.

б) Сёрнисикасын эмӧсь аслыспӧлӧс зумыд кывйитӧсъяс — кывсеръяс:

ворӧ вайны ‘сёрнитны’

тшӧкыдйас петтӧдз ‘котшӧг бытшкытӧдз’

шондітӧм йэнмӧн ‘югдытӧдз’...

в) Луза-Лэтка вожса войтыр сёрниын эм уна аслыссикас кыв:

бридитны ‘вильшасьны’

бридэн' ‘вильышпоз’

гурум ‘мыльӧс, турун коляс’

напыд ‘уль’

пелькӧт ‘чышъян’

сырс ‘зород пинь’

тылӧс ‘сундук’

лӧпӧт' ‘паськӧм’

соб — ‘торйӧн’: ме с'ойя соб, аслам бекарысь. Пи соб олӧ, аслас керкаын.

туликас'ны – ‘патурлікасьны’.

ТЕКСТ

Частушкаяс.

Н'ебӧас уна кодзылыс,
Отіг жӧ дзирыдджыгыс,
Курен'ас уна зонйасыс,
Отіг жӧ л'убӧджыгыс.
Гӧлӧсанӧй бырӧма
Кӧдзыд васӧ йуӧмыс'.
Милӧйанӧй йурсӧ ӧшӧм
Кутшӧм-н'ебуд' бедаыс'.
Н'еужел'и оз нин ворс 
Менам л'ицӧын виранӧй?
Н'еужел'и оз кодорт
Менӧ н'екор милӧйанӧй?
Ми милӧймыд йансӧдчигын
Мӧд-мӧдӧрӧ мунімӧ
Сійа с'ылӧ, ме бӧрда
Кокн'ыд-ӧ вӧлі мийанлӧ?
Bӧpӧ кайа, вӧрӧ кайа
Медбур пусӧ керала.
Гортӧ лакта, гортӧ лакта
Медбур зонсӧ пӧрйалла.

Удж: Вайӧдӧм текстысь корсьӧй шыалӧм, кыв лад да кыввор боксянъ торъялӧмсӧ.

СЫКТЫВ ЙЫВСА СЁРНИСИКАС

Сыктыв юӧ Тыбъю петан инсянь катчӧс Сыктыв да сылӧн вожъяс пӧлӧн, а сідзжӧ Ятка вожса Тыбъю пӧлӧн олӧ коми войтыр, коді вӧдитчӧ тайӧ сёрнисикаснас. 1926’ вося йӧзӧс лыддьӧм дырйи тані вӧлі вит сюрс коми морт, а 1970’ воӧ — квайт сюрс (коми йозлӧн — 2, 5%), кодьяс олӧны Кобра, Койгорт, Грива да Ужга сиктувса грездъясын.

Кыввор, шыалӧм да кыв лад боксянь Сыктыв йывса войтырлӧн сёрниыс матын перым коми кьв дінӧ: важысянь татчӧс войтыр волысьӧмаӧсь Кама вожса комияскӧд.

ХV-ХVII нэмъясӧ сійӧ сиктъясыс, кӧні олӧны Сыктыв йывса войтыр, вӧлі ӧтувчӧмаӧсь торъя веськӧдлан нимӧ — Ужгаса вӧлӧсьтӧ. 1485’ вося грамотаын висьтавсьӧ: Ужгаса вӧлӧсьтӧ пырлӧмаӧсь пӧ абу сӧмын Сыктыв йывса, но и Кама йывса муяс, кӧні овлӧмаӧсь да ӧні на олӧны перым комияс. Кама йывса муяс Ужгаса вӧлӧсьт улын вӧлӧмаӧсь 1586’ воӧдз, а сы бӧрын Ивӧ Педӧр сар вуджӧдӧма найӧс Ыджыд Перымса ӧксайлы. Историкъяс лыддьӧны: важысянь пӧ вӧлӧма Кама да Сыктыв юяс костын дзескыд йитӧд, тайӧ ю йывъястіыс пӧ зэв важӧн нин коми войтыр волӧмаӧсь Кама вожсянь Эжва бокӧ. Тайӧ туйӧд ветлӧддӧмаӧсь и сёрӧнджык, шуам 1692’ воӧ таті мунлӧма Мӧскуасянь Джунгоӧдз сарлӧн мӧдӧдӧм Избранд Идэс. Кама йывса йӧзкӧд дыр волысьӧмыс вӧчӧма Сыктыв йывса сёрнисӧ торъяланаджыкӧн Шӧр Сыктывса да Эжваса войтыр сёрниысь. Тайӧ вайӧдіс торъя — Сыктыв йывса сёрнисикас тэчсьӧмӧ.

ФОНЕТИКА

Сыктыв йывса сёрнисикасын 34 подувшы: 8 гулыд да 26 шума. Гулыдъясыс: а, и, о, ô, у, ы, э. Шума шыяс пиын эмӧсь рочысь пырӧм ф, х, ц шыяс, найӧ паныдасьлӧны рочысь выльӧн босьтӧмын.

Гулыдъяс

Тайо сёрнисикасын эм кык сикас о: подса ô да восьса ŏ. Мукӧд коми сёрниын пӧдса ô-ыс оз паныдасьлы. Лыткин И.В. серти сійӧ векньыдджык гижӧдвывса о-ысь.

Кык сикас о-ыс торйӧдӧны кывлысь вежӧртассӧ, кутӧны фонематік тӧдчанлун:

пôн = гиж. пон, а пŏн = гиж. пом,

кôс ‘абу уль’, а кŏс ‘мышк увдор’,

кôрс'а ‘корӧсь’, а кŏрс'а ‘корся’ (кадакыв).

Тайӧ о-ясыс войдӧр коми кывйын бергавлӧмаӧсь паськыдджыка. ХIV нэмся коми гижӧдъясын кык сикас о-тӧ пасйӧма торъя шыпасъясӧн: ô – вой пасӧн, а ŏ – омегаӧн: кôйд ‘кодь’, но мŏрт. Колӧ казявны: ô да ŏ шыясӧн важъя гижӧдьясын да ӧнія Сыктыв йывса сёрниын вӧдитчӧмыс лӧсялӧ ӧта-мӧдыслы. Туялысьяс тӧдмалісны: пӧдса ô да восьса ŏ артмӧмаӧсь уна пӧлӧс шыясысь, налы рӧдвуж чудь-йӧгра кывъясын весьтас сулалӧны торъялан чиглуна подувшыяс. Сідз, Сыктыв йывса восьса ŏ-лы лӧсялӧны сэні водз рада гӧгрӧсмытӧм гулыдъяс (э, и). Орччӧдӧй:

сыктывйывса мари соми модяр

ŏл(ны) иле- elä(mä) el(nі)

кŏр(ны) — kerjä ker(nі)

А Сыктыв йывса пӧдса ô-лы кывъясын лӧсялӧ бӧр рада гулыд шыяс (о, у, либӧ а). Орччӧдӧй:

cыктыв йывса одморт мари мордва соми модяр

кôд (коді) кодиз кукы козо kuka hol

кôймӧд куинь кумыт колмо kolme három

кôзын (козин) кузьым кузык казне - haszon

Сыктыв йывса пӧдса ô — зэв важся лоӧмтор миян коми кывйын. Сійӧ ӧні гижӧд кыв мӧрччӧм улын ӧтлаасьӧ восьса ŏ-кӧд да пӧртчо ӧтувъя о подувшыӧ. Но важся ô-лӧн колясъясыс тыдовтчӧны на мукӧд коми сёрнисикасын о да у шыяс вежласьӧмын: он / ун (сон), шой / шуй, роз' / руз', йома / йума, лоис / луис, омӧл' / п.к. умӧль, войтыр / як. ӱтир, озыр / узыр да с.в.

Зырана коми сёрнисикасъясын кыв востысь во- артмӧма сёрӧн нин (войдӧр в-ыс [ў] абу кутлӧма шыгарсӧ). Сыктыв йылын тайӧ шы чукӧрлы лӧсяло пӧдса ô, перым коми сёрнисикасъясын — о, язьва комилӧн — у. Шуам:

гиж. коми Сыктыв йывса перым коми язьва коми

во ô о у

вож ôж ож уж

вол'пас' ôл'пас' ол'пас' ул'пас'

ворсны ôрсны орсны урснө

Юкӧсъяс йитвежын кӧ орччӧн веськалӧ кык гулыд, ӧтиыс на пиысь (бӧрсаыс) бырӧ:

а) эманим либӧ нимвежтас ӧткодялӧмӧ доман + асалан содтӧсъяс дырйи: мес'ам ← *мес'аым, асс'ад, асс'ас ← *асс'аыс, недел'с'ад дыржык ← *недельсяыд дырджык...

б) Кобра гӧгӧрса сёрниын вуджанін доман да чужӧмлы асалан содтӧсъяс вочаасигӧн бӧръяджык гулыдыс вошлӧ жӧ: ӧсинтід ‘ӧшиньтіыд’, джоджтід ‘джоджтіыд’.

в) кыдз и мукӧд сёрнисикасын, Сыктыв йылын гулыдӧн пансьысь содтӧс водзын кыв дінса мӧд шыгарысь гулыд шыыс бырӧ:

— тамыш, но тамшес'ны ‘омӧля аддзыны’, 

— ӧгыр, но ӧгралны,

— тупыл', но тупл'алны. 

Но ӧткымын кывйын та дырйи гулыдыс оз быр:

- томан, но томаналны ‘томнавны’

- вылын, но вылына ‘вылна’

- пыдын, но пыдына ‘пыдна’

- ылын, но ылына ‘ылна’.

Кобра гӧгӧрca сиктьясын кывлӧн бӧрья шыгарын ӧ пыдди шуӧны о, тадз: пожом ‘пожӧм’, морос ‘морӧс’, локто ‘локтӧ’. Орчча сиктсаяс та вӧсна кобраса вылын шмонитігмоз на йылысь шулӧмны:

Коборо муно каро,

Туйыс модаро муно.

‘Кобраса (морт) мунӧ карӧ,

а туйыс мӧдарӧ нуӧдӧ’...

(юӧртіс Т.А.Шаньгина, Койгорт сиктысь студентка, 1977’ в.)

Важъя гулыд -а- пыдди Сыктыв йывса сёрниын небыд шума шыяс костын шусьӧ э: йэй ‘яй’, н'эн ‘нянь’, н'эт' ‘няйт’, сэччэн' ‘сэтчан’, томыс'эн' ‘томсянь’, чэл' ‘чаль’, чэн' ‘чань’.

Рочысь пырӧм кывъясын сідзжӧ небыд шума шыяс костын шусьӧ -а- пыдди -э-: з'эт' ‘зять’, д'эд ‘дядь’, л'эс'ни ‘ясли’, мэч ‘мач’.

Шума шыяс.

Сыктыв йывса сёрнисикас Л-а, тані л оз вежлась в-кӧд. В подувшы сӧмын ӧткымын пӧрйӧ овлӧ кыв шӧрын да кыв помын: варов, став, ставным, лов, ловалны ‘лолалны’, ловйа, т'овт'а ‘кулик’, увгыны...

Рочысь пырӧм кывъясын кыв шӧрын да кыв помын роч в-лы лӧсялӧ в жӧ: д'эревн'а, кувшин, лавка, призыв, справка. Мукӧд дырйи роч в-лы татшӧм инъясын лӧсялӧ л: кузол ‘кузов’, олчина ‘овчина’, подкол ‘подков’, солс'ем ‘совсем’.Овлӧ и в фонема л пыдди: ковкоз ‘колхоз’, вставка ‘вешалка’.

Серпасалана кывъясын вермӧ шыавны кыдз л: дзӧлгыны ‘надзӧник кывтны’, дзулйалны ‘омӧлика югъялны’, зылгыны ‘висьны’, школгыны ‘кучкавны’, шелгыс'ны ‘ки паськӧдӧмӧн усьны’..., сідз и в: жевгыны ‘видчыны’, л'авзыны ‘увтны’, л'увзыны ‘омлявны’, равзыны, уввидзны ‘лоны паськыда восьтӧмаӧн’.

Паныдасьлӧ водзлань аскодялӧм, кор небыд шума шыыс аскодялӧ асбӧрса й-cӧ: видздзас ‘видзьяс’, пел'л'ас ‘пельяс’, чун'ч'ӧдлыны ‘швычйӧдлыны-кучкавны ньӧрӧн’.

Сёрнисикасын небыд шумаыс вермӧ небзьӧдны ас водзсьыс шумасӧ, коді ачыс аскодялӧ сэсся сьӧрсьыс петысьсӧ: мырд'д'эс'ны < мырд'йэс'ны ‘мырддьысьны’, кослун'н'а < кослунйа ‘яйтӧм шыд’, толун'н'а < талунйа...

Пинь ан бердын артмысь ш да ж шумаяс вермӧны аскодявны бӧрсяньыс петысь небыд фрикатів -с' шы: вошшыны < вошс'ыны, ӧшшыны < ӧшсьыны, гижшыны < гижс'ыны, пӧжшыны < пӧжс'ыны.

Бӧрлань аскодялӧм пӧвстын эмӧсь

палатальсялӧм: чорыд шума гозъя шы небзьӧ, бӧртіыс кӧ петӧ небыд шумаыс: ачыс'с'икас, мен'чым ‘менсьым’, рез'с'ыны ‘резсьыны’.

альвеольсялӧм: пинь ан бердын артмысь шума шыяс (ж, ш, дж, тш) аскодялӧны водзтіныс петысь -с, -з шумаясӧс, кодъяс артмӧны пинь дінӧ кыв йылӧн инмӧмысь: кожжык ‘косджык’, кыжжык ‘кызджык’, лӧжжык ‘лӧзджык’, мӧш тшак ‘мӧс тшак’...

аффрикатсялӧм: пинь бердӧ кыв йыв инмӧмӧн армысь т, д шумаяс аскодяссьӧны сьӧрсьыс петысь ч, дз, дж, тш гаршыӧн: вӧччыны ‘вӧтчыны’, йиччыны ‘йитчыны’, соччыны ‘сотчыны’, с'ӧтш тшын ‘сьӧд тшын’, дженыджджык ‘дженьыдджык’...

Гора шума шыяс чусыд водзӧ шедігӧн чусмӧны: сат'тӧм ‘садьтӧм’, мучтӧдз ‘мудзтӧдз’, січкӧ ‘сідзкӧ’, шокс'ыны ‘шогсьыны’...

Шума шыяслӧн гораммӧм: чусыд шы гораммӧ сьӧрас петысь гора шумаысла: жӧдз банка ‘жӧч банка’, родз гоб ‘роч гоб’, ож гу ‘ош гу’...

Кыв дін помӧ гулыдӧн воссьысь содтӧс водзӧ к, м, т, й шыяс петалӧны шоча: бад' – бад'ыс ‘бад'д'ыс’ (< бад'йыс), видз – видзйыс ‘видздзыс’ (< видзйыс), гаг – гагыс ‘гагйыс’, гор – горыс ‘горйыс’. Сӧмын -н пома кыв дінӧ содтысьӧ м шума шы: бон – бонмӧн, йэн – йэнмыс, кун – кунмӧн.

Кык орчча гулыд шы торйӧдӧм могысь на костӧ сюйсьӧ й либӧ в шы. Кор кыкнан гулыдыс бӧр рада, сэк на костӧ петӧ в: йувала ‘юала’, зувалны ‘зуалны’, с'ован ‘сёян’. Кор гулыдъяс пиысь ӧтиыс водз рада, на костӧ пырӧ й: войин ‘воин’, лойис ‘лоис’, йуйи ‘юи’, айа-пийа ‘ая-пиа’.

Кыв шӧрын шума шы водзын да кыв помын -ст, -шт чукӧръясысь бӧръя шумаыс векджык вошлӧ: чукӧсны ‘чукӧстны’, чукӧслы ‘чукӧстлы’, кис' ‘кисьт’, вайыш ‘вайышт’, шӧркос ‘шӧркост’, бос' ‘босьт’... Тайӧ туйдӧд улас веськалӧны тшӧтш и рочысь пырӧм кывъяс: арт'ис ‘артист’, байанис ‘баянист’, дус ‘дуст’, крес ‘крест’, пакӧс' ‘пакӧсть’.

Кыв заводитчигӧн водз рада гулыд шыяс водзын к да г озджык вежсьыны: геб, гез, кел ‘кев’, киз'ӧртны... Но ӧткымын кывйын век жӧ пӧрӧны т'-ӧ д'-ӧ: т'эпыс' ‘кепысь’, т'эслыны ‘кеслыны’, д'эгдыны ‘гегдыны’, т'эпка ‘кепка’, т'ит'имэра ‘кикимора’. Вермӧ и збыльвывса т', д' пыдди петны к, г (аналогия серти т' д' пыдди шуӧны к, г рочысь босьтӧм кывъясын): киран'итны ‘тиранитны’, гэн'га ‘деньга’.

Пасйӧма некымын кыв, кӧні шыяс вежласьӧны иннаныс: кыным < кымын, чикышкӧд < ки чышкӧд, асламын < асланым, сыным < сымын, аграмон < агроном.

Кыв заводитчигӧн т да к шумаяс водзӧ содтысьӧ с либӧ ш фонема: стола < тола, стуч < туч ‘ньӧти’, школ < ков ‘глиста’, шлоп < лоп ‘селезёнка’, шт'опкан < тёпкан.

Кыдзи и перым коми кывйын, Сыктыв йывса сёрнисикасын пырджык зэлалӧны урчитӧм юкӧсъяс:

а) кыв артмӧдан содтӧс: вартан, вис'ан, чапканка ‘шыбитантор’, вӧрас ‘вӧралан кӧлуй’, дӧмас, пӧжас ‘выпечка’, тшынас.

б) донъялан содтӧс : бали ‘ыжпи’, с'иси ‘пӧтка, челядь сёрниын’.

в) арталана лыдним содтӧс: куйимӧд, кват'ӧд...

г) кадакыв артмӧдан содтӧс: вӧн'алны, идралны, вузэс'ны ‘вузасьны’, шочмӧдны.

д) -ник, -джык содтӧс водзвывса шыгар: жагӧн'ик ‘надзӧник’, мичан'ик ‘мичаиник’, ичӧджджык ‘ичӧтджык’, этшаджык.

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Асалана вежласьӧм овлӧ сӧмын паныда да ӧтдор чужӧм дырйи, ас чужӧмлы асалан содтӧсъяссӧ эманимыс доман серти вежласигӧн оз босьтлы, керана домӧмысь кындзи: Менам ки вис'ӧ, но Толун пач'ӧс эг лонтлы. ‘талун пачӧс эг ломтыв’; Пис'т'и кокалӧма нырӧс ‘нырвомӧй письтиӧсь’.

Ас чужӧмлы асалан нимвежтас бердын эманим босьтӧ оз ас чужӧмлы, а ӧтдор чужӧмлы асалан содтӧс: Менам сӧмын дӧрӧмыс уз'ис (дӧрӧмӧй пыдди). Менам пел'ыс кылӧ (пельӧй пыдди). Менам том на кокыс (кокӧй пыдди).

Нимвежтас

Асалӧм пасйыссьӧ тшӧтш торйӧдӧмӧ да ӧткодялӧмӧ домлігӧн, та дырйи ас чужӧмлы асалӧ -м содтӧс:

торй.: метӧгйам воллӧма ‘метӧг волӧма’.

ӧтк.: Натаыд мес'с'ам с'из'им арӧсӧн томджык. Ме код'д'ам жӧ йӧвӧ пӧрыс' ‘Ме кодь жӧ сійӧ пӧрысь’.

Чужӧм ликтан нимвежтасьяс: ме, тэ, сійа (йӧвӧ), миӧ, тіӧ, н'ийа.

Ӧтдор лыдмытӧм чужӧм ликтан нимвежтаслӧн эм вариант – йӧвӧ. Тайӧ кыв важӧн пырӧма сыктывйывса коми сёрниӧ рытыв чудьсянь. Лыткин И.В. ӧткодялӧ йӧвӧ нимвежтас соми je- да мари jo — индана нимвежтасъяскӧд. В пӧ сотдысян шы, а ӧ – вынсьӧдана кывтор, коді содтысьӧ и ми-, ті-, сы- да на- вужья нимвежтасъяс дінӧ. (l)

Асалана: мейам, тэад, сылӧн (йӧвӧлӧн), мийан, тійан, н'ийалӧн.

Босьтана: мен'ч'ым, тэн'ч'ыд, сылысь (йӧвӧлысь).

Торйӧдана: метӧгйам, тэтӧгйад, йӧвӧтӧгйа, миянтӧгйа, тіянтӧгйа, н'ийатӧгйа (н'иатӧгйи) и с.в.

КЫВВОР

Сыктывйывса сёрнисикасын эмӧсь кывьяс, кодъяс абуӧсь ни орчча сёрнисикасъясын, ни гижӧдвывса коми кывйын, либӧ вежӧртасныс торъялӧ:

Ад'у ‘Клавдия’ (ичӧт ныв),

айка ‘самец’, айка кас' ‘ай кань’,

алтӧм ‘вежӧртӧм, йӧй’,

баргыны ‘ёна видзӧдны’,

барзана ‘разиня’,

бӧбӧ ‘кӧч’ (челядь сёрниын),

бӧбес'ӧм ‘вильшасьӧм’.

вайкӧдлыны ‘ветлӧдлыны-корны’,

валӧвӧй ‘дыш’,

варччыны ‘ӧзйыны’,

вин'ав ‘пельк, олӧм дінӧ кутчысьысь’,

вока ‘вок’

вольк ‘вильыд, веськыд, шыльыд’,

вӧрӧччыны ‘гусясьны’,

вукйавны ‘вӧсны’,

гаж ‘муса’,

гудыртас ‘гудрасьысь, сёрни новлӧдлысь’,

дӧрӧвӧй ‘дӧра’,

жӧбгыны ‘горша сёйны’,

жыл'да ‘кузь косьмӧм пу’,

з'ил'ны ‘зэрны кӧдзыд зэрӧн’,

зэрас'ны ‘тшӧкыда зэрны’,

эн'орд бал'а ‘ыж, коді пиалӧма медводзысь на’.

ТЕКСТ

Ош
Мӧс корс'ны ӧтнам лэччи ӧмыдз пӧлӧнті. Чôжа муна ӧтнам. Ме ôддзӧ видлышті чукл'ас'эн'ыс быттьӧ петышті да с'а швач ôдзын ошыд. Ой, мӧс'а тай тайа ош, — мӧй голяысь арӧкті.
Эс'а ме бергӧччи да понді гортлэн'ӧ бӧр котӧртны. А видлышті да — этадз со кокйаснас с'ил'ӧччӧ. Эз менӧ пôлз'ӧд н'э н'эм, тол'ко с'ил'ӧччис, а с'а н'эм эз кер. Ме бӧр бергӧччи да мӧд туйті лэччи ва дорас, а кыла кӧлӧкӧлйаыд кылӧныс, туйтіыс мӧсйаыд кайӧныс.
Но ме гортӧ локті йагтіыд мӧсйас бӧрс'ад, и мӧсйасыд гортынӧс' нин.

Удж. Индӧй текстысь шыалӧм да кыв лад боксянь торъялӧмсӧ.

СЫКТЫВ ШӦРСА СЁРНИСИКАС

Тайӧ сёрнисикасыс – чужан кыв коми войтырлӧн, коді олӧ Сыктыв юлӧн шӧр юкӧнын, Сыктывдін да Сыктыв районъясын: Визин, Вадыб, Волся, Гаръя, Гагшор, Куратов, Куниб, Лӧзым, Межадор, Паджга, Палаззя, Поёл, Чукаыб, Чуклӧм, Ыб да мукӧд сиктьясын.

Войвывсянь тайӧ сёрнисикас ӧтувтчо сыктывдінсакӧд, а лунвывсянь — Сыктыв йывса да Луза-Лэтка вожсаяскӧд, мӧдъяскӧд сылӧн ӧткодьлуныс уна: важ кабалаяс индӧны сы вылӧ, мый Сыктыв вожӧ коми йӧз волӧма Кама йывсянь.

Сыктыв шӧрса сёрнисикас велӧдісны татшӧм тӧдчана туялысьяс, кыдзи П.И.Савваитов, Ф.И.Видэман, Ю.Вихман, Фокош-Фукс Д., Лыткин И.В. Найӧ чукӧртлӧмны коми кывлысь озырлунсӧ да лэдзӧмны кывкудъяс. Тайӧ сёрнисикас подув вылын гижлӧмаӧсь медводдза коми поэтьяс: П.Ф.Клочков, В.Куратов, И.А.Куратов. Сыктыв шӧрса сёрнисикаслы сиӧма торъя монограф.

ФОНЕТИКА

Кыдзи и мукӧдлаын, тані 7 гулыд да 26 шума шы, ставныслӧн шогманлунныс гижӧд кывйын кодь жӧ. Ӧти торъялӧмыс сӧмын эм: л фонема тані — дорсаль, артмӧ кыв йылӧн пиньясӧ инманмоз, а Л-а В-а да вошлан Л-а сёрнисикасьясын сійӧ артмӧ кыв йылӧн пинь анӧ инмӧмӧн. Ӧткымын туялысь чайтӧ да, л фонема тайӧ шогманлун вӧснаыс зумыдджыка шусьӧ, сійӧн и оз вежлась в-кӧд ни воддза гулыдӧ оз пӧр пӧдса шыгаръясын: ныл, нылйас, нылка.

Содтӧсса ӧ, ы шыяс вермӧны аскодяссьыны водзын сулалысь паськыд а-ӧн: быдлаа < быдлаӧ, ӧтлаан < ӧтлаын, ышмӧмаас' < ьшмӧмаӧсь...

Кык шыгара кывйысь мӧд слогса гулыдыс векджык вошлӧ, кыв дінас кӧ быдмӧ гулыдсянь жӧ воссян содтӧс: йиган — йигналны, коз'ин — коз'налны, чукыл' — чукл'а, чукл'ӧс...

Орччӧн кӧ петӧны кык гулыд, бӧръяыс на пиысь вушйӧ, оз шусьы: бос'тӧмас' < босьтӧмаӧсь, олӧмас'< олӧмаӧсь, аб эд сэн < абу ӧд сэн; вылтіс < вылтіыс, Чукаб<Чукаыб, Заз'ерйэ < 3аозерье...

Гулыдъяслы мукӧд сёрнисикасын вермӧны лӧсявны мӧд пӧлӧс шыяс:

а-и: дырйа — дырйи, чарзыны — чирзыны, чожан' — чожин' (мам воклӧн гӧтыр)...

и-э: н'икод — н'экод, н'имтор — н'эмтор

и-ы: с'илы — с'ылі, вийэдз – выйӧдз (весиг)

о-ӧ: мойму – мӧйму, л'ол'о — л'ӧл'ӧ (йӧв челядь сёрниын), дозмор – дозмӧр, омол' – омӧл', шором – шӧрӧм...

о-у: онмыс'с'ыны — унмовс'ыны, онлан' йурӧн — увлан' йурӧн...

ӧ-а: мыйлӧ — мыйла, чипӧс — чипас, нодзӧник – надзӧник...

ӧ-и: бурӧн'ик — буриник, гӧл'ӧн'ик – гӧл'ин'ик...

ӧ-ы: дзибӧр — дзибыр, колтӧм — ковтым, мӧй — мый, мӧл'акӧ –мыйлакӧ...

ӧ-о: гӧрул – горув, дӧлйалны — довйавны, рӧпӧччыны –ропӧдчыны...

у-а: н'умрас'ны — н'амрас'ны (дыр мӧдӧдчыны)...

у-о: кокул'ук — коколюка, йедук — йедок...

у-ы: бугул' — бугыл', йурйул — йурйыл (дорӧмлӧн)...

ы-и: ысколтны — исковтны, йы — йи, зыб – зіб, лэбыч — лабич...

ы-а: этычыс' — этачыс', этыкӧд – этакӧд...

ы-ӧ: татчы – татчӧ, шуштым – шуштӧм, н'экыччы — н'экытчӧ...

ы-у: быракӧ – буракӧ, кытшӧм – кутшӧм, абы — абу, визыл -визув...

э-а: мэч — мач, трэчкӧдчыны – трачкӧдчыны...

э-ӧ: эд — ӧд, зэридз – зӧридз, чежйӧл – чӧжйӧв...

Кывлон бӧръя шыгарын тані шусьӧны ӧ да и, кыдзи и гижӧд кывйын. Но небыд шума шыяс бӧрын ӧ пыдди шусьо э: верст'э (верстьӧ), кон'эр (коньӧр), рудз'эг (рудзӧг),

Небыд шумаяс водзын корсюро сідз жӧ шусьӧ > : корэс' (корӧсь), понэл' (понӧль), шыбел' (шыбӧль).

Рочысь пырӧм кывъясын бӧръя шыгарас сідз жӧ паныдасьлӧ э: вен'эч, гол'эн', куд'эл', помэч, опэт', т'эл'эга.

Шума шыяс.

Л да В. Сыктыв шӧрса сёрнисикас – Л-а: кыв помын да мӧд шума водзын тані л оз вежсьы в-ӧ: алйа (авья), велт (вевт), гӧрдол (гӧрдов), сылдны (сывдны)...

Рочысь босьтӧм кывъясысь в пыдди шуӧны л: алтобус (автобус), кузол (кузов), ласкол (ласков), моркол (морков), солс'эм (совсем), солок (совок)...

Кыв шӧрын да кыв помын в паныдасьлӧ сӧмын:

а) серпасалана кывъясын: кравзыны, шатовмунны, сув-сав пышйыны, овгыны, шувгыны...

б) рочысь босьтӧм ӧткымын кывйын: даровӧй, здоров, ӧдва, овна, ович (вич), час'л'ив (шуда)...

в) -ов,-oват содтӧсъясын: ул'ов, варов, лӧзоват, но гӧрдол, дубол, лӧзол.

г) -улов содтӧса кывъясын, кодъяс тӧдчӧдоны уна ӧткодь эмтор: бабаулов (нывбабаяс), чел'ад'улов (челядь), пӧрыс'улов (пӧрысьяс)...

д) унавужъя кывъясын: кылвор (кыв-вор), кунва, лолвир (лов), таво, шомавал'а (шомкор)...

Кадакыв артмӧдан -ал- содтӧсысь л бырӧ медводдза колян кад индан содтӧс водзын: вис'таи (висьталі), вис'таимӧ (висьталім), вис'таин (висьталін), вис'таинныд (висьталінныд), вис'таис (висьталіс), вис'таисны (висьталісны).

-Иг содтӧса ногакывйысь л вошлӧ жӧ: уджаигкості (уджалӧгкостті), т'эр кыскаигӧн (кер кыскалігӧн).

Небзьӧм-чорзьӧм. Кыв вуж помын ёнджыка кольӧны д' да т' фонемаяс: код', сад', бад', дод', гад', кват', н'ат', вот', н'ут'. Но овлӧны и -йт, -йд чукӧръяс: байдӧг, войдӧр, мойд, майдӧг (майтӧг), шайт (руб), войтыр, койт... Рочысь пырӧм кывъясын -йт чукӧр паныдасьлӧ жӧ: гадайтны, гул'айтны, с'мекайтны...

Торъякыв восьтысь г да к-ыс водз рада гулыд и да э водзын пӧрӧны д' да т' шыясӧ: д'ил'ӧтчыны (гильӧдчыны), д'эгдыны (гегдыны), т'эрка (керка), т'из' (кизь). Кыв шӧрса -т'- вермӧ петны -к- пыдди небыд шумаяс да водз рада гулыдъяс водзын: с'орт'н'и (сёркни), чурт'т'и (чурки буди), ан'д'эл (ангел). Рочысь пыром кывъясын тайӧ инын сідз жӧ шусьӧ т' да д': т'ишка (сюв), т'ит'имера (кикимopa), т'ино йашшик (телевизор)...

Вошлан шумаяс.Кыв шӧрын да кыв помын фрикатів (шутьлалана) -ш, -с', -с бӧрті петысь -т- оз шусьы, сьӧрас кӧ абу гулыд шы: водышлы (водыштлы), вес'куз'а (весьт кузя), шӧркос (шӧркост), тракторис (тракторист). Гулыд водзын –т-ыс шыалӧ: бос'тас, гӧс'тӧс...

"Сёйны" кывйысь -й- шума оз шусьы ӧткымын кыв формаын: с'ои, с'ои, с'оим, с'оӧма, с'оӧмны. Волся сиктын тайӧ кывйын -й- пыдди шуӧны -в-: с'ова, с'ови, с'овим...

Содтысян шыяс: й, м, к, т сёрнисикасын кольӧмаӧсь: вуж — вужйыс, д'эб — д'эбйыс (гебйыс); вис -вискыс, нӧш – нӧшкон, он – онмӧй (унмӧй), с'ин — с'инмыд; дз'эп — дз'эптӧй (зептӧй), шеп — шепта... Но тані вермӧны содтысян шыяс лоны и сэтшӧм кывйын, кӧні мукӧд сёрнисикасын найӧ абуӧсь либӧ на пыдди содтысьӧ мӧд фонема: гутйыс (гутыс), кылйа-вора (кыла-вора), пуртйӧн (пуртӧн), пыжйа (пыжа), ылйӧдлыны (ылӧдлыны); йус'кыс (юсьыс), кыскыд нюжалӧ (кысыд); бонмӧн (бонйӧн), понмыс (понйыс); йи ултын (улын), пелыстӧн (пелысӧн), протезта ки (протеза ки)...

Эмӧсь кывъяс, кӧні содтысян шыыс оз пет: борда (бордъя), мӧсыд (мӧскыд), пӧлӧн (пӧвйӧн), тылӧн (тывйӧн)...

Юкӧсъяс костын кык гулыд шы торйӧдсьӧны -в- шумаӧн, гулыдъясыс кӧ бӧр радаӧсь, да -й-шумаӧн, гулыдъясыс кӧ водз pадаӧсь: нувӧ (нуӧ), шувам (шуам), йy вар<йу ар (посни чери); бийа руч (гӧрд руч) < биа; кийас (киас), туиис (туис)...

Аскодялӧм. Сёрнисикасын паськалӧма шумаяслӧн водздзлань аскодялӧм, кор водзынджык петысь небыд шума шы аскодялӧ сы бӧрса -й-: гад'д'ыс < гад'йыс, порс'с'ас < порс'йас, роччас < рочйас, чан'н'ас < чан'йас; дас'с'угыдӧн < дас'йугыдӧн, ул'л'ай < ул'йай; Ил'л'а < Ил'йа...

Бӧрлань аскодялӧмыс овлӧ некымын сикас:

а) гораммӧм: гораммыны вермӧны став чусыд шумаыс гора шы водзын. Татшӧм аскодясьӧмыс вермӧ лоны юкӧсъяс да кывъяс йитвежын: горд дорын < горт дорын, кӧрд зыр (кӧорт зыр), ож гy (ош гу), ӧдгудыр (ӧтгудыр)...

б) чусмӧм: гора шума шы чусыд шума водзын вермӧ гортӧммыны кыв шӧрын и кывъяс йитвежын: йӧссӧ (йӧзсӧ), сат'тӧм, гӧрт пел' (гӧрд пель), мӧт тӧл (мӧд тӧв), ос тӧд (оз тӧд)...

в) альвеольсялӧм: пинь ан бердын артмысь -ш, -ж, -тш, -дж шумаяс аскодялӧны на водзын петысь -с, -з фонемаяссӧ, кодъяс артмӧны кыв йылӧн пиньӧ инмӧдчӧмӧн: ашшӧр < асшӧр, лӧж тшын < лӧз тшын, мӧж жын'н'ан < мӧс жын'н'ан, кӧж джодж<кӧс джодж...

г) гаршылӧн разьсьӧм: д, к, н, т шума шыяс водзын -дж, -тш пыдди шусьӧ ж, ш: вушкӧс (вутшкӧс), йижтыны (йиджтыны), йэждӧма (йэдждӧма), н'эшкыны (н'этшкыны), ӧтыжда (отыджта), пошны (потшны)...

Небыд дз-, ч- пыдди -д, -т, -н, -л шумаяс водзын шусьӧ з'-, с'-: воз'лан' (водзлань), жӧз'ны (жӧдзны), лэз'ны (лэдзны), лэс'тыны (лэчтыны), н'ӧз'дӧма (н'ӧдздӧма).

Протеза. Кыв восьтысь йӧткыштан шума шы водзӧ вермӧны содны шутлялана ш, з, с: здовол'нӧй (дӧвол'нӧй), школ (ков), страпйӧ (трапйӧ), стабун (табун), спровора (провора).

Метатеза: ӧткымын кывйын шыяс вежсьӧны иннаныс: асламын (асланым), аграмон (агроном), векет' (вет'эк), вутчыны (увтчыны), завалка (залавка), кыным (кымын), жел'нӧг (лежнӧг), ребин (берин), чикышкӧд (ки чышкӧд)...

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Лыдмӧдан содтӧс – -йас. Асалан содтӧсъяс водзын -йас пыдди шусьӧ -йа: Видздзаыс ойдасны (видзъясыс), кукан'н'аӧс карӧ лэччӧдӧны (куканьясӧс)...

Сёрнисикасын вӧдитчӧны ӧткодялана доман -с'а содтӧсӧн: Ас мус'а гажа местаыд абы (ас муысь гажа местаыд абу).

Эманимлӧн доман вежӧртасъясын эмӧсь торьялӧмъяс:

1. Ина доман индӧ уджсикас вылӧ: Крановикын уджайис пийис (кран вылын). Ина доман индӧ вӧчӧм-керсьӧмлысь кад: Кос повод'д'аын турун куртам (поводдяӧ пыдди).

2. Ин, пыранін да петанін моз домӧм эманимъяс мунӧны кывбӧра йитӧсъяс пыдди: Мамыдын олӧны (мамыд ордын); Том йӧз т'эрйӧ мунӧны (кер порӧдны); Ван'ӧ бат'-мамс'ыс воис (бать-мам вӧснаыс)...

3. Веськыд объект вермӧ петкӧдлысьны сетӧмӧ доман пертасӧн: Туй мортлы оз кол кутны (туй мортӧс оз ков кутны).

4. Эманим вермӧ босьтны кык доман содтӧс:

йӧллас'ыд кык вок воис н'ин (йӧвла ветлом бӧрын).

5. Эманимлысь паныда чужӧмлы асалан пас ас да ӧтдор чужӧмлы асалана пыдди шуалӧны: Сочлӧн пиыд велӧдчӧ школаын на (пиыс пыдди). Пис'мӧсӧ вокыд гижис (вокӧй пыдди).

Эманимъяс артмӧны аслыссикас содтӧсъясон, на пиысь:

-чи: индӧ мортӧс оланін сертиыс нимтӧм вылӧ: велдӧрчи (катыд помса олысьяс), ылысчи (ылын олысьяс), Эжвачи (Эжвасаяс).

-ач, ачка: ыдждач, ыдждачка (ыдждалысь), аробач (сӧрысь), шомач (шомкор).

-ол, олтас: нӧболтас (нӧб, мешӧк), н'оз'ол (сён). 

-ӧ (э): тин'э, тӧн'э (жыннян), чикӧн'ӧ (окмага лэбач).

-ыш: тодмыш (мышлӧн вылыс юкӧн), йӧрыш (турас), чепелыш (дзӧрысь морт), он'иш (унзілъ).

- ка: пӧлӧска (сорт), чикулайка (кокетка)...

-ӧ, -о: кекӧ (ичӧтик ки), коко (ичӧтик кольк).

-эн': кокен', кекен' (ичӧтик, челядь кок).

-шой, шӧн: мустӧмтан содтӧс: бал'ашӧн, шудшӧн (омӧлик шуд), краскашой (омӧль краска)...

Нимвежтас.

Чужӧм ликтан нимвежтас: ме, тэ, сійо, ми, ті, тійӧ, нійа, найа, найас, сійӧйас.

Торйӧдтӧм нимвежтасъяс босьтӧны -йа кывтор: мый-йа, мыс'а-йа, код-йа, кин-йа, кымын-йа, кутшӧм-йа...

Объект да ин домӧм могысь ассьыд да паныда чужӧм ликтан нимвежтас босьтӧ содтӧсъяссӧ кыдзи домтӧм, сідзи и асалӧмӧ доман форма діно: меӧн и меамӧн, тэӧн и тэнадӧн, меыс' и менамысь, тэыс' и тэнадысь. Лыдмӧдан -йан содтӧс дінӧ вермӧ ляскысьны содтӧс -йас, медым тӧдчӧдны лыдмӧмсӧ: мийанлы и мийанйаслы, тійанлы и тійанйаслы, мийанӧдз и мийанйасӧдз, тійанӧдз и тійанйасӧдз.

Ӧтдор чужӧм ликтан нимвежтаслӧн доман пасыс вермӧ быдмыны и джынъя и дзонь кыв вуж бердӧ: сылӧн и сійӧлӧн; налӧн и найӧлӧн; наыс' и найӧысь; сыыс' и сійӧыс'. Тайӧ позянлунӧн вӧдитчӧма И.Куратов "Менам муза" поэмаын, шуам: "сэні найӧӧс Бордъяшыръяс вевттьӧмаӧсь".

Кадакыв.

Мӧд колян кадын ӧтдор чужӧма кадакывлӧн кыв йылыс -ӧм: Марпаыс абу мунлӧм вартныыс. Ӧнія да колян кадын лыдмӧм ас чужӧма кадакывьяс босьтӧны -амӧ(й), -имӧ(й) содтӧсъяс: Миӧ уна вотімӧ тшактӧ.

Паныда лыдмӧм чужӧма формаяс сёрнисикасын торъяӧсь: -аны, -анны, -аныд, -анныд, -ад, -ид: петан да шевйалад; мый вис'таланы? Кор мунанны?

Мӧд колян кадлӧн ӧтдор лыдмӧм чужӧма формаыс артмӧ -ӧмны содтӧсӧн: ӧлӧмны-вылӧмны важӧн гозйа.

Медводдза колян кадын кадакыв артмӧдан содтӧсысь бырӧ -л-, сы пыдди шусьӧ -й: мийӧ уджайимӧ; найӧ солайисны...

Урчитан

Найӧ вермӧны артмыны кык либӧ унджык кывйысь: кышті-пӧлті мунны (гусьӧн), поныс'-понӧ йувас'ны (подробнӧя юасьны), ватӧм-ваӧ вӧйны (вошны)...

Утчитан артмылӧ и аслыссикас содтӧсъясӧн:

-ӧбӧн: кан'ӧбӧн (гусьӧн), кӧйӧбӧн (кусыньтчӧмӧн).

-ыд: с'орыд (сёр), пырыд (век),

-ӧ: аскиӧ-бурӧ мӧдам (аски), мичаӧ сьылӧ (мичаа),

-у: н'ивейу (сплошь), скрипйу (гора бӧрдны).

ТЕКСТ

Бур кылйыд чегӧм лытӧ йитас, л'ок кылйыд бур лытӧ кротшкӧ-чегӧ.
Йурыд абы на турун, зорӧдыд абу на н'ан'.
Йэнмӧ писӧ мамыс лэптіс да бӧрын шер мамыслы мыччӧдліс.
Баба куритчӧм да чипан чуксас'ӧм дзик ӧткод'.
Кытшӧм вӧлӧ дод'д'ас'ид, сійӧн и кыскас'ӧ.
Сы ордӧ вед гумйа ныра кай н'и табйа кока кан' оз пырал.
Т'эркаыс сылӧн йагын на шувйалӧ, тӧл йылын.
Н'экытчӧ чун' н'э чал' ог тӧрӧй, сымда йӧз.
Морттӧ пӧперег орӧдас, кыл йылас с'ӧлӧмшӧр-а.
Гӧрӧд йылын да йокмыль вылын чел'ад'тӧ ми быттім, н'эмтор эз вӧл лавкаад.
С'ин йылс'ыд н'и пел' йылс'ыд бол'н'ичаад эг ветлы.
Коді менс'ым шл'апа н'айтӧ тал'аліс, мед сійӧ и бӧр йурӧ пуктас.
Тшыгнад войыд сэз'мас.
Йандзим йуканінас абы вайлӧмны тэнӧ.
Кытшӧм ваӧд кылтан, сэтшӧмӧс и йуван.
Мамыд утка пук, н'эбыд кырым, лун бок керӧс, ичин'ыд вой тӧл, вит пин'а сынан.
Oз пуны, оз пӧжалны, пызан вылӧ оз вайлыны, кажнӧй морт с'овӧ (мам йӧв).
Ичил'ик-ичил'ик керка да дас кват' ӧс'ин (пин'а).
Куз'-куз' д'эз да йур гӧгӧрыд оз судз (видзӧдлас).
Кык кока четчас, н'ол' кокаӧс катас, н'ол' кока четчас, кӧкъямыс кокаӧс катас... (морт, вӧв, телега).
Пу кар, с'ой кар, а сы вылын зӧлӧта да эзыс' гол'видзӧ (биа ӧгыр пачын).
Мича-мича ичмон' да гырк пытшкас плат'т'ӧсӧ ноллӧ (сис').

Удж. Вайӧдӧм текстысь корсьӧй шыалӧм да кыв лад боксянь торъялана пертасъяссӧ.

ПЕЧОРАСА СЁРНИСИКАС

Тайо сёрнисикасыс паськалӧма Печора йылын, Тшугӧр, Пӧдчерем, Войвыв Мылва, Воя, Ылыдз ю вожьясын – Медвежскӧйсянь (комиӧн сійӧ: Закар Илля грезд) катчӧс, Мамыль сиктӧдз, Мылдін, Вуктыл да Печора районъясын олысь коми войтыр пӧвстын. Войвылын печорасакӧд орччӧн олӧны изьватас, рытыввылын — Эжва йывсаяс, лунвывсянь — роч войтыр, а асыввывсянь – йӧгра, коді Из сайын нин.

Печора йылӧ коми войтыр овмӧдчисны сёрӧн нин. Войдӧр сэні овлӧма йӧгра (ханта-мансиа), та вылӧ индӧ микротопонимикаыс: Йӧгра мыльк, Йӧгра ласта, Йӧгра ляга му, Йӧгра видз, Йӧгра ёль, Йӧгра яг.

Та йылысь жӧ гижсьӧ и туялан, и пертаса литератураын.

Печора йылын медся важ коми сикт – Мылдін (Троицко-Печорск), кодлы 2004’ воын тыри 330 во.

Коми войтыр татчӧ воӧма Сыктыв вожысь ас пыжъясӧн гортса эмбурнысӧ сӧвтӧмӧн. Найӧ кывтӧмаӧсь Сыктыв кузя Эжваӧдз, да Эжва катыд зібъясьӧмаӧсь ю йылӧдзыс, Мылва вожӧ. Сэсянь ас выланыс пыжъяснысӧ вуджӧдомаӧсь Войвыв Мылва йылӧ, коді усьӧ нин Печораӧ да кывтӧмаӧсь водзӧ Печораӧдз.

Тадзи 1674’ воӧ Мылва ю вомӧ Печора бокӧ чужлӧма починок, кӧні олӧмны Визинса, Волсяса (Сыктыв вожса), Немдінса (Эжва йывса) , Лузаса да Удораса йӧз: Бажуков, Кузнецов, Логинов, Першин, Пыстин, Шахтаров. XVII нэмса гижалан небӧгъяс серти тайӧ овъясыс паныдасьлӧны Визинын, Волсяын, Поёлын (Сыктыв вожын) да Эжва йылын.

Тайӧ волӧмаӧсь важ эскӧмӧ кутчысьысь йӧз (кержакъяс). XVII нэмын вичко реформа дырйи найӧ пышйӧмаӧсь Сыктыв вожысь да Эжва йылысь татчӧ, сьӧд вӧр шӧрӧ. Сы йылысь, кыдзи вуджис коми войтыр Печора катыдӧ, висьталӧ коми гижысь Доронин Павел "Парма сьӧлӧмын" нима роман водза юкӧнас. 1930’ вося йӧзӧс арталігӧн Печора йылын олӧма 5003 морт, а 1970’ воын коми йӧзыс вӧлӧма тані 12400 морт. Печораса сёрнисикас кузя мыччӧдъяс йӧзӧдлӧма соми тӧдач Ю.Вихман "Коми йӧзкоста поэзия" нима небӧгын да "Коми кывлӧн озырлун" нима кывкудйын. 1976’ вося СССР-са Тӧдӧсъяс Академдавлӧн кыв, литература да вылӧм туялан инстітут лэдзис Н.Н.Сельков, Н.А.Колегова да М.А.Сахаровалысь тайӧ сёрнисикаслы сиӧм монограф, кӧні гижалӧма татчӧс шыалӧм да кыв лад, вайодӧма диалектысь текстьяс да кывкуд.

ФОНЕТИКА

Печораса сёрнисикас Л-а. Гулыдъяслӧн лыдыс — 7, кыдзи и Сыктыв шӧрын. Печора йылӧ овмӧдчысьяс лыдын вӧлӧмны и эжвасаяс. Та вӧсна ӧткымынлаын бӧръя шыгаръясын шусьӧ ӧ да ы пыдди э да и, кыдзи Эжва йылын: ӧкмис (ӧкмыс), туліс (тулыс), нуэ (нуӧ), тыэ (тыӧ). Шума шыыс — 26. Важ рочысь босьтӧмъясын -ф, -х -ц пыдди шусьӧны п, к, ч: шкап, сакар, мел'н'ича.

Гулыдъяс костын -ц пыдди шусьо тс: аператсійа (операция), мил'итсійа (милиция)... Рочысь пырӧм кывъясын -щ пыдди шусьӧ кыв водзын тш-: тшӧка, тшӧт', гулыдъяс костын – -штш-: кл'ӧштши (клещи), йаштшик (ящик), кыв помын – -ш: плаш, пл'уш...

Кыв помын да кыв шӧрын важъя л оз вежсьы в-ӧн: вӧл (вӧв), пел (пев), школгыны (шковгыны).

Рочысь пырӧм кывъясын кыв шӧрын шусьӧ л: колта (ковта), шӧлк (шӧвк), сӧлс'эм (сӧвсем), трелога (тревога).

Кыв шӧрын да кыв помын в паныдасьлӧ:

а) серпасалана кывъясын: зывгыны, н'авзыны, рувгыны, увгыны;

б) -оват содтӧсын: вижоват, дубоват, гӧрдоват;

в) -улов содтӧсын: мужикулов (мужичойяс), пӧрыс'улов (пӧрысьяс), чел'ад'улов (челядь);

г) уна торъякывйын: зарава, кунва, чӧрвон';

д) рочысь пырӧм кывъясын: здоров, ласков, но шумаяскӧд сулалысь -л вермӧ вошны: атобус (автобус), затрек (завтрак).

Кыдзи и Сыктыв шӧрланьын, тані кыв вуж помын шусьӧ т' да д', а оз -йт, -йд: вот' (войт), кват' (квайт), шат' (шайт), бад', гад', дод'. Рочысь пырӧм кадакывъясын паныдасьлӧ –йт: гадайтны, с'мекайтны.

Кыв водзын гулыд -и да -э водзын к- да г- шумаяс зэв шоча пӧртчӧны т' да д'-ӧ: ки, келмыны, кер, но т'эпыс', т'и; гез, гижны, но д'эгдыны.

Рочысь пырӧм кывъясын т'- да д'- шусьӧны жӧ: т'етрад', д'ивӧ...

Кыдзи и Эжва йывса сёрнисикасын фрикатів (шутлялан) шумаяс бӧрын йӧткыштанаыс *-ст, -с'т, -шт чукӧръясысь оз быр: бос'т, вос'т, кост, мунышт, чэс'т, л'ист.

Эжва йывса сёрнисикасын моз жӧ тані ёнджыка содтысьӧны гулыдӧн воссьысь содтӧс водзын –й-, -м-, -к-, -т- шыяс: пыжйын, риска (рок), сынмыс, гранта йем. Гулыдъяс костӧ, вочаасьӧны кӧ найӧ юкӧсъяс йитвежын, сідз жӧ вермӧны содтысьны в да й шумаяс. Бӧр рада гулыдъяс костӧ – в: вовӧм пув, ловас (лоас)... Кор гулыдъяс пиысь ӧтиыс водз рада, сэки содтысьӧ – й: бийӧ (биӧ), пийыс (пиыс), кийад (киад).

Аскодялӧм. Сёрнисикасын паськалӧма водзлань аскодялӧм, юкӧсъяс йитвежын –аӧ да оӧ гулыдъяс пиысь бӧръяыс аскодяссьӧ воддзаӧн и шусьӧ дженьыда: мунӧмас'< мунӧмаӧсь, ыстӧмас'< ыстӧмаӧсь, но кузя – локтан воо < воӧ, лоо < лоӧ...

Сідз жӧ воддза шыгарса гӧгрӧсмӧм гулыд шы вермӧ аскодявны бӧръя шыгарысь гӧгрӧсмытӧмсӧ: гожом < гожӧм, гормог < гормӧг, омол' < омӧль.

Бӧрын сулалысь и аскодяссьӧ водзса небыт шума шыӧн дод'д'ас'ныы, кыдздза, шпын'н'алны... Лыдмӧдан -йас содтӧсысь -й аскодяссьӧ жӧ: дод'д'ас, соч'ч'ас (чоййас), рочысь пырӧм кывъясын аскодяссьӧм тшӧтш выим: з'эл'л'а, суд'д'а...

Кык кыв костын водзӧ мунан аскодяссьӧм овлӧ жӧ: кок чун'н'ылын < йылын. Тшӧкыда -й оз аскодясь: годйыны, ӧдйӧ, рытйа...

Бӧрлань аскодялӧм:

а) гортӧммӧм: быттор < быдтор, вотса < водса, бытс'ама < быдс'ама, коткӧ < кодкӧ, с'ыліктырйи < с'ьылігтырйи, гаштӧм < гажтӧм;

б) гораммӧм: ӧддортны < ӧтдортны, рыдбыд < рытбыд... ;

в)альвеолсялӧм: кӧжжык (кӧсджык), кӧш шор (кӧс шор), кыш тшын (кыз тшын);

г) аффрикатсялӧм: гӧрдздзыны (гӧрӧд вӧчны).

Небыдлун серти аскодяссьӧм оз паныдасьлы: водчмӧсс'ыны, пӧлӧсс'ыны, асс'ым, ылӧсс'ыны...

Пинь бердын артмӧм шумаяс водзын дж пыдди шусьӧ ж, а дз пыдди — з': йэждыны (едждыны), джож дӧра (джодж дӧра), кӧз'дӧдны (кӧдздӧдны), муз'тӧдз (мудзтӧдз).

Пинь бердын артмӧм д, т шумаяс бӧрын -дз пыдди шусьӧ -з', а -ч пыдди -с': одз'ӧтс'ыны (одздзӧдчыны), лудз'ыны (луддзыны), бергӧтс'ыны (бергӧдчыны), велӧтс'ыны (велӧдчыны), патс'ӧр (паччӧр), ӧтс'ыд (ӧтчыд), четс'ыны (чеччыны), омӧл'тс'ыны (омӧльтчыны)...

Рочысь босьтӧм кывъяслӧн шуанногыс вермӧ ёна всжсьыны: рач (врач), найздуч (наизусть), крӧстул'а, (кастрюля), йэроплан (аэроплан), памил'л'э (фамилия)... Кыв водзын йоткыштана шумаяс водзвылын вермӧны содтысьны фрикатів -с, -з шыяс: збас'итны (мичмӧдны), згӧл'мыны (гӧльмыны), згӧнитны (гӧнитны).

МОРФОЛОГИЯ

Эманим.

Асалан содтӧсъясӧн ёна вӧдитчӧны. Шуам, ас чужӧмлысь тӧдчӧдӧм могысь: ки-кокс'ым ус'и (ёна мудзи), с'инмам йог воис (синмӧ)...

Паныда да ӧтдор чужӧмлы асалан содтӧсъясӧн тӧдчӧдӧны висьталанторсӧ: Аслымтӧ черитӧ век кыйлӧ. Мукӧд воад этша урыд.

Ина домана эманим петкӧдло мортлысь уджсикассӧ, оланногсӧ: Сочей уджалӧ уч'ит'эл'ын (Чойӧй уджалӧ учительӧн). Дӧваын нэмыс коли (дӧваӧн).

Ина доман туйӧ лун кыв вермӧ босьтны -а содтӧс: Луна войим, луна ог уз'лы (лунын).

Сёрнисикасын ёна паськалӧмаӧсь кыка кывъяс: Луна-войыс ӧні ӧткуз'а (луныс и войыс). Пыжа-мотора кылтӧ (мотора пыж). Вынӧй-нурӧй абу (эбӧсӧй). Вежан'ӧн-батьӧн воа корасьны (вежанькӧд да батькӧд)...

Эманимкӧд вермӧ йитчыны пӧр кыв, коді кутӧ ӧтувтӧм вежӧртас: ставнас, нортаас' и пӧрйаас' мунісны бат'ӧйяс (мунісны нортьясӧн, став коланасӧ босьтӧмӧн). Пыжӧн и пӧрйӧн кылтіс (пыжӧ став коланасӧ босьтӧмӧн).

Нимберд

Сылӧн ӧткодялан тшупӧд артмӧ -жык,-джык содтӧсӧн либӧ йешшӧ на кывтор содтӧмӧн: йэджыдджык, мичаджык, йэшшо на выл'.

Медвылыс тшупӧд – вуж водзса мед- содтӧсӧн, медс'а, медс'ӧм кывторӧн: медйӧн йон, медс'а йон, медс'ӧм йон... , а сідз жӧ вуж кыкпӧвйовтӧмӧн: (гырыс'тӧм-гырыс', бурыс'-бур), да урчитанъясӧн:

чон йӧй (дзик йӧй),

адӧй ыджыд (зэв),

дӧбел'ки л'ок (вывті),

л'ока омӧл' (зэв),

страс'т ыджыд (зэв),

чеш дыш (вывті),

вынсьӧдана кывторӧн:

му с'ойан зіл' (зэв зіль),

му выл мустӧм (ёна мустӧм),

кык чӧскыд пулйыд, ваын видзан кӧ (кык пӧв чӧскыд),

би пос' с'ойан,

ва тшыг,

вир дыш.

Нимвежтас.

Чужӧм ликтан нимвежтасъяс: ме, тэ, сійа, ми, ті, найа. Керана ӧтдор чужӧм ликтан нимвежтас cійӧ, найӧ (найаӧс) пертаса. Субъекта-объекта домлігдырйи ассьыд да паныда лыдмӧм чужӧм ликтан пормаясыс артмӧны асалан подув вылын: мийанкӧд, тійанкӧд, мианлан', тійанлан', а ӧтдор чужӧмаыс – домтӧм тыр подувсянь: найакӧд, найалан'.

Кадакыв.

Соссян кадакывъяс морт да лыдмӧм серти вежлалӧмын эм торъялӧмъяс. Пӧдчерӧм, Саваяг, Дутово, Покча сиктъясын ӧтдор лыдмӧм чужӧма соссян кадакыв босьтӧ -ӧ, -ӧй содтӧс, кыдзи и Эжва йывса сёрнисикасын: Бур йӧз оз витс'ӧй (оз виччыны), Менӧ эз велӧдӧй ( эз велӧдны). Мылдін да Ылыдздін сиктьясын ӧтдор лыдмӧм чужӧма соссян кадакыв гижӧд кывйын моз босьтӧ -ны содтӧс.

Ас вылӧ вуджан кадакыв артмӧ -с' содтӧсон, коді сулалӧ пиньӧн артмӧм шумаяс борын гижӧдвывса -ч гаршы пыдди: велӧтс'ыны (велӧдчыны), вуджӧдс'ыны (вуджӧдчыны), гажӧтс'ыны (гажӧдчыны), чукӧртс'ыны (чукӧртчыны).

Урчитан

Сёрнисикасын эмӧсь урчитанъяс, кодъяс бергалӧны сӧмын Печора йылын:

чеш (зэв),

ойим ва (зэв ва),

дӧбрӧ гажтӧм (ёна гажтӧм),

чон оз вермы ( ньӧти оз вермы),

зӧм косьмыны (вывті ёна),

кос нинӧмыс' (дзик прӧста),

с'о нимкод' (зэв нимкод').

Серпасалана урчитанъяс вермӧны лоны ӧти и кык юкӧнаӧсь:

кус'с'у зэрӧ (ёна),

гып лыйны,

кил'к-кил'к серӧктыны,

дул-дол ветлӧдны (шатлӧдлӧмӧн),

сутши-котшиӧн вайны (коставлӧмӧн).

КЫВВОР

Печораса сёрнисикас озыр сэтшӧм кывъясӧн, кодъяс оз паныдасьлыны мукӧд коми войтыр пӧвстын:

ал'абыш (рудзӧг нянь)

бот (пӧжӧм сёркни)

кап пыж (ичӧт пыж)

патрак(шалаш)

зудурук (зумыш морт)

л'авл'а (бобув)

пуга (вотӧс дзоридз) да с.в.

Сёрнисикасын уна кыв Сыктыв вожса сёрниысь:

соч (чой)

пин'а (агас)

кышас'ны (пасьтасьны)

катны (садьмӧдны)

асылки (асыв),

а сідз жӧ Эжва йывса сёрниысь:

дзу (вотӧсаин, вӧрса ді)

зы корос' (керч корӧсь)

дарйур (лягуша пи)

с'ура (косьтӧм рок)

ышпас (ошйысьысь морт) да с.в.

Изьватас сёрниысь татчӧ сідз жӧ веськаломаӧсь кывъяс:

йурок (стадо)

толтым (лым)

войӧдны (котӧртны)

тшегыр (лы)

н'ар юра (юрситӧм)

саалны (доддявны) да с.в.

ТЕКСТ

Кват' мон' (мойд)

Ӧн'ӧлӧн вӧлі кват' мон'. Ӧтик мон' — с'умӧд мон', мӧд мон' — с'ой мон', коймӧд мон' — турун короб мон, н'ол'ӧд мон' -рос мон', витӧд мон' — шыла мон', кват'ӧдыс — гад' мон.
С'умӧд мон'ӧс тшӧктасны ломтыны пач. Сійа ӧзтас, сотс'ас, дай оз ло. С'ой мон'ӧс ыстасны вала, зэрмас дай кайигас и н'ӧз'дас, дай оз ло. Рос мон'ӧс ыстасны пос пом чышкалны кӧдзыд дырйи, пыл'л'ыс'ас, дай оз ло. Турун короб мон'ӧс ыстасны турун с'этны. Турун сорыс ус'ӧ да ӧшкыс с'ойас, дай оз ло. Шыла мон'ӧс тшӧктасны йӧктыны. Джодж костас кокыс с'ибдас, дай чегӧ, оз ло. Гад' мон' сы вылӧ с'эралас да с'эралас, дай потас.

Удж. Корсьӧй вайӧдӧм текстысь печораса сёрнисикаслысь шыалӧм да юкӧслун боксянь торъялана тӧдмӧгъяссӧ.

ШӦР ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИНОГ

Тайӧ сёрниногӧ ӧтувтам кык сёрнисикас: эжва йывса да сыктывдінса. Кыкнанныс – сораӧсь, быдыслӧн тӧдчӧ орчча сёрнисикасъяс подув вылын артмӧмыс.

Шӧр сёрниног паськалӧ буретш лунвыв да войвыв зырана коми сёрни сикасъяс костын.

ЭЖВА ЙЫВСА СЁРНИСИКАС

Сёрнитысь лыд сертиыс тайӧ медся ыджыд коми сёрнисикас. Кӧрткерӧс да Кулӧмдін районувса сиктьясын олысь йӧзыс ставӧн вӧдитчӧны сійӧн. Татчӧ пырӧны татшӧм гырысь сиктъяс кыдз Кӧрткерӧс, Шойнаты (Сторожевск), Ыджыдвидз (Большелуг), Висер (Богородск), Одыб (Нившера), Кулӧмдін, Керчомъя, Помӧсдін, Пожӧг, Скӧрӧдум...

Эжва йылын коми войтыр олӧ недыр на, кыксё-куимсё во на сӧмын, сыӧдз тайӧ муясыс вӧвлӧмны манси (йӧгра) улын, и манси ХV нэмӧдз на усьласьлывлӧмны Эжва бердса комияс вылӧ. Ермакӧн Сибыр пасьвартӧм бӧрын йӧгра абу нин лысьтӧма усьласьны рытыввывса войтыр вылӧ, коми йӧз повтӧмджыка мӧдӧмаӧсь овмӧдны Эжва йывса муяс. ХVI нэм помса гижалан небӧгъяс серти Кӧтйӧм, Прупт, Лопъю вожъясӧ кутӧмны овмӧдчавны Эжва горувса, Сыктыв вожса, Луздорса, Удораса кресьтяна.

Быдласянь локтісны да, татчӧс коми войтырлӧн артмӧма выль сёрнисикас, коді торъялӧ мукӧдсьыс шыалӧмӧн, кыв ладӧн, кывворӧн.

Медъёна тайӧ сёрнисикасыс торъялӧ сійӧн, мый ы да ӧ овлӧны куш медводдза шыгарын. Тайӧ гулыд шыясыс коркӧ вӧліны гӧгрӧсмӧмӧсь (артмисны вом доръяс отсӧгӧн), а гӧгрӧсмӧм гулыд шыыс кывлӧн бӧръя шыгаръясын эз бергавлы. Висер вожса сёрниын ӧні на ы да ӧ фонемаяс шусьӧны вом доръяс гӧгрӧстӧмӧн. Эжва йылын паныдасьлӧ быдкодь сёрнисикаслӧн аслыспӧлӧслуныс:

1. Керчомъяын да Пожӧгын – Л-а сёрни (тані олӧ Эжва йывса йӧзлӧн 14,3%).

2. Визябӧжсянь Кужбаӧдз да Лӧкчим вожын – Л-а В-а (тані Эжва йывсаяслӧн — 44,4%).

3. Висер вожын да Кулӧмдінын вошлан Л-а сёрни (31%).

4. Помӧсдінын да Вӧльдінын – вуджана: Л-асянь Л-а В-аӧдз (10%).

Тайо висьталӧ сы йылысь, мый Эжва йылӧ йӧзыс воалӧмаӧсь торъя кадӧ, сёрон нин, сэк, кор сӧвмисны зыряна коми сёрнисикасъяс, и артмис Л — В шыяслӧн вежласьӧм – ХVII нэм бӧрын, кыдзи эскӧдӧ пропесор Фокош-Фукс Давид.

ФОНЕТИКА

Гижӧд кывйын моз жӧ, тані 33 подувшы, коді торйӧдӧ кывлысь вежӧртассӧ.

Сизим гулыд пӧвстысь бӧръяджык шыгаръясын вермӧны шусьыны сӧмын куим гулыд: а, э, и. Висерын, Кулӧмдінын, Мысын да Носимын паныдасьлӧны кузь гулыдъяс, кодъяс артмӧмаӧсь важъя Л тшӧт весьтӧ: кыыны < кылны, пуу < пул...

О фонема бӧръя шыгарын паныдасьлӧ зэв шоча, сӧмын -ол, -ов, -оват, -кодь содтӧсъясын, кодъяс тӧдчӧдоны тӧдмӧглысь тырмытӧмлунсӧ: вижол, дышов, дубоват, курыдкодь, еджгов. Таысь кындзи о артмӧ аскодяссьӧмысь: кор кыв вужса гӧгрӧсмӧм гулыд шы либӧ орчча гӧгрӧсмӧм шума шы аскодялӧ бӧръя слогса э, а фонемаяс: гожом < гожем, пучой < пучей, мугом < мугем, сулов < сулав, уджов < уджав.

Гулыд у бӧръя шыгарын паныдасьны вермӧ сӧмын ичӧтмӧдан вежӧртаса -ук, -уш, -уй, -ун содтӧсъясын: пол'ук, чибук, ин'куш (энька), н'аргун. Мукӧд дырйи у артмӧ мӧд шыгарса гулыд и-ӧс кыв вужса у-ӧн либӧ орчча гӧгрӧсмӧм шума шыӧн аскодялӧмла: турун < турин, лудук < лудік, еджум < еджим (еджыд ыж), туру < тури.

Гулыд и абу зумыд фонема, тшӧкыда аскодяссьӧ: ваан < ваин (ваын), муун < муин (муын), шондаа < шондіа, комээн < комиэн. Гулыд и вермӧ сёйсьыны и кывпомса шыгаръясысь: керкас < керкаис, кокн'а < кокн'иа.

Гулыд ӧ-лы мӧд да бӧръяджык шыгаръясын лӧсялӧ э: кӧм, но паськэм, гӧн, но н'игэн...

Гулыд ы мӧд да бӧръяджык шыгаръясын вежсьӧ и вылӧ: кытш, но чун'китш, рыт, но тӧрит.

Кузь гулыд шыяс, кодъяслы мукӧд сёрнисикасъясын лӧсялӧ дженьыда гулыд + л(в), артмӧмаӧсь кык торъя фонемаысь. Татшӧм кузь гулыд шыясыс торйӧдӧны кывлысь вежӧртассӧ. Позьӧ вайӧдны сӧмын гулыд кузьтаӧн торъялысь кыв гозъяс: лоо (лов) — ло, соо (сов) — со, куу (кув) — ку, кыы (кыв) — кы. Кузь гулыд шыяс овлӧны сӧмын восьса шыгарын, пӧдсаын найӧ дженьыдӧсь. Со Мысысь (Мыёлдінысь) вайӧдӧм видлӧсъяс.

восьса пӧдса гижӧдвывса норма

маата мат, матні мавтны

зээта зэт, зэтні зэвтны

сӧӧта сӧт, cӧтні сӧвтны

суута сут, сутні сувтны

Мӧд пӧдса шыгарысь гулыдӧн пансьысь содтӧс водзын векджык бырлӧны векни гулыд э, и шыяс, шочджыка гулыд а.

вежинь вежн'ас'ні

вилиш вил'шас'ні

вуджер вуджрас'ні

кымер кымрас'ні

йиган йигналас

агас агсалас

Кык кыв костын вермӧ бырны векни гулыд и, и весиг дзонь шыгар: ӧн на < ӧні на, асводз < асывводз, ӧдван вӧре < одва нин вӧрӧ.

ЗЭВТӦД

Зэлыдӧн эськӧ овлӧ векджык медводдза шыгар, но -ов, -оо содтӧс кыскывлӧ ас вылас зэвтӧдсӧ: варов, рудоо (рудов). Кыквужъя кывъясын корсюрӧ зэлалӧны кыкнан юкӧныс: кыркӧтш, синкым, корсюрӧ воддза юкӧныс: пас'кэм, кепис'... Кузь гудыд шыа кывъясын кык зэвтӧд: Сыктыыкар, турупуу (турипув)...

Выйим кыв шусьӧ сэк, кор кӧсйӧны ёнджыка тӧдчӧдны, мыйкӧ пӧ эм. Логика зэлӧдӧ выйим кыв: Керка сілэн выйим. Туруныс ий н'анис выйим.

Эм шусьӧ сэк, кор логика зэвтӧдыс сы вылын абу, оз тӧдчӧдсьы, мый эм мыйкӧ: Эм пэ и вотіс таво. Мен тайа кивил и эм.

МОРФОЛОГИЯ

оз ёна торъяв гижӧдвывса коми кыв системаысь.

Эманим.

Тані сідз жӧ эм 16 домӧм. Доман содтӧсыс кӧ йитчӧ ӧти шыгара кыв дінӧ, содтӧс восьтысь гулыдыс оз быр, а дінас кӧ шыгарыс кык ли унджык, и бӧръяыс помасьӧ гулыдӧн жӧ, сэки содтӧсысь кольӧ сӧмын шума шыыс, а гулыдыс вошӧ: биис, пызанін, но керкас (керкаыс пыдди), лачан (лачаӧн пыдди), шабдідз (шабдіэдз пыдди).

Лыдмӧм артмӧ -яс содтӧсӧн, коді вермӧ аскодясьны водзджык петысь небыд шума шыӧн: пин'н'ас (пиньяс), киз'з'ас (кизьяс).

Асалӧм вылӧ индӧны чужӧмлы асалан содтӧсъяс.

Лыдмытӧм Лыдмӧм

1 чужӧм -эй -нім юрэй – юрнім

2 чужӧм -ид -нід юрид – юрнід

3 чужӧм -ис -ніc юрис – юрніс

Эжва йывса комияс ёнджыка гижӧд кывйын дорысь водитчӧны ас чужӧмлы асалан содтӧсъясӧн: йиртас юрнам судза. Кывбӧра эманим пыдди пырӧмӧ ли сулалӧмӧ доманмоз тані вӧдитчӧны кывбӧртӧм пертасӧн: Петір керкад вӧлэс кол'и (Петыр керка дорӧ вӧлӧс коли). Матренэ пел'н'ан с'ойні петалім (Матрен ордӧ пельнянь сёйны петалім).

Кыв артмӧдан содтӧсъяс сэтшӧмось жӧ, кутшӧмӧсь и гижӧд кывйын, сӧмын ы, о пыдди шуӧны и, э:

-эм: ветлэм,

-эд: кокн'эд (отсӧг), гож йӧртэд (шонді сотанін),

-эг.: пӧрйэг (ылӧдлӧм),

-эс: вол'эс,

-эб: кел'эб (лэбач чукӧр),

-эр: мыгэр,

-ін: шердін (шердын),

-иш: дориш (дорыш),

-ид: катід (катыд),

-им: ордім (ордым).

Донъялана да ичӧтмӧдан содтӧсъяс пиысь паныдасьлӧны:

-ук: коз'ук (муса ныв), л'ал'ук (доромтор),

-ум: с'ӧдум(сьӧд ыж),

-ок: тупес'ок (ичӧт тупось),

-он': кекон'(ичӧт ки).

Ичӧт челядь сёрниын эмӧсь -э содтӧса кывъяс: л'ӧл'э (йӧв), попэ (йӧзовӧй морт), камэ (кампет), увэ (пон).

Омӧльтан содтӧс: -шуй: пас'шуй, дод'шуй.

Шыӧдчан содтӧс: -э: пол'э, вежан'э.

Нимберд.

Воч сиктса сёрниын паныдасьлӧ рочысь босьтӧм -эвей содтӧс. Сійо артмӧдӧ нимберд эманимысь, коді тӧдчӧдӧ, мыйысь вӧчӧма эмторсӧ: вурунэвей чулки, нойэвей плат'т'э, чугунэвей рач, пӧлйэвей потан. -Эвей содтӧс вермӧ быдмыны и рӧм петкӧдысь кыв дінӧ: лӧзэвей краска, пемидэвей лун, гӧрдэвей син. Мукӧд сиктын -эвей паныдасьлӧ сӧмын рочысь босьтӧмъясын: дубэвей, кубэвей...

Тӧдмӧглысь тшупӧд да тӧдчанлун петкӧдлӧны татшӧм содтӧсъяс:

ов, -оо: вижоо, гордоо, дышоо;

-гов: кургов (курыд), 

-оват: ул'оват;

-кодь: ыджыдкод'.

Кутшӧмалӧмлысь тырмытӧмлунсӧ пасйӧны -вартэ содтӧсоидӧн: гӧрдовартэ. Ӧткодялан тшупӧд петкӧдлыссьӧ -джык содтӧсон, а медвылыс – кыв вуж водзӧ мед- содтӧс ли медча кывтор пуктӧмӧн: медча мича.

Тӧдмӧглӧн ыджыд тшупӧдыс вермӧ пасйыссьыны торьякывьясӧн:

а) он'н'он, вын, вел': он'н'он лӧсид, вын йон, вел' гажа.

б) аддэй: аддэй лэчид, аддэй гырис'.

в) лэчид, сир: лэчид шома н'ан', с'ир сола, с'ир шома.

Лыдним.

Кор лыдним сулалӧ эманим водзын стӧчмӧдысь пыдди, cійӧ босьтӧ -а содтӧс: ӧтика пийанэс шуласні: выыті бур ли выыті дур ловэ (Кулӧмдін). Мед тӧдчӧдны лыдсӧ, лыдним вермӧ мӧдпӧвьёвтчыны: куйима-куйимес мӧдэдлі война вылад.

Нимвежтас.

Чужӧм ликтан нимвежтас ӧткымын кывбӧр водзын босьтӧ –лэн содтӧс: менлэн код', миянлэн код', тэнлэн дорис', тіянлӧн моз.

Лыдмытӧм ассьыд да паныда чужӧм ликтан нимвежтасыс ӧткымын кывбӧр водзын датівын босьтӧ -лі содтӧс: менлі койд, тэнлі вылэ, тэнлі с'эрти.

Кадакыв.

Сёрнисикасын (Ручын, Шойнатыын) соссяна кадакывъяс чужӧм серти вежласигӧн ӧтдор лыдмӧм чужӧма пертасын -ны содтӧс пыдди босьтӧны -эй, -э, ӧй, ӧ:

Ми огэ мунэ, ті онӧ мунэ, найӧ оз мунӧй.

Инфинітівъяс босьтӧны асалан содтӧсъяс: Гижним ог верми. Тэ уджовныд рэз'эб, с'ӧкыд с'орнитніс. Зэв ёна бергалӧны серпасалана кадакывъяс, кодіяс артмӧны серпасалана кывйысь торья содтӧсъясӧн:

-г: шивгины (гусьӧн серавны)

-к: клуткині (юсьяслы)

-з: дівзіні (баксыны)

-с: руксіні

-й: танкйині (чеччавны кок пӧв йылын)

-видзны: варгесвидзны (вӧрзьывтӧг пукавны)

-мунні: зильмунні

-вартні: зымвартні

-кылні: грымакылні.

Урчитан

На лыдын тыдовтчӧны аслыссикас кывъяс:

шыминай (ӧдйӧ),

шыльк-шыльк олэ (бура),

кус'с'у бӧрдэ (ёна),

вын мича (ёна).

ТЕКСТ

Важ олэм йылісь

Ми гол'ин'ика быдмим. Вит чоя-вока вӧлім. Менэ велэдчині эз ий сетліні. С'из'им арес лови да йӧзэ петі, ар дас кыкъясэдз-дас куимъясэдз век йозін олі — кага видзи. Эс'а куті йӧзлі вартні, ытшкині, вундіні, печкині да дӧра кыні. От'и луннас волі куйим рынішэдз вартам. Пӧсид визілтэ юрси йылтіід. A cііc' тэн сетасні кодке чышъян, кодке сос вурас, либе сарапан дӧра сетас. Сідзи-и нажевитчам вот, сідзи и быдмыллім.
Нылбабад шушун ноллам вӧлі Менам ӧти дудник вӧлі же. И сія бат' чойліс' коремен корліс да сетліс. Дудникид ий, соскид ий — ставис дӧрас'. Вӧсни дӧрас' кэ, празникъяс дырйи нолліні вуран, а кызджикис' ий вес'лунэ.

Удж: корсьӧй текстысь шыалӧм да юкӧслун боксянь торьялана тӧдмӧгъяссӧ.

СЫКТЫВДIНСА СЁРНИСИКАС

Тайӧ зырана коми сёрнисикасыс паськалӧма Сыктыв вом дорын, кӧні тай юыс петӧ Эжваӧ: Сыктыв кузяыс Сёська сиктӧдз, Эжва катыд Визябӧжӧдз, а Эжва кывтыд — Час сиктӧдз.

Тайо сёрнисикассӧ ас кадӧ велӧдӧмаӧсь соми туялысь Ю.Вихман, модяр муысь професор Фокош-Фукс Д., коми професор Лыткин И.В., 1970 воын Мӧскуаын петӧма Т.И.Жилинаӧн да Г.Г.Бараксановӧн дасьтӧм монограф "Присыктывкарский диалект и коми литературный язык". Сыктывдінса сёрнисикас вылӧ подулавсьӧ гижӧдвывса коми кыв. Тайо сёрнисикасын ӧтувтчӧны войвывса да лунвывса коми сёрни торъялана тӧдмӧгъяс.

Кыв помын да шума шы водзын важъя л (коді паныдасьлӧ лунвыв коми йӧз сёрниын да рӧдвуж чудь-йӧгра кывъясын) пӧрӧ в-ӧ, а гулыд шы водзын оз вежсьы: пӧв, повтӧг, но пӧлыс...

Кыдзи мукӧд зырана коми сёрнисикасын эм 7 гулыд да 26 шума подувшы.

Подувшыяслӧн аскодяссьӧмыс да юкӧслун мӧвпкӧртасъясыс тані коми гижӧд кывйын кодьӧсь.

Кыввор боксяньыс торъялӧмыс гижӧд кыв да сыктывдінса сёрнисикас костын абу жӧ ыджыд.

Позьӧ сӧмын пасйыны пон да пом, а сідзжӧ дорсьыны да дорччыны кывъяс. Сыктывдінса сёрниын пон кывлӧн кык вежӧртас: пон и пом, дай дорсьыны кывлӧн кык жӧ: помасьны (дорӧмлы) и уджавны дорччысьӧн.

Гижӧдвывса коми кывйӧ мукӧд сёрнисикасысь пыртӧма пом кыв, медым пасйыны пом вежӧртассӧ, да дорччыны кыв, мед пасйыны уджавны дорччысьӧн вежӧртассӧ.

Топонимия

Сыктывдінса му веркӧсыс абу быдлаын ӧткодь: тан керӧсъяс, сэн нюръяс да видзьяс… Та вӧсна сёрнисикасын паныдасьлӧ уна торъякыв, мед пасйыны му веркӧслысь либӧ вӧр-валысь ичӧтика торьялӧмсӧ, синмӧ шыбитчана аслыссикаслунъяс.

Коми йӧз важысянь олӧ вӧрын, и сы вӧсна вӧрсӧ cійӧ зэв стӧча нимтӧ торъялана тӧдмӧгъяс серти. Сыктывдінса комияс оз быд сикас вӧр нимтыны вӧрӧн.

Тані торйӧдӧны:

дав – ичӧтик вӧр ді кос местаын

войт – ю дорын васӧд ин, кӧні быдмӧ посни вӧр либӧ бадь

гыбад – васӧд ин, кӧні быдмӧны джуджыд пуяс

жуӧд – шора ин, коні быдмӧны ляпкыдик пуяс да бадьяс

йӧнӧд – юяс да тыяс пӧлӧн кыссьысь нюр, кӧні быдмӧны ляпкыдик пуяс да бадьяс

егыр – ляпкыдик лыска вӧр, коді быдмӧ нюраинын

тод – ляпкыдик вӧр, бадьяс, кодіяс быдмӧны васӧдінын

парма – вӧр, коді быдмӧ керӧс вылын

Турун быдманінъяс нимтӧмын сідзжӧ эм торъялӧмъяс му веркӧс тӧд вылӧ босьтӧм серти:

ласта – увтасінын шыльыд видз

лос – вутшкӧсь васӧд видз

сьӧрт – ю бердын васӧдін, кӧні быдмӧны посньыдик бадьяс

арай – васӧд, вутшкӧсь места, кодӧс тулыснас ойдӧдлӧ

Му веркӧс нимтӧмын вӧдитчӧны татшӧм кывъясӧн:

нӧрыс – неыджыд вывтас, керӧс вывтасін, коні быдмӧ вӧр,

чой – ичӧт керӧс, коні эм лэччанін, каянін,

дзиб – мыльк йыв.

Ва нимъяс пасйӧмын татшӧм торъялӧмъяс:

виям – увтасінын шор, коді артмӧ, ытва дырйи

вис – шор либӧ ёль, коді петӧ гыысь

куръя – залив, кулига, овкӧдж

гӧп – неыджыд ты

гутъян – крут доръяса ичӧтик ты

Вадор нимъяс лыдын паныдасьлӧны татшӧм кывъяс:

венӧр – ты да нюрса восьсаин костын либӧ нюрса кык восьсаин костын векньыдик шор

кӧдж – ва дор, коді артмӧдӧ мегыр кодь визь

мӧсер – кык кос ты костын, либо кык ю костын вывтасін

мег – ю бергӧдчанінын вадор визь

Эм сідзжӧ тані некымын кыв, коді оз паныдасьлы гижӧд кывйын:

путра – восьса лыаа места

орӧм – шор, коді артмылӧ тулысын, кулига

умлӧг – неыджыд куръя

Антропонимия.

Тайо сёрнисикасын, кыдзи и став Коми муын, мортӧс нимтӧм могысь вӧдитчӧны важъя словена нимъясӧн, кодъяс пырисны комиӧ вичко пыр ХIV нэмсянь нин. Уна нимыс коми подув вылын шуанног боксянь вежсис. Вежсьӧмъяс лоисны татшӧмӧсь:

а) роч ф, х подувшыяс вежсисны п да к-ӧн: Педӧр, Микайлӧ.

б) войвывса рочлӧн зэлавтӧм а пыдди, коді петӧ роч кыв водзас, шусьо ӧ: Ӧндрӧй, Ӧкулина, Ӧгрӧ (Ӧгрӧпена, роч гиж. Аграфена).

в) кывводзса кык шума пиысь ӧтиыс чуктӧ: Ладимер, Ликӧръя (Гликерья).

г) кыв помысь вермӧ вошны кыдзи шума, сідз и гулыд шыыс: Ӧльӧксан, Матрен.

д) небыд шума шы бӧрын й аскодяссьӧ да небыд шумаыс кузяммӧ: Ӧдот'т'а, Ил'л'а.

Тыр нимъяскӧд тшӧтш олӧны и дженьыд нимъяс, кодіяс кутӧны лелькуйтан вежӧртас: Вас'ӧ, Ван'ӧ, Ивӧ, Машӧ, Ул'ӧ, Педӧс'.

Рочысь пырӧмаӧсь тшӧтш ичӧтмӧдан содтӧсьяс: -ук, -эн'ка, -эчка: Ӧд'ук, Вас'эн'ка, Ван'эчка.

Коми йӧз мортӧс нимтӧгӧн пасйӧны сылысь батьсӧ, пӧльсӧ, весиг прапӧльсӧ, артмӧны татшӧм ногӧн кык-куим-нёль кывъя нимъяс: Ил'л'а С'эмӧ, Мишӧ Марйа Анна, Игӧ С'эмӧ, Йэпим Ивӧ.

Ӧти бать челядь шусьӧ чукӧр, котыр, пиян нимӧн, коді сувтӧдсьӧ бать ним бӧрас: Егор Мишӧ чукӧр, Руч Илля котыр, Габӧ Васька пиян.

Сыктывдінса войтыр тшӧкыда вӧдитчӧны син сайын шуан нимъясӧн, кодъяс пыдди мунӧны лэбач, чери, гут-гаг нимъяс. Тані тыдовтчӧ коми йӧзлӧн зэв важья исторъяыс, кор миян пӧль-пӧчным асьнысӧ нимтылісны на пемӧс, лзбач, чери нимӧн: ӧд сэки эз на вӧліны веськыдкывъя вичкоӧн сетӧм нимъясыс.

Вайӧдам син сайын шуан нимъяс, кодъяс артмӧмаӧсь:

а) лэбач да пемӧс нимысь: Байдӧг Микайлӧ, Дзодзӧг Анна;

б) чери нимысь: Йорш Машӧ, Гыч Матвей;

в) гут-гаг нимысь: Лӧдз Пашӧ, Чирк Ӧльӧш;

г) керка пытшса колуй нимысь: Гырнич Иван, Ут'уг Ӧл'ӧш;

д) морт вир-яйын тырмытӧмтор серти: Пин'тӧм Виттор, Сойтӧм Ӧн'ӧ;

е) морт удж серти: Икон'н'ик Вас'ил'эй, Пошта Анна, Сторож Ван'ӧ;

ж) мортлӧн аскоддьӧмлун серти: Уз'ыс' Дарйа.

Мукӧддырйи мортлы сетсьӧ сэтшӧм син сайын шуан ним-антоним, коді кутӧ паныд вежӧртас синмӧ шыбитчана тӧдмӧглы: Рыс' Кол'ӧ – сьӧд юрсиа морт йылысь; С'ӧдйур Вас'ка — веж юрсиа морт йылысь.

Тшӧкыда син сайын шуан нимъясӧн лоӧны кывъяс, кодьясӧс радейтӧ шуавны морт: Милэй Анна – нывлӧн батьыс радейтӧ шуавны милэй кыв, Сакс'ӧ Макс'ӧ — Максим радейто шуавны саксьӧ кыв.

Сыктывдінса сиктьясын бергалӧны син сайын шуан нимъяс, кодъяслысь сьӧкыд гӧгӧрвоны вежӧртассӧ: Бал'га Пашӧ, Байӧ С'эмӧ, Бут'ӧ Микул, Ичка Клашо, Кокӧ Иван, Пичи Над'ӧ, Пул'ч Пашӧ, Т'уван Кат'ӧ, Тивур Пан'ӧ, Урӧ Анна, Убор Машӧ.

Мортлы содтӧд ним вермӧ сетсьыны и важ олан места сертиыс: Л'ӧмса Марйа, Роч Вас'ка, Роч Ӧн'ӧ. Вермӧ лоны син сайса ним пыдди и ов, коді озджык паныдасьлы тані: Чувйуров Иван, Туголуков Микул.

Верӧс сайӧ мунӧм нывбабаӧс тшӧкыда шуӧны верӧс либӧ верӧс бать ним серти: Вас'ка мон', Йогор Мишӧ гӧтыр...

Кыв велӧдӧмын топонимика да ставнас ономастика ворсӧны тӧдчана роль. Морт либӧ мувыв нимӧ тшӧкыда кольлӧ кыв, коді бырӧма йӧзкост сёрниысь. Шуам, син сайын шуан Чикчи ним (Тентиковын) йӧзыс оз нин гӧгӧрвоны, войдӧр тайӧ кывнас нимтылӧмаӧсь каляӧс. Ӧні йӧз оз нин тӧдны, мый сэтшӧмыс оржидав (оржи – сьӧд тополь, кӧдӧс уна нэм сайын ёна керавлӧмысла бырӧдлӧмаӧсь), мыштас (буракӧ, бӧръя пом), Керека (гӧра ним, мари кывйын гӧрасо нимтӧны курык-ӧн).

Ӧнӧдз на гӧгӧрвотӧм вежӧртасыс ӧткымын мувывнимлӧн, коді паныдасьлӧ Сыктыв дінын: Гил'ашор, Ган'а, Дырнӧс, Нидзӧс, Чит, Тэг, Оз'ов.

ТЕКСТ

Т'эркаын кӧ ва кынмас, и тӧрӧкан кынмас.
Йурсигус' кӧ эм — луныд бергӧччӧма нин.
Иона кӧ нӧйччас повод'д'аыд, дыр на оз лымйав.
Кан' н'увс'ӧ – гӧс' воас.
Талун лым лэбаліс – тӧлыс' мысти лымйалас.
Йэнмеж баксӧ — чистэй повод'д'а ловӧ.
Д'эбйӧс'с'ис кӧ — зэрас.
Асыввылыс кӧ вос'са — зэрас.
Асыввывс'ан' кӧ тӧв локтӧ — зэрас.
Арнас чардалӧ – пӧтка быттӧ.
Кан' кӧ кытшыл'ӧн уз'ӧ — зэрмас
Йи н'он'ид ке куз'а ӧшйас – туліс помыд куз' ловэ.
Йус' вуджӧ — лым вайӧ бӧж йилас.
Дзодзӧг вуджӧ – гӧрны-кӧдзны поз'ӧ.

Удж. Лыддьӧй текстсӧ да корсялӧй сэтысь шыалӧм боксянь торъялана тӧдмӧгъяссӧ. Висьталӧй, мыйӧн найӧ подулавсьӧны.

ВОЙВЫВСА ЗЫРАНА КОМИ СЁРНИНОГ

Миян войвывса сёрнисикасъяссӧ мукӧд дырйи нимтӧны и рытыв коми сёрниногӧн. На лыдӧ пырӧны удораса, эжвагорувса, емваса да изьватас сёрнисикасъяс. Нёльнанныс артмӧмаӧсь ӧти вужйысь, и та вӧсна налӧн эм сӧмын налы лӧсялана тӧдмӧгъяс кывворын, кыв ладын да шыалӧмын.

1. Тайӧ сёрнисикасъясын кыв помын да шума шы водзын важъя л вежсьӧ в-ӧн. (удораса да эжвагорувса сёрнисикасъясын) либӧ нюжалӧ л тшӧт весьтӧ сы водзса гулыдыс: вӧӧ < вӧл, вӧӧсӧ < вӧлсӧ (изьватас да емватас сёрниын).

2. Соссяна кывторъясын шусьӧ и (иньвагорувса сёрнисикасын моз), а оз э, кыдзи гижӧд кывйын да мукӧд лунвыв сёрнисикасын: иг, ин, из (лок), ин кор.

Соссяна нимвежтасъясын сідзжӧ шыалӧ и: никод, никор, никытчӧ, никутшӧм, никытӧн...

3. Кывлӧн бӧръяджык шыгарын ӧ да и пыдди шусьӧ э да и: пидзес (пидзӧс), ачис (ачыс).

4.Юкӧс помын д да т пыдди шыалӧ -йд, -йт тэчас: орччаӧдӧй:

лунвывса от'ир вот' сад' кват' шат' код'

войвывса войтыр войт сайд квайт шайт койд

и с.в.

5. Тшӧкыда лунвыв коми сёрнисикасъясса о подувшылы лӧсялӧ у:

лунвывса войвывса

онмӧс'с'ыны унмовс'ны

роз' руз'

сос'с'ыны сус'кыны

той туй

да с.в.

6. Войвыв сёрнисикасъясын ёнджыка петалӧ содтысян шы: мӧскыс (лунвылын: мӧсыс), лымйын (лунвылын: лымын) и с.в.

7. Нимбердлӧн эм ичӧтмӧдан содтӧс -индзик: буриндзик, косіндзик.

8. Мӧд колян кадын ӧтдор лыдмытӧм чужӧмӧ кадакывсӧ йитӧ -ӧма содтӧс, а лыдмӧмасӧ -ӧмаӧсь: мунӧма, мунӧмаӧсь. Лунвыв сёрнисикасъясын: мунӧм, мунӧмны.

9. Войвыв сёрнисикасъясын эм уна кыв, кодъяс оз сюрны лунвывсьыд: дзоля (ичӧт), асыв (аски), лола (йӧра), вачкыны (кучкыны) гежӧд (шоч). На пиысь унасӧ босьтӧма рытыввылысь, мӧсьӧрсайса чудьсянь на: агас (пиня), акка (вежань), кега йӧр (зӧрӧд йӧр), козял' (печкан), сабри (зород) да с.в.

ЭЖВАГОРУВСА СЁРНИСИКАС

Коми войтыр, коді вӧдитчӧ тaйӧ сёрнисикасӧн, олӧны Сыктывдін да Емдін районын: Эжва шӧр юкӧнын – Час сиктсянь Межӧгодз. Эжвагорувса сёрнисикас войвывсянь кытшалӧны удораса да емваса, а лунвывсянь сыктывдінса сёрнисикас, рытыввылын – Кардор овластьса роч войтыр. Тайӧ сёрнисикассӧ ас кадӧ велӧдлӧмаӧсь Фокош-Фукс Д., Лыткин И.В., Сидоров С.Ӧ.

Эжвагорувса сёрнисикас йылысь лэдзӧма монограф, кытчӧ пасйӧма сылысь торъялӧмсӧ шыалӧмын да юкӧслунын, а сідзжо йӧзӧдӧма диалектса ыджыд кывкуд, сетӧма фольклор да мукӧд сикас сёрни петкӧдлан текстъяс.

ФОНЕТИКА

Сёрнисикасын 7 гулыд шы: а, э, о, о, и, ы, у. Ставныс вермӧны петны кывлӧн медводдза шыгарын. Бӧрьяджык шыгарын гулыд о да у шыяс овлӧны шоча, сӧмын содтӧсын (пиук, томулов), либӧ аскодяссьӧм вӧсна, кор кыв вужса гӧгрӧсмӧм гудыдыс ли орчча шума шыыс вӧчӧ ас кодьӧн кыв шӧрса ли помса гулыдсӧ: пучой<пучӧй, понол'<понӧл', вурун, турун...

Гулыдъясӧн вӧдитчӧмын эмӧсь аслыссикаслунъяс: кывлӧн воддза шыгарын небыд шума шы бӧрын ы пыдди шусьӧ и: йив < йыв, н'ивпу < н'ывпу, н'илавны < н'ылавны, с'ивны < с'ывны.

Водза рада гулыд шы бӧрын о да ы пыдди шыалӧны э да и: биэн < биӧн. тэис' < тэысь, комиэн < комиӧн.

Рочысь пырӧм -эй содтӧсын кылӧ э, а оз ӧ, кыдзи гижӧд кывйын: косэй, порнэй, свежэй...

Торъякыв восьтысь г да к шумаяс гулыд и да э водзын небзьӧны да вежсьӧны д' да т' шыясӧ: т'эрка < керка, т'и < ки, д'эз < гез.

Кык орчча гулыдыс тайӧ сёрнисикасын вермӧны паныдасьлыны юкӧсъяс йитвежын: ваавны, тэа-меа, лоӧ, лоыштас, кагаа, шондыа (шондіа)...

Но юкӧсъяс йитвежын кык гулыд пиысь мӧдыс кӧ водз рада, сэки на костӧ содтысьӧ й шы: нуйис (нуис), туйис (туис), войи (вои)...

Кык орчча гулыд шы пиысь кӧ ӧтиыс гӧгрӧсмӧм, а мӧдыс абу водз рада, на костӧ пырӧ в шы: йувала (юала), нувӧдны (нуӧдны), шувас (шуас)...

Содтӧс восьтысь гулыд ы, ӧ шыяс вермӧны аскодясьны кыв дін помса паськыд гулыдӧн: быдлаа < быдлаӧ, ӧтилаан < ӧтилаын, каама < каӧма (кайӧма)...

Пӧдса мӧд шыгар восьтысь ы вермӧ аскодясьны водзті петысь гӧгрӧсмӧм у-ӧн: гуун < гуын, муун < муын...

Кывлӧн мӧд пӧдса шыгарысь гулыдыс вермӧ вошны, кыв артмӧдан содтӧсыс кӧ заводитчӧ гулыдсянь. Ёнджыка вушйӧны гулыд и, ы шыяс, шочджыка э да ӧ и зэв шоча а. Тайӧ гулыдъясыс бырӧны юркыд шума бердын:

и, ы:

бугыл' — бугл'эс, бугл'ас'ны

вомидз — вомдзас'ны

вил'ыд — вил'давны

гудыр — гудравны

котшыс — котс'ас'ны (сотчыны)

дзоридз — дзордзавны;

э-ӧ:

вол'эс — вол'савны,

номӧс- номсас'ны,

мыл'эс — мыл'савны;

а:

иган — игнавны,

томан — томнавны.

Важъя л-ыд кыв помын да кыв шӧрса шума водзын вежсьӧ в-ӧн: ныв, нывсӧ, нылыс. Сӧмын ӧткымын кывйын шыгар помса л-ыс шума водзын оз пӧр в-ӧ:

ылла (ывла),

толны (артмыны лым толалы),

сы вылла (сэтшӧм вылӧ),

вилнэс дӧра (абу шыльыд),

чӧлнӧс (гӧгрӧс),

пӧлнасны (катласьны).

Рочысь босьтӧм кывъясын шыгар помса л тшӧкыда кольӧ и шочджыка пӧртчӧ в-ӧ: вагзал (вокзал), гӧлбӧч (гӧбӧч), салдат, столб. Но: гавстук (галстук), росов (рассол), шӧвк (шёлк).

Гаршыяс. Эжвагорувса сёрнисикасын кык гаршы орччӧн оз овлыны, воддзаыс век вежсьӧ йӧткыштана шумаӧн:

гырддза < гырдздза, лэтчыны < лэччыны, ортча < орчча...

Йӧткыштан шума водзын гаршы векджык пӧртчӧ шутлялан шумаӧ: кӧз'дӧдны < кӧдзыд, уждыны < уджйӧз (долг), но мукӧддырйи оз пӧртчы: кӧдзны, вуджны, удждон...

Шутлялан шумаяс водзын гаршы пӧртчӧ йӧткыштанаӧ: вот'савны < водзӧсавны, вот'сас'ны < водзсасьны.

Эжва горувса сиктъясын позьӧ казявны кыв водзса да кыв помса шумаяслысь гораммӧм: бузувтны (пузувтны), дзурскыны (чурскыны), жыз'эдны (шызьӧдны), гул' чун' (куль чунь), нуйд (нюйт).

Татшӧм гораммӧмыс овлӧ сэтшӧм кывъясын, коні эмӧсь юркыд либӧ гора шумаяс.

Небзьӧм. Кыв восьтысь к да г пыдди гулыд и да э водзын шуӧны т' да д': т'и (ки), т'эл'чи (кельчи), д'ижны (гижны), д'эз (гез), д'эжӧд (гежӧд)...

Небыд шума водзын к да г пыдди сідз жӧ шусьӧ т'да д': вет'н'и (векни), с'орт'н'и (сёркни), сӧл'т'н'итны (сӧлькниткы), мыл'т'йэс' (мылькйӧсь)...

Водз рада гулыд шы водзын чорыд д, н, т, л шумаяс пыдди шусьӧны д', н', т', л', артмӧ небзьӧм:

д'и (ді), н'эм (нэм), т'эрмӧдны (тэрмӧдны), с'ил'и (сьылі), л'эч (лэч)... Но эмӧсь кывьяс, кӧні водз рада гулыдъяс водзын т, д шумаяс оз небзьыны: ті (ті), тэ (тэ), лэбын (вила), лэчид (лэчыд)...

Ӧткымын кывйын водз рада гулыд э бӧрын в пӧртчӧ й-ӧ:

вейт < вевт, веййавны < вевъявны, т'эймыны < кевмыны...

Эм сёрнисикасын водзлань аскодялӧм: кыв шӧрса небыд шума аскодялӧ бӧрынджык петысь й фонема:

жел'л'эн < желйэн, кырс'с'ины < кырс'+й+ыны; чун'н'ас < чунйас, порс'с'ас < порс'йас.

Бӧрлань аскодялігӧн артмӧ шумалӧн гораммӧм, альвеольсялӧм да палатальсялӧм.

Гораммӧм артмӧ сэки, кор чусыд шумаӧн помасьысь юкӧс дінӧ содтысьӧ гора шума шыӧн воссьысь содтӧс:

пӧрыз'джык < пӧрыс'джык, рыдбыд < рыт-быд, лобдой < лоп дой (вӧвлӧн висьӧм)...

Альвеольсялӧм тыдовтчӧ сыын, мый пинь бердын артмысь с да з шумаяс аскодясьӧны бӧртіджык петысь пинь ан бердын артман ш, ж, тш, дж шумаӧн: аш шобды < ас шобді, лӧж тшын < лӧз тшын...

Палатальсялӧм петкӧдчӧ, кор гозъя чорыд шума шы небыд шума водзын петігӧн аскодяссьӧ сійӧн: мед' чӧскыд, сот'чины (сотчыны), тат'че (татчӧ).

Содтысян шыяс: и, к, м, т – паныдасьлӧны сэтшӧм жӧ кывъясын, кыдзи и гижӧдвывса коми кывйын.

Зэв уна кывйын лунвыв коми сёрнисикасса вуж помса д' да т'-лы лӧсялӧ йд, йт тэчас: байд (бадь), гайд (гадь), дайд (дадь), койд (кодь), кӧйдӧдны (кӧдздӧдны), сайд (садь)...

Кыв шӧрын да кыв помын с'т, ст, шт тэчасъяс кольлӧны век дзоньӧсь: бос'т, оз лыс'т, с'ойышт (сёйышт)... Но тайӧ тэчас бӧрас кӧ петлӧ шума шы, сэки т-ыс оз шусьы: бос'ны (босьтны), с'ойишны (сёйыштны)...

Метатеза тайӧ сёрнисикасын паныдасьлӧ зэв шоча. Пасйӧны шумаяслысь иннаныс вежсьӧм: чи кышкед (ки чышкӧд), кымен (кынӧм), нимен (нинӧм), налэвэк (навӧлӧк — ляпкыд вадор).

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Лыдмӧдан содтӧс – -яс. Лыдмӧмсӧ вермӧны пасйыны и -ян содтӧсӧн, коді кутӧ ӧтвывтан вежӧртас да век йитчӧма асалан содтӧсӧн: Бат'эйан (батьӧй да сылӧн ёртъясыс), бат'идйан (батьыд да сылӧн ёртъясыс), бат'исйан (батьыс да сылӧн ёртъясыс).

Доман лыдыс тані сідз жӧ 16.

Матыстчанін доманлӧн содтӧсыс вермӧ лоны -лан' да -лэн', ылыстчаналӧн -с'ан'да -с'эн', а таысь кындзи -ыс'ан', -ис'эн' (кывйыс кӧ индӧ кад либӧ ин вылӧ: арыс'эн', арыс'ан', видзис'эн', водзыс'ан'...)

Доманъяслӧн вежӧртасныс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и гижӧд кывйын, сӧмын эм ӧткымын торъялӧм:

Ина да керантор доманъяслӧн содтӧсыс ӧткодь -ӧн: рытӧн, лунӧн, асылӧн, войэн. Керантор доман вермӧ индыны вӧчӧм-керсьӧм помка вылӧ: иӧйнам эг юавлы.

Помка вылӧ индӧм могысь мог доман пыдди вӧдитчӧны кывбӧра йитӧсӧн: шум пырйас нинӧм ог кыв.

Уджсикас, чин, оланног петкӧдлӧны ин доманӧн: Вок уджалӧ трактористын.

Пыранін доман мунӧ керанторъя пыдди: черисӧ торъясӧ вундалӧ.

Усьны, шыбитны, сетны, уськӧдны вежӧртаса кадакывъяс бердын сулалӧ оз пырана, а матыстчана эманим: кӧрт кӧртлан' д'ирскыны; чашка ус'ис джоджлан'ис.

Эманимъяслӧн эм донъялан вежӧртас сетысь содтӧсъяс:

-ук: Визук (сьӧд бока, еджыд мышка мӧслон ним).

-уш: Гачуш (еджыд мӧс, кодлӧн бӧр кокъясыс сьӧдӧсь).

-а: мон'а, з'ат'а.

-ас'с': Иванас'с'а, Нинас'с'а.

-йан: Витторйан, Павелйан.

-ӧ (-э): дӧнэ (дӧрӧмтӧм), кокӧ (ичӧт кок).

Эмӧсь нимберд артмӧдан содтӧсъяс, кодьяс оз паныдасьлыны гижӧдвывса коми кывйын:

-овскей: бат'овскей, мамовскей;

-индзик: омӧл'индзик, дышиндзик;

-ов: рочов (рочкодь), ваов (кӧтасьӧма);

-гӧм: гыргӧм (гырысьджык), д'ежгӧм (шочджык), джен'гӧм (дженьыдджык);

-гов: кургов (курыдкодь), т'эл'гов (кельыдкодъ);

-ыль: итыл' (асныра), шушкыл' (шушкысь);

-ыр: юмыр (кусыньтчысь вома дозмук), кунир (куньсьысь син) да с.в.

Нимберд

Ӧткодялан тшупӧд артмӧ -джык содтӧсон, а медвылыс — мед, медча, медчэн' кывторьясӧн: медча ён, медчэн' дӧл'а.

Нимвежтас.

Чужӧм ликтан нимвежтасъяс: ме, тэ, сійа; ми, ті, найан.

Лыдмӧм ас да паныда чужӧм дырйиыс босьтӧмӧ доман -лыс' содтӧс пыдди петӧ содтӧс -синым, -синыд, а керанаӧс домлӧны тадз: миянтӧ, тіянтӧ, а сідз жӧ миянныме, тійанныдэ, миянтӧнӧ, тіянтӧнӧ.

Омоним формаяс артмӧны и асалӧмӧ да сетӧмӧ домигӧн: миян, тіян. Сетӧмӧ домлӧм дырйи содтӧс -лы абу.

Кадакыв

Соссяна вежласьӧмын лыдмытӧм ас чужӧма кывтор, кор мунӧ диалогын воча кыв пыдди кадакывтӧг, босьтӧ -ӧ (-ӧй) содтӧс, коді мукӧд коми сёрнисикасын индӧ лыдмӧм вылӧ:

-Он-ӧ кынмы? – Огӧй.

-Ин-ӧ ад'дзив? – Игӧ.

Инфинітівлӧн -ны, -ыны содтӧсысь кындзи эм –нӧ, а сідз жӧ -нэ содтӧс (Отын): мынтӧднӧ, мынтӧднэ. Инфинітів вермӧ сідз жӧ босьтны лыдмӧдан -яс содтӧс: пӧжйас'ныйас, гӧститныйас. Инфинітів тшӧкыда босьтӧ и асалан содтӧсъяс: мыськыныйастэ чоййасыс мыськены (чойясыс вӧчӧны мыськан уджьяссӧ).

КЫВВОР

Эжвагорувса сёрнисикасӧ уна кыв пырӧма рытыввыв чудь сёрнисикасъясысь. Туялысьяс лыддьӧны 50 сайӧ торъякыв, коді пырӧма татчӧ вепса-каръяласа сёрниысь:

агас,

выл'л'эв (выльйӧв),

йагавӧн' (кок вӧнь),

карта (овмӧс),

коз'ал (печкан),

кӧрзэг (пыж нырын пуклӧс),

л'од (тарелка),

мол' (зыр),

сабри (зорӧд),

чап (цеп) да с.в.

Татысь сюрас вель уна кывсер, коді оз бергав лунвывджык сёрнисикасын:

йуны веськаліс (горш эз кут косьмыны),

рам морт кыйӧдӧ (вугрӧдлӧ),

дозйис' н'э бекарӧ (висьталӧ нинӧм абусӧ),

н'увтӧм кук койд (полысь морт йылысь),

вый пыр нуӧдӧм (мича, сӧстӧм морт),

вый вийалан лун (мича гожся лун),

вома-пел'а (сюсь, сёрниа),

вом пел'э ус'ны (кажитчыны кодлыкӧ) и с.в.

ТЕКСТ

Ме коркӧ муні турунла. Муні н'эылӧ, кыр йилэ, вӧр бердӧ, абу-й ылын. Ме турун вунда. И ош мунӧ дінті зӧр вылын. Мый нӧ тайа? С'ӧд мӧскыс кыс' тат'чэ воома? Матісчинті куті — ош йирс'э. Ме, дерт, повз'ишті. Водзэджык мунышті, пианіс н'ол'эн мунӧны, н'ол' пи. Но сэки быттӧ шарчим* меным лойи. "Атэ д'ивэ, мес'а, д'ивэ! " Сэс'с'а ошкыд сійа ыджыд кок шыӧн сурк-сарк да пийанід дорӧ. Пийан сійа гӧнитэні мам дорад. Думайті первойсэ кук. А вӧлӧма ошпийанід сымыда. А и йона жӧ повз'и, иг жӧ тӧдлы, кыдзи ме гортӧ лэт'чи.

Удж. Вайӧдӧм текстысь корсьӧй шыалӧм да юкӧслун боксянь сёрнисикаслы лӧсялана тӧдмӧгъяс.

• шарчим – шуштӧм.

ЕМВАСА СЁРНИСИКАС

Емватас олӧны Емва районын, Эжва вожса Емва ю пӧлӧн Весыва, Кони, Туръя, Сьӧська, Туръяыб, Виз (Княжпогост), Синдор, Пӧлӧвник да мукӧд гырысь и посни сикт-грездын.

Емваса сёрнисикас вылӧ подуласьлӧма важ коми гижӧд кыв, кодӧс XIV нэмын лӧсьӧдлӧма Перымса Сэпӧ. Но ХХ нэм шӧрӧдз тайӧ сёрнисикасыс эз вӧв колана ног велӧдӧма диалект туялысьясӧн, весиг ачыс сёрнисикас регионыслӧн вежӧртомыс — емваса сёрнисикас нимыс – чужлӧма сӧмын 50’ воясын. Сӧмын ӧткымын тӧдмӧг Емватас сёрниысь вӧлі пасйӧма торъя уджъясын. Т.И.Жилина туяліс емватас сёрнисикаслысь торъялӧмсо 1950’-53’ в.в. аслас дисертатсъяын.

1972’-75’ в.в. Емваса сёрнисикас велӧдіс В.А.Ляшев, коді дорйис филологияса кандидат ним могысь "Коми кывлӧн емваса сёрнисикасын шыалӧм да юкӧслун боксянь торъялан тӧдмӧгъяс" нима удж, гижліс "Войвыв кодзув" 1973’ вося 10’ №-ӧ "Кор овмӧдчисны комияс Емва вожӧ? " да " Коми кывлӧн емваса сёрнисикасын ӧткымын фонетическӧй торъялӧм" нима статьяяс.

ФОНЕТИКА

Емватаслӧн сёрниыс вошлан Л-а. Тані кыв помын да кыв шӧрын шума шы водзын важъя л пӧрӧ водзвывса гулыдӧ: пӧӧ, пӧӧйас, но пӧлыс; ог поо, поотэм, но полӧ. Та вӧсна емватас сёрниын гулыдъяслон лыдыс унджык сідз шусяна кузь гулыдъяс тшӧт весьтӧ, кодъяс артмӧны торъя гӧгӧртасын.

Тайӧ кузь гулыдъясыс кутӧны фонетік тӧдчанлун, торйӧдӧны кывлысь вежӧртассӧ, вермӧны сулавны кыв водзын, кыв шӧрын и кыв помын: пээ (пев), унмоосис (унмовсис), моркоо (морков), ооны (овны) и с.в.

Кыв дін помса о вермӧ аскодявны ӧ фонемаӧс, коді восьтӧ содтӧс: воома < воӧма, лоома < лоӧма. Гӧгрӧсмӧм серти вермӧ аскодясьны воддза и бӧръя гулыд шы – у да о аскодялӧны и, ы, ӧ, а шыяс: понол'<понӧл', кодорӧ < кодарӧ.

Кывлӧн мӧд шыгарысь тшӧкыда бырлӧ гулыдыс, кор кыв дінӧ быдмылӧ гулыдӧн воссьысь содтӧс: номыр — номрос'с'одны, кычан — кычнооны, мӧс'ӧр – мӧс'рас'ны (кос му кузя кыскавны сӧвтас ӧти юсянь мӧдӧдз), чорыд — чорда.

Рочысь босьтӧмъясын вермӧ чуктыныны кыв помысь гулыд шы: бакил, комлат, карт, сутуг, пабрик. Мукӧд рочысь босьтӧмын, мӧдарӧ, вермӧ содтысьны 2 шума костӧ гулыд шы: был'ыд (блюдо), искыр (искра)...

Шумаяслӧн лыдыс — 26. Рочысь пырӧм выль кывъясын овлӧны ф, х, ц: флаг, хлорнэй, цековей...

Гаршыяс: дз, дж, тш, ч – йӧткыштан шумаяс водзын воштӧны ассьныс топалан юконсӧ да вуджӧны шутлялан шыӧ: йэждоо < еджыд, ыжта < ьджыд, лэс'тан < лэчыд, рӧмыс'тӧ < рӧмидзтыны, кӧз'дэдны < кӧдзыд...

Рочысь босьтӧмын ч, тч, сч шыяс пыдди шусьӧ тш гаршы: тшӧтаччыны, попутштшик, тшис'т'ич'чӧ...

Аскодялӧм:

а) небыдлун серти: рыт' н'ин, вет'т'ыны < *вейт+йыны;

б) гораммӧм и чусмӧм: ачыз думаччис, быт тӧӧ (быд тӧв)...

Юкӧсъяс ли кывъяс йитвежын кӧ веськалӧны кык гулыд, на костӧ пырӧ й либо л шума шы: пойим (поим), пальтолас'ны (палъоасьны).

Содтысян шыяс: й, к, м, т мукӧд дырйи оз петавны cійӧ кывъясӧ, кӧні найӧ эмӧсь гижӧдвывса пормаын: кылыс (гиж. кывйыс), потшӧн (гиж. потшкӧн), тоша (гиж. тошка) да с.в. И мӧдарӧ, содтысьӧны сэтшӧм кывъясӧ, кӧні гижӧдвывса пормаын оз ппетавлыны й, к, м, т шыяс: ыжйӧ (гиж. ыжӧй), отйыс (гиж. отыс), сойбордйӧд (гиж. сойбордӧд)...

Кыв шӧрын да кыв помын ст, шт тэчасысь мӧд компонентыс чуктӧ: вес' (весьт), чомкос (чомкост), вирдышны (вирдыштны) да с.в.

Кадакыв -чч содтӧс водзысь й бырсьӧ жӧ: шоч'ч'ыны (шойччыны), эл'вач'ч'ыны (эльӧдны, скӧрмӧдны)...

Водз рада гулыд и, э водзын бӧр рада г, к шума шы пӧртчӧ д' да т'-ӧ: д'эжӧд (гежӧд), т'ис'тыны (кисьтыны), д'ижны (гижны).

Но Кони сиктса сёрнисикасын г да к шыяс оз вежсьыны, а мӧдарӧ, рочысь пырӧм кывъясын весиг роч д'да т' пыдди шуӧны г да к: гет'ина (детинка), кел'эга (телега), гежурнӧй (дежурнӧй), учикел' (учитель)...

Емватас сёрниын, кыдзи и мукӧд войвыв зырана коми сёрнисикасын, юкӧс помын шусьӧ -йт, -йд: шайт, сайд, койд, квайт, н'уйт...

Зэлалӧ тані ёнджыка кывлӧн воддза шыгарыс. Но олӧма йӧз тшӧкыда вуджӧдӧны зэвтӧдсӧ содтӧсӧ, кӧні эм паськыда гулыд а, ӧ.

Школаыс йанас стр'ӧитӧма (школаыс торйӧн стрӧитӧма), верд пӧ да йуктӧд; куччис сійа бергӧдлыны (кутіс сійӧ бергӧдлыны). Емва вылын, буракӧ, кольӧма важъя коми акцентуация, коді паныдасьло ӧні на язьваса коми сёрнисикасын: зэлалӧны паськыд гулыд шыяс, ёнджыка юргӧны да.

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Доман системаын эмӧсь гижӧд кывйысь торъялӧмъяс. Ылыстчан доманлӧн паныдасьлӧ кык сикас содтӧс: -с'ан и -ыс'ӧдз. -Ыс'ӧдз содтӧс ёнджыка паныдасьлӧ Емва шӧрса сиктъясын (Емва районын): Улі Йэмваыс'ӧдз волылісны (Волывлісны улі Емвасянь).

Юӧрвидзисьӧс да веськыд объект пасйигӧн вӧдитчӧны -лы содтӧса кывъясӧн: Чел'ад'ыслы с'ӧкта лои быттыны (Челядьсӧ сьӧкыда лои быдтыны). Оз поз' вӧр пӧткалы лоойӧн лэччӧдны. Наберукалы койыштіс туй бокӧ, еджыд чышйанлы бос'тіс ордӧ и мӧдӧччис мунны. (Наберукасӧ шыбитіс, чышъянсӧ бос'тіс.) Тані -лы содтӧсыс сӧмын тӧдчӧдӧ кывйыслысь вежӧртассӧ, а оз петкӧдлы кывладувса тӧдчанлунсӧ.

Петанін доман вермӧ петкӧдлыны помка: Рожаыс кодзыдыс'ыс ӧзйӧ (гиж. кӧдзыдысла). С'уыс зэрс'ыс п'ӧрӧччӧма (гиж. ззрысла).

Мог доман индӧ сӧмын вӧчӧм-керсьӧмлӧн мог вылӧ: Ме гортӧ пищал'ӧла кежалі.

Петанін доман вермӧ индыны кутшӧмкӧ ин серти тӧдмӧг вылӧ: Тайа мортыд пӧ ылыс' морт. Вис'эрыс' пӧл' с'орн'итіс.

Петанін доман вермӧ петны ылыстчана доман пыдди: Морт шыасис пос улыс' (пос увсянь пыдди).

Петанін доман пас вермӧ петны серти кывбӧр пыдди: Тӧда ме тэнӧ модас'ыд (мода с'эрт'иыд пыдди).

Лыдмӧдӧм артмӧ -йас содтӧсӧн. Тайӧ жӧ содтӧсыс петкӧдлӧ:

а) кадсӧ ылӧсас мурталӧм (стӧча тӧдтӧм) вылӧ: Ва дорын олім вежоолунйас (вежон сайӧ, вежон гӧгӧр). Ивӧ муніс час чеквертйас (час четверть гӧгӧр),

б) лыд вылӧ ылӧсас индӧм: километра мыдайас;

в) ин вылӧ ылӧсас индӧм: Дыр кыытасны, йовд'инйасӧ воласны. (Воласны Ёвдінӧ да сы матігӧгӧрса сиктъясӧ.)

-Яс содтӧсысь кындзи лыдмӧм петкӧдлӧны и -ян, -ан содтӧсъясӧн: айӧан (батьӧ да сылӧн ёртъясыс), Петырысйан (Петыр да сылӧн ёртъясыс), мамыдан (мамыд ёртьясыскӧд)...

Емватас сёрниын кольӧны важъя асалан пасъяс. Ас чужӧмлы асалан дырйи домӧм формаясын гижӧдвывса содтӧс -ӧ (-ӧй) пыдди петӧ -м.

Керанторъя керканам

Ина керкаам

Петан керкас'ым

Пыран керкаам

Матыстчан керкалан'ым

Ылыстчан керкаыс'ӧдзым

Вуджан керкаӧдым

Воан керкаӧдзым

Асалан содтӧс бердын керанаӧс домлӧ содтӧс -ӧ (-ӧс пыдди). Варыш курӧгнымӧ вартіс.

Кыв артмӧдан содтӧсъяс пиысь синмӧ шыбитчӧ ичӧтмӧдан-лелькуйтан вежӧртаса:

-укйан: Тан'укйан,

-ас'с'а: з'ат'ас'с'а,

-'т'эй: Кол'ат'эй,

-ок: тыок.

Мустӧмтан вежӧртаса -шой содтӧс оз паныдасьлы, зывӧктӧм петкӧдлӧм могысь сы пыдди мунӧны асшӧр нимбердъяс: л'ок, жеб, кис'с'ӧм.

Абуӧсь -лун, -тор содтӧсъяс. Чиглун петкӧдлысь эманимыс олӧ содтӧстӧг:

с'ӧкыдӧс карны (вӧчны мыйкӧ сьӧкыдтор),

курыдыс сюри (кырдлуныс ӧлӧмас вӧлі тырмымӧн),

йумолӧс с'ойны,

с'ус'ыс йортӧлӧн волі уна (сюсьлуныс ёртлӧн тырмис).

Паныдасьлӧны артмӧдан шоч содтӧсъяс:

-ас': корась (корасьысь)

-ай: кокай (мотыга)

-ко:пӧръясько (ылӧдчысь), ӧткодялӧй одморт -с"ко:пуксисько (ме пукся)

Нимберд

Эм бура артман содтӧс -са, коді вермӧ индыны тшӧтш сы вылӧ, кодлӧн тайӧ эмторыс: Прокурорса кабала кос'ооліс (Косявліс прокурорлысь бумагасӧ). Мукӧд сёрнисикасын серти ёнджыка паныдасьлӧ -ӧс' содтӧс: чукйӧс' ва (чукйӧн пыдди). Нимберд мукӧд дырйи босьтӧ сэтшӧм жӧ содтӧс, кутшӧм эм сы бӧрса эманимлӧн – артмӧ кусыньтӧмон йитӧм кодь: тэрыба вӧраса морт, абу варола кока (абу тэрмасьысь).

Нимбердлӧн медвылыс тшупӧд вермӧ петкӧдлысьны аналитік ногӧн: бурысь кындзи бур вӧӧ вӧлі (зэв бур вӧв вӧвлі).

Ичӧтмӧдан содтӧс ин'дзи: жебин'дзи, йонин'дзи.

Эм кыв артмӧдан содтӧс -гӧм: гыргӧм (гырысь).

Лыдним.

Эмторйыс либӧ лоӧмторыс кӧ зэв шоч, сэки ӧти лыднимыс вермӧ шусьыны кык пӧв (тавтолог мозӧн тӧдчӧдсьӧ шочлуныс, ӧткалуныс): ӧт'и-ӧт'и кӧин тыдоччылас йу вожас.

Тайӧ кывйитӧс дінас вермӧ содтысьны -а содтӧс, мед тӧдчӧдны эмторйлысь этшалунсӧ: ӧт'иа-ӧт'иа пел'идз кокалӧны лэбачйас (ӧтка пелысь тусьяс).

Медым тӧдчӧдны эмторлысь лыдсӧ, мукӧд лыдним дінӧ содтыссьӧ жӧ -а содтӧсыс: сес'с'а ме лэччи кыка ошпи дінӧ. Коймӧда-коймӧд пӧӧ шуӧ.

Унакывъя лыднимъяс артмӧны -ӧ -тӧм формула серти. Мен ӧні квайтымынӧ кыктӧм ‘ меным ӧні 58 ар, кык арестӧм квайтымын’.

Нимвежтас

Чужӧм ликтанаяс: ме, тэ, сійа, ми, ті, найа. Доман серти вежласигӧн ассьыд да паныда лыдмӧм чужӧм ликтан нимвежтасъяс тыр дінсӧ (асалӧмӧ доманлысь) босьтӧны сӧмын субъекта-обьекта доманъяс дырйи (асалан, босьтан, сетан, керан). Сетӧмӧ доманыс оз босьт -лы содтӧссӧ.

Нимтан ми ті

Асалан миян тіян

Босьтан миянсьыным тіянсьыным

Сетан миян тіян

Керан миянтӧ тіянтӧ

Мукӧд доман дырйи содтӧсъяс быдмӧны домтӧм дінас, а оз асалан дінӧ, кыдзи гижӧд кывйын:

л.а.ч. л.п.ч. гиж.

Керанторъя миӧн тіӧн миянӧн

Ӧтвывтан микӧд тікӧд миянкӧд

Торйӧдан митӧг тітӧг миянтӧг

Могман мила тіла миянла

Ина миын тіын миянын

Петан миыс' тіыс' мияныс'

Пыран мио тіӧ миянӧ

Матыстчан милан' тілан' миянлан'

Ылыстчан миыс'ӧдз тіыс'ӧдз миянс'ан'

Вуджан миті тіті миянті

Воан миӧдз тіӧдз миянӧдз

Ӧтдор чужӧм ликтан сійа, найа нимвежтасъяс керана доман содтӧс -ӧс пыдди вежӧны кывпомса а-cӧ ӧ вылӧ: Cійӧ (Иванӧс) мӧд лун ыстісны лэччас кытшооны.

Тайӧ жӧ содтӧс -ӧ керана доман пертасын босьтӧ чужӧмлы асалан содтӧса эманим да нимвежтас: мӧснымӧ (мӧснымӧс пыдди), ас'нымӧ (ас'нымӧс пыдди), ставнымӧ (ставнымӧс пыдди).

Ӧтвывтана чужӧм тӧдчӧдан нимвежтас важъяджык формаын кольӧма: доман содтӧсыс мӧдпӧвъёвтчӧ:

аскӧтіымкӧд, аскӧтінымкӧд,

аскӧтіыдкӧд, аскӧтіныдкӧд,

аскӧтіыскӧд, аскӧтіныскӧд

Керана моз домлӧм нимвежтас вермӧ босьтны -лы содтӧс: тэнӧлы, сійӧлы, менӧлы.

Индана нимвежтасӧн тӧдчӧдсьӧ, ёна-ӧ ылын сійӧ эмторыс, код вылӧ индӧны: та, тайа (матын), а тӧ, тӧйӧ (ылын). Стӧчмӧдысь пыдди мунігӧн индана нимвежтас стӧчмӧдана кывйыскӧд тшӧтш вежласьӧ субьекта-объекта доманъяс серти – ладмӧдчӧ эманимыскӧд: талӧн нылыслӧн, эсылӧн мортыслӧн,талысь мортыслысь, сылы пийислы, сійӧн ген'ганас...

Кадакыв

Локтан кад артмӧ отсасян пондыны да куччыны кадакывъясӧн.

Ӧтдор чужӧма колян када вербумъяс ӧтмоза кутӧны -и да -ис содтӧсъяс: ыллаыс ыркалі и ыллаыс ыркаліс.

Емватас сёрниын эм содтӧс -с' отсӧгон артмысь кадакыв, коді тӧдчӧдӧ кузя нюжалысь помавтӧг вӧчӧм-керсьӧм: Кон'иӧ мунс'ӧны йӧзыс.

Тані тшӧкыдджыка гижӧд кыв дорысь петӧ кывдін пыкан -ы шы; уна кадакыв, кодлӧн кыв діныс помасьӧ шт, ышт тэчас вылӧ, йитӧ ас берадс -ы-сӧ: лыс'тыны, игыштыны, шебрыштыны.

Инфинітів босьтӧ чужӧмлы асалан содтӧсъяс: -ныам, -ныад, -ныас, -ныаным, -ныаныд, -ныаныс.

Емватас сёрниын эм кадакывлӧн сэтшӧм пертас, коді артмӧма кадакыв дінысь да мыс'т кывбӧрысь. Тайӧ формаыс зэв матын ногакыв дінӧ: Бур морт мун мыс'т кобис (мунӧм мысти). Гижӧд кывйын вӧчысь-керсьысь петкӧдлысьӧ -ыс' содтӧсӧн, а тані -ан содтӧсӧн, коді ӧттшӧтш вермӧ петкӧдлыны эмторлысь коланлун серти тӧдмӧг: велӧдчан зон, ытшкан турун.

Урчитан

Сёрнисикасын паныдасьлӧны аслыссикас урчитанъяс:

с'арк (пуан ва),

вомыс пас' (восьса),

морӧс вал'к (жан морӧса),

тірскӧб чеччыны (тэрмасьӧмӧн).

КЫВВОР

Емватас сёрниын эмӧсь торъякывъяс, кодъяс бергалӧны сӧмын тані:

быы — кытш,

сёсь (сёсьт) — няйт чут; ӧткодялӧй изьватасын: няс'тияыс с'ос'тэн кис'с'э (няйтыс чукӧрӧн лэдзчӧ), сёсьтӧсь – няйтӧссьӧм,

тивинь — панариций,

кариза — неряха,

айва – тӧв сай,

тэш — ӧд, быттьӧ.

ТЕКСТ

Анемакӧ (юрсигусь)

- Ан'емакӧ, мый жӧдзан, мый педзан?
- Мый жӧдза кӧ, мый педза кӧ.
С'ой мон' вайлі, ва катлыны лэччис
Енмыс зэрмис, ачыс нӧдздіс
- Ан'емакӧ, мый жӧдзан, мый педзан?
- Мый жӧдза кӧ, мый педза кӧ?
Тутурушка мон' вайлі, 
Пыыс'ан лонтыны лэччис дай соччӧма
– Ан'емакӧ, мый жӧдзан, мый педзан?
- Мый жӧдза кӧ, мый педза кӧ, 
Кор мон' вайлі, мӧскӧ н'улыштӧма,
Дай бара абу.

Удж. Корсьӧй шыалан да кывладувса торъялӧмсӧ сёрнисикасыслысь.

УДОРАСА СЁРНИСИКАС

Став коми сёрнисикассӧ нимтӧны сійӧ ю серти, кӧні олӧ йӧзыс, шуам: Эжва горувса, Емваса, Сыктыв шӧрса да с. в. А Удораса сёрнисикассӧ ӧтувтома Мозын да Ву (Вашка) пӧлӧн олысь коми войтырӧс. Удора кывлӧн эм кык сикас этимология:

1) Тайӧ нимыс артмӧма Удор сикт нимысь, коді сулалӧ Мозын ю бердын, увтасінын. Артмӧма нимыс ув+дор кывъясысь, вочасӧн гӧгрӧсмӧм в шы аскодяссьӧма у-ӧн и эгимологиясӧ воштӧм топонимын Увдор пыдди кутіс шусьыны: Увдор > Уудор > Удор.

Легенда серти, войдӧр йӧзыс овлӧмаось Удӧрын, но ытваыс дырйи тайӧ сиктсӧ Мозыныс тшӧкыда ойдӧдлӧ, та вӧсна йӧз кайӧмаӧсь овны вылӧджык — Кослань. И вочасӧн Кослань кывйысь артмис Кослан ним — Удораса районлӧн шӧр сиктыс.

2) Удора кьвлысь артмӧмсӧ гӧгӧрвоӧдӧны мӧд ног: Вашка юсӧ, коді усьӧ Мозынӧ, сэтчӧс олӧма йӧз нимтӧны Вуӧн. Со мый та йылысь гижӧ коми топонимист А.И.Туркин: "Тыдалӧ, Вашка да Ву формаясыс оти нимлӧн вариантъяс... Чайтам да, Удора нимыс артмӧма Ву да дор кывйысь. Важ коми кывйын в-ыс вӧлӧма шоркодьӧн в да у костын. Ю нимас ӧні на в-ыс кольӧма, а места, район нимас, в-ыс воссьӧма у-ӧ: Уу+дор+а. Вочасӧн кык у-ыс вуджис ӧтиӧ: Удора. Роч кыв морччӧдӧм улын (Земля Удора, Удорская земля) артмӧма и бӧръя а-ыс. Сідзко, Удора – сійӧ Ву дор, мӧд ног кӧ – Ву ю пӧлӧн район, йӧзлӧн оланін. Татшӧм сикас нимыс уна, шуам, Обдор (важ роч мусерпасъяс вылын — Обдорск), ӧні Салехард, Об ю дорын сикт, Совдор — Сольвычегодск — Совъю дорын йӧзлӧн оланін, Сардор — Пустозерск — саридз дорын йӧзлӧн оланін, сикт.

Гижӧда документьяс абутӧмла ми огӧ вермӧй стӧча урчитны кадсӧ, кор овмӧдчисны коми йӧз Удораӧ.

XI нэмся пасйӧдъясысь ми тӧдам: Эжваса Перым (Ичӧт Перым) йылысь казьтылӧмъяс лӧсялӧны сӧмын Эжва да Емва пӧлӧнса коми войтырлы.

Медвойдӧр Ву вывса комияс гаравсьӧны 1471’ вося Вынваса грамотаын: "... а Вашка-то истинное место Великого князя Вычегодское, пермяки". Тайӧ пасйӧдыс сетӧ позянлун лыддьыны, мый XV нэмын Ву волі нин коми йӧзлӧн оланінӧн. Документьяс ньӧти оз висьтавны сы йылысь, мый Ву пӧлӧн олісны нӧшта кутшӧмко йӧз.

Удораӧ комияс эз дзик регыдӧн да кокниа овмӧдчыны.

XII-XIII нэмъясӧ роч кресьтяна унаӧн воисны Вынва вожъясӧ — пышйисны тотара-монгола шогъя да роч князьяс мӧда-мӧдныскӧд косясьӧм вӧсна.

Роч кресьтяналӧн татчӧ воӧмыс вештіс коми вӧралысьясӧс пыдӧджык вӧръясӧ. Роч кресьтяна бӧрся воалісны ыджыдалысь классъяс. Мӧскуа канлысь ласьтсо ёнмӧдом могысь тані паськыда нуӧдсис Кристос улӧ пыртӧм. XIV нэмын Перымса Сэпӧ пископ мырдӧн пырталіс Эжва горувса да Емваса коми крестьянаӧс. Кресьтяна эз кӧсйыны пыртӧдчыны, пышъялісны асланыс сиктьясысь — Изьва да Печора бокъясӧ, а сідз жӧ Мозынӧ да Ву дорӧ.

Удораӧ пышйӧмыс эз мезды коми кресьтянаӧс кристосаӧ пӧртӧмысь. XV нэмӧ роч мисёнеръяс воӧны и Ву вылӧ да пыртӧдӧны йӧзсӧ выль эскӧмӧ. Сэтчӧ лэптӧны крам. Важгорт — медважся коми сикт Ву дорын. 1490’ вося грамотаын висьтавсьӧ, мый сэні вӧлӧма нин крам.

Мозын йылын коми войтыр оліс важысянь жӧ. 1585’ вося гижалан небӧгын пасйыссьӧ: Мозын йывса Слӧбӧда сиктын да сы бердын овлӧма уна йӧз. 1554’ воын на Вӧлӧгдаса да Перымса пископ Киприан тшӧктылӧма лэптыны вичко Кослан вӧлӧсьтса Глотов слӧбӧдаын.

Тайӧ грамотаысь тыдалӧ: сэки Косланын вӧлӧма 13 овмӧс, а Слӧбӧдаын — оз пайыссьы.

Мозын йылын медводдза сикт вӧлі Глотов слӧбӧда. Сійӧс вӧлі сувтӧдӧма буретш Емва да Мозын юяс ӧтлаасянінас. Слӧбӧдалы подув пуктысьыс вӧлі, кӧнкӧ, роч морт — Глотов. Сэкъя кадӧ тшӧкыда слӧбӧдаяс нимтылісны подув пуктысь нимӧн.

Глотов ов паныдасьлӧ Старой Русса да Яренскса сэкъя кадся документьясысь.

Емвасянь Мозынӧ нуӧдан ва туйӧд локтісны овмӧдчыны Мозын вожӧ комияс. Тайӧ ва туйыс кутіс ыджыд тӧдчанлун XX нэмса воддза нёльӧд юкӧнӧдз. Сы йылысь, мый Слӧбӧдаӧ йӧзыс воис Емвасянь, висьталӧ сійӧтор, мый слӧбӧдасалӧн сёрниыс матын емвасаяс дінӧ, налӧн ӧткодьӧсь овъясыс, емвасаяскӧд слӧбӧдасаяс ӧнӧдз кутӧны рӧдвуж йитӧдъяс.

Удораса сёрнисикас медъёна торъялӧ шыалӧм, кыв лад да кыввор боксянь мукӧд коми сёрнисикасысь, тайӧ торъялӧмыс сэтшӧм ыджыд, мый найӧ эськӧ вӧліны тырмымӧн, медым Удораса сёрнисикас лыддьысис аслыссикас кывйӧн, кыдзи коми да одморт, кыдзи узбек да казак, эст да соми кывъяс... Удора сёрнисикас велӧдӧмӧ-туялӧмӧ ыджыд пай пуктіс В.А.Сорвачова (1923-1977). Тӧдӧсъяс Академинлӧн Коми вож аркивын видзсян сылӧн туялан гижӧдъяс серти лӧсьӧдӧма небӧгнымлысь тайӧ юкӧнсӧ. (Сыктывкар, 1971).

ФОНЕТИКА

Подув шыясыс Удораса сёрнисикасын сымда жӧ, мында и коми гижӧд кывйын. Шы лад боксянь торъялӧм татшӧм:

1. Важъя л кыв помын да шума шы водзын вежсьӧ в-ӧ, тӧв, но тӧла, тӧвнас.

2. Юкӧс помын петӧны -йт, -ид шычукӧръяс: байд (бадь), гайд (гадь), койд (кодь), сайд (садь)...

3. Бӧръяджык шыгарын небыд шума шы водзын гижӧдвывса ы да ӧ пыдди шыалӧ и да э: велӧдіс' (велӧдысь), корес' (корӧсь)...

4. Кыв водзын небыд шума шы бӧрын гижӧд кывса ы да ӧ пыдди шусьӧны и да э: йив (йыв), нивпу (ньывпу), н'эбны (ньӧбны), с'илі (сьылі)...

5. Гаршыыс й водзын пӧртчӧ йӧткыштанаӧ, а й-ыс сюртчӧ гаршыӧ:

ч+й > т'ч: пат'чес (пачьяс), кӧт'чэс (кӧчьяс), лавит'чэс (лабичьяс), лэт'чэс (лэчъяс), пӧт'чэс (пӧчьяс), рот'чэс (рочьяс).

6. Кыв шӧрын да кык кыв йитвежын шума шыяс аскодясьӧны. Водзлань аскодялігӧн артмӧны татшӧм вежсьӧмъяс:

б+ш > птш: стӧлптшуас (стӧлб шуас)

д+ж > ддж: медджӧ (мед жӧ)

д+з' > д'дз: ыджыд'дзеп (ыджыд зеп)

д+с' > т'ч: горӧт'час (горӧдсяс), мет'ча (медся)

д+ш > ттш: ошкыт тшуӧ (ошкыд шуӧ)

дж+ш > дтш: джодж тшередз (джодж шӧрӧдз)

н+с' > н'ч, н'дз: мен'чым (менсьым), пен'дзиа (пенсия)

тш+ж > ттш: тшӧт тшӧ (тшӧтш жӧ)

Бӧрлань аскодялігін шума шыяслӧн артмӧны татшӧм вежсьӧмъяс:

дз+д > д'д: кӧд'дӧдны (кӧдздӧдны), лӧд' да ном (лӧдз да ном)

дж+д > дд: йэддӧдны (едждӧдны), джудда (джуджда)...

дз+б > д'6: орӧдтӧд' бергӧдлыны (орӧдтӧдз бергӧдлыны)

дз+к > д'к: лӧд'койд (лӧдз кодь), кыд'кер (кыдзкер)...

дз +л > д'л: лэд'лыны (лэдзлыны)...

дз+м > д'м: сӧд' море (сӧдз море)...

дз+н > д'н: вид'ны (видзны), кӧд'ны (кӧдзны)...

ч+д > д'д: лавид' дорӧ (лабич дорӧ), пад' дорӧ (пач дорӧ)

д'з+т > т'т, д'т: подйэд'тал'ны (подйӧдз талявны), вот'ті (водзті)...

ч+л > т'л: пат'лонтам (пач лонтам)...

ч+н > т'н: ат'ным (асьным), тэт'ны (тэчны)...

ч+т > т'т: ат'тӧ (асьтӧ), пат'тӧг (пачтӧг)...

д+ж > дж: меджар (мед жар).

Паныдасьлӧ ылысянь аскодялӧм, кор кыв восьтысь юркыд шума шыыс гораммӧдӧ кыв шӧрса чусыдсӧ: мазка (маска), мизка (миска).

6. Кыв шӧрын орччӧн паныдасьлӧны кык ӧткодь шума шы: акка (вежань), атта (со тадз), аллык (утка), сёййэд (позяна сёйны), этты (буракӧ).

7. Кыв шӧрысь тшӧкыда вошлӧны шыяс да дзонь шыгаръяс: аб-ӧм (абу ӧмӧй), гӧтра (гӧтыра), мог мун (мед ог мун), мон мун (мед он мун), моз мун (мед оз мун), ог эры (ог вермы), ниӧм (нинӧм), сэтшӧ (сэтшӧм), н'ӧжӧ (ньӧжйӧ), ко (ков), комас (ковмас), кычӧ (кытчӧ), месьым (менсьым), тэсьыд (тэнсьыд), кӧш (кӧвш), чуки (чулки).

8. Кывлысь пертассӧ вежигӧн да ӧткодь шыяс мӧда-мӧдысь торйӧдом могысь тшӧкыда содтысьлӧны шума да гулыд шыяс: кырс'и (кырсь), корс'ыны (корсьны), порыс' (порсь), тэкӧтіыд (тэкӧдыд), пыз'нӧ (пызьӧ), оквота (окота)...

9. Торъякыв восьтысь гижӧдвывса ч-лы тані тшӧкыда лӧсялӧ тш: тшӧжны (чӧжны),тшуж (чуж), тшӧж (утка, ӧткодялой: сювчӧж), тшежйӧв (чӧжйӧв)...;

во-лы – вӧ: вӧдз (водз), вӧн (вон), вӧм (вом),

либо ӧ: ӧр (вор), ӧскыны (восны)..,

либо о: ой (вой), ой видзысь (войся видзысь)...

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Лыдмӧм артмӧ -йэс содтӧсӧн (Слӧбӧда гӧгӧpca сиктьясын – йӧс): мортйэс, мортйӧс. Гулыд шы бӧрын -й вермӧ бырны: вӧраэс (вӧраяс), керкаэс (керкаяс). Асалан содтӧсъяс эманим дінӧ быдмигӧн сійӧ жӧ вежӧртас тшӧтш петкӧдлӧ эманим водзса нимвежтас: Ми тыэсаным уна чериыс (миян тыясын... ). Сійӧ ме вокӧтӧг оз ветлы карӧ (сійӧ менам воктӧг... ). Доманъяс сёрнисикасын гижӧд кывйын мында. Но ӧтвывтанаӧс домлӧны -кӧт содтӧсӧн: морткӧт (морткӧд), воккӧт (воккӧд).

Удораса ӧткымын сиктын керанторъя доман босьтӧ содтӧс -ӧн пыдди -ныні содтӧс, коді матын лыднимъяслӧн ӧтвывтан вежӧртаса -нан содтӧс дінӧ: Вӧлыс вошӧма дойдныніыс (вӧлыс вошӧма додьнас).

Слӧбӧда гӧгӧpca сиктьясын керанторъя доман вермӧ кутны ӧткодялан вежӧртас: Ин доймы ӧнъя Иван вокӧн (Эн доймы, кыдзи ӧні доймис Иван вок).

Пыранін домана эманим мунӧ керана эманим да инфинітів пыдди, кодъяс гижӧд коми кывйын петкӧдлӧны вӧчӧм-керсьӧмлысь могсӧ: озйӧ мунны (оз вотны мунны), чери дорӧ мунны (чери кыйны мунны)...

Пыранін доман вермӧ тӧдчӧдны и вӧчӧм-керсьӧмлысь мунанногсӧ: ёрта-ёрт вылӧ ёнас вундӧны (ёрта-ёрт вылӧ видзӧдӧмӧн зіля вундӧны).

Ин доман пас вермӧ индыны уджсикас да оласног вылӧ, гижӧд кывйын найӧ петкӧдлысьӧны керантор доманӧн: вокӧ рӧбитӧ бригад'ирын (бригадирӧн пыдди). Пед'ӧ дас арӧсс'ан' вӧлі кал'экаын (калекаӧн пыдди).

Матыстчанін домана эманим мунӧ и вӧчӧм-керсьӧмлысь помка петкӧдлӧм могысь: шон'гейлан'ыс отыс йэдді (шондіыс едждӧдіс чышъянсӧ, гожйыс сёис чышъянсӧ), валан'ыс кокӧ кынмас (кӧтасьӧмысла кокӧй кынмӧ).

Петанін домана эманимӧн пасйӧны и вӧчӧм-керсьӧмлысь помкасӧ: юр вис'ӧмис' школаӧ иг ветлы (юр висьӧмла пыдди)...

КЫВВОР

Удораса коми йӧз важысянь волысьлӧны войвывса роч войтыркӧд, та вӧсна найӧ сёрниын эм уна роч кыв (д'ад'ина — ичинь, новожон — том верӧс).

Кор видзӧм да яранъяс ног кор дор овмӧс лӧсьӧдӧм – пыртіс удораса коми сёрнио яран кывйысь уна кыв (харей, са — лямка).

Удораса коми войтыр оліс орччӧн важъя мӧсьӧрсайса чудькӧд – вепсъяскӧд да каръяласакӧд, кодъяс роч кресьтяна вотӧдз овлӧмаӧсь Пинега да Мозын вожъясын. Каръяласа да вепс сёрниысь комиӧ пырӧма уна кыв, кодъяс ёнджыка бергалӧны удораса сёрнисикасын, но найӧ жӧ пырӧмаось и мукӧд войвывса сёрнисикасӧ:

бел' (курич),

гат (геб),

кага (лэбач),

карандас (пельса),

кудӧт'чан (рос),

месан' (кӧзяйка, пусьысь-пожасьысь),

нута-нут (тыв),

он'а (монь),

ӧскавны (мавтны),

падӧс (сюръя),

пони (ичӧт),

соландӧг (сов доз),

тагӧс (порог),

ташка (ноп),

токты (гӧгӧра),

тэсны (паныдасьны),

т'ат'эй (кага),

шел' (веж),

юк (став, чукӧр) да с.в.

ТЕКСТ

Ин с'ерав, пин'с'ыд еджыд он ло.
Кырныш кырнышлысь с'инсӧ оз кокав. 
Л'уска пел'ад он ну.
Тшутшкуӧ пӧт, вылысӧ тшӧк.
Кодӧс ме вылӧ век с'ералан?
С'орн'итӧны эстӧн йона, кодӧскӧ вис'талӧны.
Мамӧ кепис' кыс'ӧ.
Aйӧ гожӧмбыд с'ир кис'тас'ӧ.
Пӧчӧ, сувтччы, пӧрис'с'эсыс выл'ӧн картаас пырс'исны.
Вен'д'ингаӧ самей вос'и, Ван'а вӧйчча тэсі. 
Сійа вый вӧзйис'ӧ и чери вӧзйис'ӧ.

Удж. Корсьӧй кыввор, шыалӧм да кыв лад боксянь аслыспӧлӧс тӧдмӧгъяссӧ удораса сёрнисикаслысь.

ИЗЬВАТАС СЁРНИСИКАС

Войтырыс, коді вӧдитчӧ изьватас сёрнисикасӧн, олӧ зэв паськыда, овмӧдӧма Коми мунымлысь матӧ джынсӧ. Оланіныс паськалӧма Изьва ю пӧлӧн (Изьвавомсяньыс Сӧснагорт районса Пожня сиктӧдз), Уква, Усва да Чилимдін районъясын, а сэсся и Печора район войвыв юкӧнас Ошъя грездӧдз. Таысь ӧтдор, изьватас олӧны и Коми му вежтас сайын: Кардор овласьтувса Яранлӧн асвеськӧдлана овкытшын (Нарьян-Мар, Тӧввиска, Вӧлӧкӧвӧй, Несь), Мурман овласьтувса Ловты, Красношелля, Канёвка сиктъясын, Тюмень овласьтувса Ёмаласа Яранлӧн да Йӧгралӧн асвеськӧдлана овкытшъясын (Обдор, Лабытнанги, Катравож, Харсаим, Ныда, Мужи, Васяхов, Овгорт, Ямгорт, Ляпин (Саранпауль), Тшекуръя, Березов, Сосьва, Сортынья, Казым, Няксимволь да мукӧдлаын).

1970’ вося йӧзӧс арталӧм серти изьватасӧн шусьӧма 54 780 морт, коми йӧзлӧн 18%-ыс.

Кола кӧджӧ кӧр дор олысь изьватасыд вешйӧмаӧсь колян нэм помланьыс, медым видзны пемӧснысӧ пӧрӧс висьӧмысь. Сибыр муӧ коми войтыр вуджӧмаӧсь колян нэмын жӧ да кызьӧд нэм пуксигӧн – кынӧмпӧт корсьӧм могысь.

Изьватас, коми войтырлӧн медся войвывса чукӧрыс, олӧны чорыд сяма ывлаын, аслыспӧлӧс гӧгӧртасын. Ярансянь найӧ велалӧмаӧсь кор видзӧмӧ, тундра эрдъясті ветлӧм-войлӧмӧ. Та вӧсна унакодь яран кыв вужъясьӧма изьватас сёрниӧ, а сы пырыс и миян гижӧд кывйӧ веськалӧма.

Войвылын жӧ, буракӧ ХVI нэмсяньыс нин, изьватаскӧд орччӧн олӧны и рочьяс. Татчӧс рочыскӧд волысигас изьватасыд босьталӧмаӧсь ас сёрнианыс вель уна йӧз кыв, эськӧ мукӧд сёрнисикасын и асланым на эмӧсь: стул ‘улӧс’, кӧрман ‘зеп’, шуга ‘наридз’, кунича ‘тулан’, вӧрета ‘дзиръя’…

Изьватас сёрнисикасын выимӧсь и каръяласа да вепссяньыс вуджӧм кывъяс. Найӧ веськалӧмаӧсь татчӧс йӧзыслы сэк, кодыр пӧль-пӧчныс овлӧмаӧсь Эжва горув на, кӧні мӧсьӧрсайса чудькӧд и волысьӧмаӧсь. Сэсся нин, ХV-ХVI нэмъясӧ, пышйӧма комиыд Изьва да Печора вожӧ, буркывъя вичкоыс мырдӧн Кристос улӧ пыртавны мӧдӧма да.

Изьватас сёрнисикассӧ тӧдувсаяс важысянь нин туялӧны. 1841’ воӧ Изьва, Печора да Усва юяс кузя кывтлӧма-катлӧма тӧдчана соми академик М.А.Кастрен. Сэсся латінса кывйӧн сійӧ гижӧма тайӧ сёрнисикас йылысь вель зумыд удж, мый вӧсна мортыслы весиг Демидов премъя сетӧма вӧлі.

Изьватас сёрнисикасысь туялана лессӧ чукӧртӧмаӧсь да йӧз син водзӧ пукталӧмаӧсь и мукӧд соми тӧдачьяс – Ю.Вихман, А.Шренк. Торйӧн вӧлі гижӧма и изьватас сёрниӧ вужъясьӧм роч кывъяс йылысь (Я.Калима).

Бӧръявыв и асланым кывтӧдысьяс – Сельков Миков да Сакарова Марпа – уна во чӧж тайӧ сёрнисикассӧ туялӧм бӧрын йӧзӧдӧмаӧсь зумыд удж, кӧні став ӧктӧмсӧ вӧлі спути-спуть видлалӧма шыалӧм да юкӧслун ладорсянь. Содтӧд пыдди небӧгас сетӧма и кывкуд, кытчӧ шедӧмаӧсь шнич изьватасыдлы тӧдса торъякывъяс, а сэсся фольклор да мукӧдпӧлӧс сёрни петкӧдлан гижӧдъяс.

ФОНЕТИКА

Изьва сёрнисикас – вошлан Л-а: торъякыв бӧръяпомын, а шума шы водзті кӧ, и торъякыв шӧрын, емватаслӧн моз жӧ, л оз шыав, та пыдди водзвывса гулыд шы нюжалӧ: ув > уу, увтӧм > уутӧм, кыв > кыы, кывтӧм > кыытэм.

Сы вӧсна и лоӧ гулыд шыыслӧн кузьтаыс зэв тӧдчанаӧн, кывлысь вежӧртас вермӧ вежны да: пу и пуу ‘пув’, ты и тыы ‘тыв’, ло и лоо ‘лов’ да с.в. И да э бӧрті важъя л-ыс пӧртчӧ й-ӧ, эськӧ ачыс гулыдыс татчӧ оз кузяммы-а: вейт < вевт, кей < кев ‘монь’, пий < пив ‘кымӧр’ и с.в.

Гулыд шыяс. Торъякывлӧн медводдзя шыгарас овлӧны сизимнан гулыдыс, а бӧръяджык слогъясын э-ыс шусьӧ паськыдджыка – немеч ä моз шыалӧ. Мунігмоз пасйыштам: сэтшӧм инас и одмортлӧн э-ыс паськалӧ.

Коми гижӧдвывса э шылы изьватас сёрниын вермӧ лӧсявны и: энь > инь, эг > иг, эн > ин, эз > из; гижӧдвывса о-лы — у: онмоссьыны > унмоссьыны, розь > рузь, шой > шуй...

Шума шыяс. Изватаслӧн абу гежӧдӧсь ф, х, ц шума шыяс. Унджыкыс на пиысь олӧны рочлысь да рытыв чудьлысь босьтӧм кывъясын:

ф – туфил' ‘туфли’, картафел' ‘картофель’, камфор ‘конфорка’, фундамент...

x – плаха ‘плака’, хлопкыс'ны ‘клопкысьны’, хӧт' ‘кӧть’, грех ‘грек’ …

ц – циркул' ‘циркуль’, аперацийа, рацийа, вен'ец, комсомол'ец …

Та дырйи чусыд шума водзын ф-ыс шыалӧ (ӧнія рочлӧн моз) и сэтшӧм кывъясын, кӧні мукӧд комилӧн важъя роч ногыс в кылӧ: лафка ‘лавка’, кофта ‘ковта’, спрафка ‘справка’...

Х шыыс, мӧдарӧ, кыдзи пырӧма коркӧ важӧн роч кывъяскӧд тшӧтш, сідз и кольӧ, эськӧ став мукӧд комиыд сы пыдди к шуӧ-а: хрес'с'ан'ин ‘крестьянин’, пӧслухйан ‘кывзысьысь’, жӧних ‘жӧник’. И сымда на этша вӧлӧм! Весиг сэтчӧ, кыт рочыслӧн к кылӧ, изьватасыд тшӧтш х вартӧ: хрест, холош ‘калоша’, лах ‘лак’, захрем ‘закром’, йахер ‘якорь’ …

Чиг коми кывъясын х да ф олӧны жӧ, мыйкӧ кыланаӧс кӧ найӧ серпасалӧны: фуркйыны ‘пуркйыны’, фурра-форракыныы ‘шуракывны – паськӧмлы тӧв йылын’, хорсн'итны ‘корснитны’, хыргыны ‘киргыны’, хоргыны ‘шкоргыны’, храпкыс'ны ‘крапкысьны’.

Висьтавны кӧ ц йылысь, колӧ содтыны со мый. Изьватасыд озджык торйӧд сёрниас ч да ц. Ӧткымын сиктын (Изьвавом, Діюр да кӧн да), а кодсюрӧ олӧма йӧз и мукӧд сиктъясын ч пыдди шуӧны ц: мица ‘мича’, цаг ‘чаг’, цань ‘чань’… Татшӧм нога шуалӧмныс гильӧдӧ жӧ пельсӧ орчча сиктын олысьлы, коді и шмоньӧ лэдзӧ цацкысьястӧ:

Пац вылыс' цецци да цал' цун'эс курцци ‘Пач вылысь чеччи да чаль чуньӧс курччи’ (юӧртіс А.А.Канева, Діюр сиктысь, 1940’ воын чужлӧма).

Гаршыяс. Кыв туялысьяс серти, изьватаслӧн дз, ч, дж, тш лоӧны мукӧд сёрнисикасын дорысь небыдджыкӧсь. Дж да тш муныштӧны гижӧдвывса дз да ч-ланьыс, а дз да ч пыддиыд корсюрӧ кылӧ д' да т' – зыртчан юкӧныс вывті нин ичӧт да.

Ӧтдортчӧмыс овлӧ кык сикас.

1) пиньбердса шумаяс (д, т, з, с, н, л) водзын гартчӧм дз пӧртчӧджык д'\т' -ӧ, мукӧддырйи – з'\с' -ӧ: вид'ны ‘видзны’, лэд'ны ‘лэдзны’, сод' тыр ‘содз тыр’, мыт'тыны ‘мудзтыны’, но рӧмыс'тыны ‘рӧмидзтыны’, виз'лыны ‘видзӧдлыны’, виз'лыс'ан ‘рӧмпӧштан’.

2) д шума водзын дж пӧртчӧ ж-ӧ: йэждоо ‘еджыдов’, джуждаа ‘джуджыда’, ыждэдны ‘ыдждӧдны’, уждыны ‘удждыны’.

Аскодялӧм. Ӧти шыыс вермӧ аскодявны мӧдсӧ.

Бӧрлань аскодялӧмыс овлӧ унапӧлӧс:

1) чусыд шума шы пӧдтӧ горсӧ асводзса гораысь: котке ‘кодкӧ’, тӧтса ‘тӧдса’, дзепс'ыны ‘дзебсьыны’, йагас н'икод ис ка ‘ягас некод эз кай’...

2) гора шы гораммӧдӧ ас водзысь чусыдӧс: тулызбыд ‘тулысбыд’, гӧгрезджык ‘гӧгрӧсджык’, пез дод' ‘пес додь’, кӧдз гӧн ‘кӧч гӧн’,

3) небыд шумаыс небзьӧдӧ ас водзысь чорыдӧс: сот'чыны ‘сотчыны’, тат'че ‘татчӧ’, гырд'дза ‘гырддза’, мен'чум ‘менсьым’, ос с'ур ‘оз сюр’, эс'че ‘эстчӧ’,

а сэсся мӧдыс вермӧ аскодявны ассьыс небзьӧдысьсӧ: рыт'т'а ‘рытья’, ӧд'д'э ‘ӧдйӧ’.

4) анбердса шума аскодялӧ ас водзысь пиньбердсаӧс: кош шор ‘кос шор’, кош шег ‘кос шег’, лӧжджык ‘лӧзджык’, лӧж тшын ‘лӧз тшын’.

5) небыд чусыд шумаыс вермӧ ӧтдырйи небзьӧдны да гортӧммӧдны ас водзысь чорыд гораӧс: бергет'чыны ‘бергӧдчыны’, кыпет'чыны ‘кыпӧдчыны’, пыркет'чыны ‘пыркӧдчыны’...

6) гаршы вермӧ дзикӧдз аскодявны ас водзысь шумаӧс: шонэччыны ‘шонӧдчыны’, кыпеччыны ‘кыпӧдчыны’, матаччыны ‘матайчыны’,

Овлӧ и кыкнан ладорӧ аскодялӧм:

зыртчана водзын поткӧдан шумаыс гартчӧ, а сэсся гаршыыс мӧрччӧ и зыртчан шыыслы (либӧ мӧдарӧ): содзчыны ‘содсьыны’.

Водзлань аскодялӧм тшӧтш выим. Тадз овлӧ кор

1) небыд шумаыс аскодялӧ асбӧрса й-ӧс: жел'л'ыс ‘жельйыс’, Натал'л'а ‘Наталья’, Ӧдэт'т'а ‘Авдотья’. Эманим лыдмӧдан –яс содтӧс вежсьӧ жӧ, кыв дін помса небыдыс сійӧс аскодялӧ: коч'ч'ас ‘кочьяс’, кыз'з'ас ‘кизьяс’, чан'н'ас ‘чаньяс’.

2) чусыд шума гортӧммӧдӧ мӧд шыгарса гораӧс, кор на костысь гулыд шы вошлӧ: топтаа < топыда, с'ӧктаа < сьӧкыда, лэчтаа < лэчыда, чӧсата < чӧскыда...

3) юкӧсъяс йитвежын воча кӧ сюрӧны кык гулыд,

– водзтіджык петысь паськыдджык шы аскодялӧ – мӧдсӧ, векниджыкӧс (аэ > аа) : пышйэмаас' ‘пышйӧмаӧсь’, вӧл'аан ‘вӧляӧн’, лафкаа ‘лавкаӧ’, ваа пырны ‘ваӧ пырны’, ыллаа петны ‘ывлаӧ петны’...

– водзтіджык петысь гӧгрӧсмӧм гулыд шы аскодялӧ сьӧрсьыс петан гӧгрӧсмытӧмӧс (оӧ > оо): воомаас' ‘воэмаэсь’, вичкоо ‘вичкоӧ’...

Гулыдъяс вермӧны аскодявны и ылнасянь, кор тай гулыд шыяс костӧ шума шы петӧ.

Тадзи, воддза шыгарса о пӧртӧ мӧд шыгарса ы-ӧс у-ӧ: йокуш ‘ёкыш’, горуш ‘горыш’, с'окур ‘с'окыр, мерин’.

Воддза у мӧрччӧмысь мӧд слогса и ли ы гӧгрӧсмӧ у-ӧ: йугуд ‘югыд’, вурус ‘вурыс’, вугур ‘вугыр’, пупуш ‘пупыш’... лудук ‘лудік’, сун'ус ‘сунис’, куруча ‘курича, курӧг’, чусу ‘чусі, исерга’…

Сійӧ жӧ у понда мӧд шыгарса ӧ лоӧ о-ӧн: йуор ‘юӧр’, ул'л'оо ‘уль йӧв’.

И мӧдарӧ, мӧд шыгарса гӧгрӧсмӧм гулыд шы (у,о) аскодялӧ воддза слогса гӧгрӧсмытӧмсӧ: мушку < мышку, Букур < Бакур (сикт ним), отор < ӧтор ‘ӧтар’, модор ‘модар’, волооны ‘волавны’, чумодан ‘чеботан’.

Тайӧ бара нин бӧрлань аскодялӧм.

Тадзи жӧ аскодявны вермӧ и шума шы гулыдӧс. Видлӧс: ачум < ачым, ас'нум < асьным, мес'ум < месьым ‘меысь’, мис'унум < мисьыным ‘миянысь’, менум < меным, керканум < керканым, медум < медым, йан'дзум < яндзим. Гулыдыс тані гӧгрӧсмӧма, колӧкӧ, сьӧрсьыс петан м понда. Сідзкӧ, мӧдыс аскодялӧ жӧ сійӧс.

Но и гулыд шыяс шумалы мӧрччытӧг оз овны! Гулыдъяс костын тай чусыд шумаыс гораммыны вермӧ – бур суседъяс вӧсна жӧ: кычеге ‘кытчӧкӧ’, пиджег ‘питшӧг’.

Сёрниын шыяс вермыны вошлыны.

1) Мӧд шыгарыс кӧ пӧдса, гулыдыс (ы, э, у, а) сыысь бырӧ, кор сьӧрас петӧ гулыдӧн жӧ воссян содтӧс: н'эбыд > н'эбдаа, мол'ыд > мол'даа, гырысь > гырс'аа, гежед > геждаа, пыдэс > пыдсооны ‘пуктыны пыдӧс’, турун > турнооны ‘сетны турун’, томан > томнооны.

2) Мукӧд кывлӧн бӧръяпомсьыс чуктӧма гулыд шы: код ‘коді’, кудз ‘кыдзи’, мод ‘мода’, пим ‘пими’, час ‘часі’...

3) Торъякыв помӧ ли шума шы водзӧ шедігӧн сьт, ышт, ст шычукӧръяс кольӧны т-тӧг: гӧс', гӧс'лы, но гӧс'тыс; с'ойыш, но с'ойышта, чукес, но чукесті ‘чукӧсті’, кыче ‘кытчӧ’, эсче ‘эстчӧ’.

МОРФОЛОГИЯ

Эманим

Кыдз и быдлаын сылӧн эм доман, лыдмӧдан да асалан пасъяс.

Торйӧданаӧс вермӧны домлыны кыдзи -тэг содтӧсӧн, сідз и -тэгйа пасӧн, та дырйи быть быдмӧ и асалан содтӧс: тэтэгйаыд ог мунэ ‘тэтӧгыд огӧ мунӧй’.

Ин домана эманим мунӧ уджсикас петкӧдлӧм могысь: Айэ рӧбитӧ чери кыйыс'ын ‘Бать уджалӧ чери кыйысьӧн’.

Кад петкӧдлігӧн ин доман содтӧс пыдди лоӧ пыранін доман: собран'н'эыс кык часэ вошйас ‘сӧбранньӧыс заводитчӧ кык часын’.

Керана домӧмӧн кындзи веськыд обьект вермӧны петкӧдлыны и сетӧмӧ доман содтӧсӧн: Мунан мортлы ин кут ‘Мунысь мортӧс эн кут’.

Мукӧддырйи нимтан падеж пыдди вӧчӧм-керсьӧм субъектыс сулалӧ сетан падеж формаын: Тамаралы кучас велэччыны ‘Тамара кутас велӧдчыны’. Петан падеж формаа эманим мунӧ вӧчӧм-керсьӧмлысь помка петкӧдлӧм могысь (могман пыдди): кӧдзыдс'ыс банйасыс гӧрдӧс' ‘кӧдзыдысла…’, шумс'ыс нинэм ог кыы ‘шумысла нинӧм ог кыв’. Асалан мӧвпкӧртас петкӧдлыссьӧ асалан содтӧсъясӧн: ӧтка лыдын: -э, -ыд, -ыс; уна лыдын: -ным, -ныд, -ныс.

Мортлысь вир-яй юкӧнъяс да рӧдвуж пасйысь кывъяс шуалігӧн асалан содтӧсьястӧг оз вӧдитчыны: Пел'ам т'ин'ге ‘пельын тиньгӧ’, мон'э доре ветла ‘монь дінӧ ветла’... Шыӧчӧм дырйи эманим дінӧ содтысьӧ -э содтӧс: айэ ‘батьӧй’, Сашуке ‘Сашукӧй’.

Уна лыда I морта содтӧс -нум: мӧснумес корс'им ‘мӧснымӧс корсим’. Лыдмытӧм ас чужӧмлы асалӧм петанін доман босьтӧ -с'ум содтӧс: керкас'ум ‘керкасьым’, а лыдмӧм -с'унум: керкас'унум ‘керкасьыным’.

Кыв артмӧм: кык ӧтвужъя кыв ладмӧдан йитӧдкыв отсӧгӧн ӧтлаалӧмысь вермӧ артмыны унаторъя кыв: ныы да зон ‘ныв-зон’, лун да вой ‘лун-вой’, унаторъя кыв вермӧ артмыны и йитӧдкывъястӧг. Татшӧм унаторъя кывйын доман да асалан содтӧсъясыс вермӧны содтысьны кыкнан компонент дінас: айэ-маме ‘бать-мамӧй’; айэлы-мамелы ‘бать-мамӧйлы’.

Мукӧд сёрнисикасъясын бергалысь унавужъя кывлы изьватас сёрниын лӧсялӧны ӧтивужъя кывъяс: бӧжа ‘сьӧдбӧж’, ныр ‘нырвизь’, кун ‘кунва’, тшеж ‘чӧжйӧв’ и с.в.

Ичӧтмӧдан да лелькуйтан вежӧртас кывйыслы сетӧны татшӧм содтӧсъяс:

-тор: ныытор ‘нылук’, питор ‘пиук’, кӧртор ‘неуна кӧр’, л'эстор ‘керка пытшса кӧлуй’.

-ук: чибук, кысук, Кат'ук

-ко: мон'ко ‘моньӧй’, дэдко ‘дедӧй’

-ка: С'эрка ‘сера мӧс’, т'эшка ‘ыджыдалысь, асныра кага’, кол'л'анка ‘колльӧдом’.

-эн'н'а: Ирин'н'а ‘Ира’, Феклен'н'а ‘Фекла’

-с'с'а: Парас'с'а ‘Парасковья’, Ӧнэс'с'а ‘Анисья’

-о: Катшо, Бел'о, Лапо (пон нимъяс), Н'ол'о (кличка понлы, кодлӧн син весьтас эмӧсь еджыд чутъяс)

-ыл': кысыл' ‘кань’

-ован: Ил'л'ован ‘Илья’

-йан::Григорйан ‘Гриша’, Павелйан ‘Павел’

Нимберд

Ӧткодялан тшупӧд петкӧдлыссьӧ -джык содтӧсон: уборнэйджык ‘пелькджык’, а медвылыс -мед, метча кывторӧн да -джык содтӧсӧн ӧттшӧтш: медйонджык, метча донаджык... Шогманлунлӧн ыджыджык тшупӧд вермӧ петкӧдлысьны мукӧд кывъясӧн:

айтэм-мамтэм олэмыс сир курыдс'ыс курыд ‘…зэв курыд’,

туч еджыд ‘дзик еджыд’,

беда ыджыд ‘зэв ыджыд’,

чус пемыд ‘зэв пемыд’,

пыр-пыр дыш ‘вывті дыш’,

лэчыд шома ‘зэв шома’,

мам йай кӧдзыд ‘зэв кӧдзыд’,

кыз му выы полысь ‘вывті полысь’.

Шогманлунлӧн тырмытӧмлуныс тӧдчӧдсьӧ торья содтӧсьясӧн:

-оо: кокниоо ‘кокни руа, ышмысь’, дубоо ‘дубоват’, тӧлоо ‘тӧлакодь’

-гоо: кургоо ‘курыдкодь’, йэжгоо ‘еджыдкодь’

-оват: дышоват ‘дышиник’, вижоват...

-гем: н'ыыгем ва ‘дэбыд’...

Лелькуйтӧм петкӧдлыссьӧ -индзик содтӧсон: дзол'индзик, л'окиндзик.

Нимбердъяслӧн эмӧсь кыв артмӧдан шоч содтӧсъяс:

-ыд: дзизыд ‘кӧдзыд (поводдя)’, ырмыд ‘багыль (туй)’, жол'кыд ‘шоч (пожӧм яг)’...

-оо: вин'оо ‘винёв’, бероо ‘пӧлӧс’

-эс: н'ужйэс ‘тэрмасьтӧм (морт)’, варгэс ‘мудер’, пис'кес ‘сюсь (морт)’, латшкес ‘ляпкыд’, ал'кес ‘алькӧс, лажмыд’

-эб: чол'эб ‘тэрыб (морт)’, туреб ‘турӧб’

-гем: гаргем ‘сюсь’, ‘тэрыб вораса’, вийгем ‘вӧсни, кузь’

-эд: н'эрэд ‘абу дзикӧдз воӧм (вотос)’, ызэд ‘шума, горзысь’...

-ыр: гудыр ‘кымӧра’, н'амыр ‘вынтӧм’, ӧтнӧгыл' ‘сук’, кытшыл' ‘чукля’...

-эм: мугем ‘мугыд’...

-ыл': шумшыл' ‘шушкыль (кывъяс)’

-и: восни, посни, кокни.

Нимвежтас

Чужӧм ликтанаяс: ме, тэ, сыа, ми, ті, найа.

Тыдавтӧм либӧ ылынджык сулалысь эмторъяс либӧ йӧз йылысь шуӧны ныа. Матынджыкса эмторъяс да йӧз вылӧ индігӧн вӧдитчӧны лыдмытӧм — этайа, а лыдмӧм — энайа, эна нимвежтасъясӧн. Ылынджыксаяс йылысь сёрнитігӧн: этійа, эті (лыдмытӧм) да энійа, энійи, эны (лыдмӧм).

Чужӧм тӧдчӧдан нимвежтасъяс: ачум ‘ачым’, ачыд, ачыс, ас'нум ‘асьным’, ас'ныд, ас'ныс.

Доманъяс серти вежласигӧн чужӧм ликтан нимвежтасъяс босьтӧны асалан содтӧсъяс, та дырйи ме да тэ нимвежтасъяс керана доманӧн петӧны асалан содтӧсъястӧг: ми да ті нимвежтасъяс – асалӧмӧ да сетӧмӧ домӧмӧсь кӧ – омонимӧсь, оз жӧ босьтны асалан содтӧсъяс:

Асалан менам тэнад мийан тійан

Босьтан мен'чум тэн'чыд мийан'чунум тійан'чыныд

Сетан менум тэныд миян тійан

Керан менэ тэнэ мийантэ тійантэ

Керанторъя менам тэнад минанум тійаныд

Ӧтвывтан мекедэ тэкедыд микеднум тікедныд

Торйӧдан метэгйаэ тэтэгйаыд митэгйанум тітэгйаныд

Могман мелаа тэлаыд миланум тіланыд

Кор чужӧм ликтан нимвежтас либӧ эманим сулалӧ чужӧм тӧдчӧданакӧд, сэки найӧ босьтӧны ӧткодь доман, чужӧм да лыдлун форма (йитчӧны-кусыньтчӧны):

менэ ачумес корисныс ‘менӧ ачымӧс…’,

мийантэ ас'нумэс ‘миянӧс асьнымӧс’,

нылыс' ас'с'ыныс керканыссэ корс'и ‘налысь ассьыным керканысӧ…’,

микеднум аскеднум с'орн'итіс юралыс',

тітэгйыныд астэгйиныд ветлісны турунла ‘тіянтӧг, астэгныд…’,

тээдзыд, асэдзыд локтіс мамыд...

Кадакыв

Сы вежласьӧмын шыбитчӧ -ныс содтӧс, коді овлӧ ӧтдор лыдмӧм чужӧма ӧнія, локтан да колян када формаясын: ныа мунэныс, ныа мунісныс, ныа мунасныс.

Зэв тшӧкыда I колян када асвылӧ индӧм кадакывъясын ӧтдор лыдмытӧм чужӧм ликтан -с содтӧс оз шусьы: шондыыс пэті, пескыс поті, лымйыс сылі, руч волі да пышйи.

Соссян кывторъясыс кадакывлӧн: — иг, ин, из — оз босьтны лыдмӧдан содтӧс, лыдмӧмсӧ татшӧм кывторъяс бердын петкодлӧны сӧмын подув кадакывйын, ас да паныда чужӧм дырйи тайӧ лоӧ -э, а оз -ӧ'й: иг мунэ, ин мунэ, из мунныс.

Мӧд колян кадын кадакыв вермӧ индыны аслад чужӧм вылӧ:

ме с'орн'итэма ми с'орн'итэмаас'

тэ с'орн'итэмыд ті с'орн'итэмаас'

сыа с'орн'итэма ныа с'орн'итэмаас'

Мӧд колян када кадакыв петкӧдлӧ вӧчӧм-керсьӧм, коді гӧгӧрвосьӧ, кыдзи ӧні на вӧчсьӧм лоӧмтор

Тшӧктан синӧм артмӧдӧны паныда лыдмытӧм чужӧма кадакывъяс:: лок, мед локтас, да куимнан чужӧма кадакывъяс лыдмӧм дырйи: локтам, локтамт'э, локтэ, мед локтасныс, мед локтэныс.

Вӧчӧм-керсьӧмсӧ кӧ оз тшӧктыны вӧчны, вӧдитчӧны ин кывторӧн: ин лок, ин локтэ.

Отсасян кадакывьяс лыдын паныдасьлӧны:

кучны ‘кутны’: арын кучам вартны,

мӧдны ‘кӧсйыны’: зонка мӧдэ чери кыйны,

поз'э ‘позьӧ’,

колэ ‘колӧ’,

лоо ‘лоӧ’,

коос'ас ‘ковмас’.

Кыка кадакывъяс: Уна кадакыв изьватас сёрниын йитчӧма серпасалана кывкӧд, коді вӧчӧ юӧртӧмсӧ серпасаӧн, вежӧрӧ колянаӧн:

г'ол'гыны-с'орн'итны (кага йылысь),

шучкӧтны-мунны ‘тэрыба мунны’,

кӧдзыдыс ырэдэ-пыре ‘пӧльтӧ’,

с'ойӧ-мотшыл'алэ (кузя сёйӧм йылысь),

грымвартіс-с'иптіс (ӧдзӧс пӧдлалӧм йылысь).

Урчитан

Эмӧсь шогманлунлысь тшупӧд петкӧдлысь кывъяс, кодъяс паныдасьлӧны сӧмын тайӧ сёрнисикасын:

шл'уд' ва ‘зэв ва’,

гыбад кӧтас'ны ‘дзикӧдз кӧтасьны’,

сап абу, туч абу ‘ньӧти абу’,

дӧбелки доймыны ‘ёна доймыны’,

беспут'и уна ‘зэв уна’.

Нимвежтаса урчитанъясын тшӧкыда овлӧ вуж водз кывтор э-: экымын ‘со кымын’, экудз ‘со кыдзи’, эсідз ‘со сідзи’, экутшем ‘со кутшӧм’, экод ‘вот коді’, эмынта ‘со мында’, этадз, этыс'ан...

Урчитанъяс вермӧны артмыны -аа содтӧсъясон, нимбердыс кӧ помасьӧ шумаӧн: таптаа ‘топыда’, ыждаа ‘ыджыда’, сукаа ‘сука’, бураа ‘бура’, дышаа ‘дыша’...

Нимбердыс кӧ помасьӧ гулыдӧн, сэки урчитан артмӧ ӧти -а-ӧн: мылаа-мыла, гораа-гора, кокн'иа-кокн'иа.

ТЕКСТ

Веж луд куз'а гул'айтім, гул'айтім
Мича зонмэс аддзылім, аддзылім.
Ми зонмыслы вис'талім, вис'талім
Гармошканад ворсыштлы, ворсыштлы.
Мича ныыйас йӧктасныс, йӧктасны.
С'из'мыс' же бергеччыл, бергеччыл.
Кодэс модан, бӧрйы же, бӧрйы же.
Ачыд кругсьыс петоолы, петоолы
Ныысэ ке тэ л'убитан
Тэ же ныысэ тшӧтш нуэд, тшӧтш нуэд.
Он ке нуэд, прӧштшайччы, прӧштшайччы.
Вайлы нӧшта ворсышлы, ворсышлы.
Ми этшан'дзык йӧктыштам, йӧктыштам.

(Гижӧма Тюмень овластьысь Йӧгра асъюр. овкытшса Саранпауль сиктын 1981’ сӧра 12’ лунӧ. 50 арӧса Чупрова Фаина Алексеевнасянь).

БӦРКЫВ

Коми сёрнисикасъяс чужисны зэв нин важӧн, сэки эз вӧв на гижӧда кыв, весиг торъя йӧз чукӧръяс костын эз вӧвны быдлунъя йитӧдъяс: ӧти кывйӧн, сёрнисикасъяс торъявлісны мӧда-мӧдсьыныс уна сё верста мӧсьӧръясӧн, зыбуч нюръясӧн.

Миян кадӧ, кор быд район, быд сикт йитчӧма почтаӧн, телеграфӧн, телефонӧн, быд керкаын кылӧ радио, эм телекуд, быд семъяӧ воӧ газет да журнал, сёрнисикасъяс костын торъялӧм ёна чинӧ, ёна содӧ гижӧдвывса кывлӧн тӧдчӧмыс.

Но сёрнисикасъяс велӧдӧм сетӧ зэв ыджыд отсӧг йӧзлысь важся вылӧмсӧ тӧдмалӧмлы, уна нэм сайся культура туялӧмлы, ӧд ӧткымын сёрнисикасъясӧ кольӧны сэтшӧм кывъяс да кыв пертасъяс, кодъяс индӧны йӧзлон зэв важъя оланног вылӧ, мукӧд йӧзкӧд волысьӧм вылӧ.

Сёрнисикасъясын оз ӧтмоз вежсьы весиг сёрни шыяслӧн системаыс. Шуам, язьва коми сёрнисикасын паныдасьлӧны ӱ да э° гулыд шыяс, а зырана коми сёрниын налы лӧсялӧны ы да ӧ. Та вӧсна тӧв (‘пӧльтантор’; ‘во юкӧн’), пӧв (‘лӧсйӧм путор’; ‘джын’) да мукӧд кыв, коді миян вежӧрын омоним лоӧ, язьва комилӧн оз ӧтмоза юргы: тӱл ‘пӧльтан тӧв’, тэ°л ‘во юкӧн тӧв’, пӱл ‘лӧсйӧм путор’, пэ°л ‘джын’. И збыль, мукӧд чудь-йӧгра кывъясын тайӧ лексемаясыс мӧда-мӧдысьныс торьялӧны сомын гулыд шыӧн: одморт кывйын: тӧл ‘пӧльтан тӧв’, тол ‘во юкӧн тӧв’, соми кывйын: tuulі ‘пӧльтан тӧв’, talvі ‘во юкӧн тӧв’. Сыктыв йывса сёрнисикасын эм кык пӧлӧс о, кодьяс сідз жӧ торйӧдӧны кывлысь вежӧртассӧ да индӧны сы вылӧ, мый войдӧр коми кывйын гулыдъяслӧн лыдыс вӧлӧма унджык: кôс ‘абу уль’, кос ‘мышк увдор’, пôн ‘увтан пемӧс’, пон ‘пом’.

Коми сёрнисикасъяс колӧ велӧдны, зэв сюся кывзысьны йӧзкост сёрниӧ, кытысь позьӧ тӧдмавны уна выльтор миян пӧль-пӧч кыв йылысь, налӧн олӧм йылысь, коми йӧзлӧн важъя культураысь да мир вылас видзӧдласысь.

ӦШМӦСЪЯС

1. Бараксанов Г.Г., Жилина Т.Н. Присыктывкарский диалект и литературный коми язык. – М., 1970. – 276 лб.

2. Баталова Р.М. Коми-пермяцкая диалектология. – М., 1975. – 247лб.

3. Доронин П.Г. Бӧрйӧм гижӧдъяс. – Сыктывкар, 1955. – 256 лб.

4. Жеребцов Л.Н. Расселение коми в 15-19 вв. – Сыктывкар. 1972. – 64 лб.

5. Жилина Т.Н. Верхнесысольский диалект коми языка. – M., 1975. – 268 лб.

6. Жилина Т.Н. Вымский диалект коми языка. – Сыктывкар. 1998. – 440 лб.

7. Игушев Е.А. Русские заимствования в ижемском диалекте коми языка: Автореф. дис.... канд. филол. наук. – Тарту, 1973. – 22 лб.

8. Колегова Н.А., Бараксанов Г.Г. Среднесысольский диалект коми языка. – М., 1981. – 228 лб.

9. Кривощекова-Гантман А.С. Коми-пермяцкие говоры. – Пермь, 1980. – 69 лб.

10. Лыткин В.И. Диалектологическая хрестоматия по пермским языкам с обзором диалектов и диалектологическим словарем. – М., АН СССР. 1955. – 125 лб.

11. Лыткин В.И. Коми-язьвинский диалект. – M., 1961. – 225 лб.

12. Ляшев В.А. Некоторые фонетические особенности вымского диалекта коми языка // Коми филология. – 18’ вып. – Сыктывкар, 1975. – 122 лб.

13. Ляшев В.А. Фонетические и морфологические особенности вымского диалекта коми языка : Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Тарту, 1978. – 22 лб.

14. Сахарова М.А., Сельков Н.Н. Ижемский диалект коми языка. – Сыктывкар, 1976. – 288 лб.

15. Сахарова М.А., Сельков Н.Н., Колегова Н.А. Печорский диалект коми языка. – Сыктывкар, 1976. – 152 лб.

16. Сорвачева В.А. Краткий грамматический очерк диалектов коми языка // Сравнительный словарь коми-зырянских диалектов. – Сыктывкар, 1961. – 490 лб.

17. Сорвачева В.А. Нижневычегодский диалект коми языка. – М., 1978. – 228 лб.

18. Сорвачева В.А., Жилина Т.Н. Образцы коми-зырянской речи. – Сытывкар, 1971. – 310 лб.

19. Сорвачева В.А., Сахарова М.А., Гуляев Е.С. Верхневычегодский диалект коми языка. – Сыктывкар, 1966. – 253 лб.

20. Туркин А.И. Кӧні тэ олан? – Сыктывкар, 1977. – 128 лб.

21. Туркин А.И. Краткий топонимический словарь коми языка. – Сыктывкар, 1981. – 110 лб.

22. Фролова Т.Н. Именные категории верхневымских говоров северного диалекта коми языка // Лингвистический сборник. – Сыктывкар, 1952. – 80 лб.